Słowniki gwarowe

 

 

Zainteresowanie wielu budziły gwary południowośląskie, które rozwijały się od kilku wieków poza granicami państwa polskiego. Do ważniejszych słowniczków gromadzących południowośląską leksykę gwarową zaliczyć należy dziewiętnastowieczne opracowania Jana Bystronia, Andrzeja Cinciały, z początku XX wieku mały słowniczek gwary Małych Kończyc koło Zebrzydowic Jana Koczwary, a współcześnie Słownik gwarowy Śląska Cieszyńskiego pod red. Jadwigi Wronicz. Niewielki słowniczek amatorski wydał Józef Golec w 1991 roku.

Słownictwo gwar Śląska południowego obejmuje przede wszystkim duży naukowy Słownik gwar śląskich pod redakcją Bogusława Wyderki – tezaurus polszczyzny śląskiej XX wieku, a także słownik zawarty w pracy Kazimierza Nitscha Dialekty polskie Śląska. Zob. więcej: Słowniki gwarowe. Śląsk środkowy. Zawierają je też, ale w niewielkim wyborze, Mały słownik gwary Górnego Śląska Bożeny Cząstki-Szymon, Jerzego Ludwiga, Heleny Synowiec (cz. I, wyd. 2. poszerz. i popr. przez B. Cząstkę-Szymon, Katowice 2000, ss. LVIII + 321).  Jak deklarują autorzy, materiały pochodzą głównie ze Śląska środkowego (przemysłowego), ale częściowo zbierano je także na Opolszczyźnie i Śląsku południowym (s. VII). Sporadycznie rejestrowano je także w innych słownikach gwar śląskich. Zob. więcej o tyc słownikach Słowniki gwarowe. Śląsk środkowy.

Ponadto w kartotece Słownika gwar polskich PAN znajdują się rękopiśmienne słowniki obejmujące leksykę południowośląską ze wsi: Kozakowice cieszyńskie (ponad 9 000 kartek), Zarzecze cieszyńskie (ponad 4 000 kartek), Harbutowice cieszyńskie i Sucha [Cieszyn czeski] (po ponad 3 000 kartek) (za: Woźniak 2000: 33).

 

Osobny słowniczek (s. 85-108) zawiera opracowanie Jana Bystronia z 1887 roku O mowie polskiej w dorzeczu Stonawki i Łucyny w księstwie Cieszyńskim („Rozprawy i Sprawozdania z Posiedzeń Wydziału Filologicznego Akademii Umiejętności”, t. XII, 1887, s. 1-110). Jest to dziś teren tzw. dialektów laskich zaliczanych do mieszanych (czesko-polskich). Autor określa je jako „najbardziej na zachód wysunięte gwary polskie tzw. Lachów, zamieszkujących niegórzysty pas księstwa Cieszyńskiego nad rzekami Stonawką i Łucyną”.

We wstępie Jan Bystroń podkreśla swoją znajomość gwary jako autochton: „Głównie opierałem się na znajomosci narzecza, którym sam, jako rodowity Lach, dość długo mówiłem, i stykając się oczywiście często ze swoimi ziomkami, miałem wiele sposobności do robienia spostrzeżeń językowych” (s. 5).

Słownik zawiera 508 haseł, do tego na końcu autor dołączył 21 nazw botanicznych (np. hrómotřask, Sedum, kondrátek, Glecchona, kukučka, Orchi) i 19 wyrażeń dziecinnych (np. nynać, spać, leżeć). Wyrazów jest nieco więcej niż haseł, gdyż w niektórych artykułach hasłowych odnotowano po dwa wyrazy (i więcej), por. np.

            Wyrazy i niezbyt liczne cytaty zapisano fonetycznie. Artykuły hasłowe mają strukturę zróżnicowaną; obok najsprostszych dwuelementowych: wyraz i jego znaczenie, np.

występują hasła wieloskładnikowe, często z informacjami etymologicznymi, zwłaszcza przy zapożyczeniach (także z porównaniami z językiem staro-cerkiewno-słowiańskim czy ze staropolszczyzną), por. np.

Nieco rzadziej występuje egzemplifikacja tekstowa w postaci krótkich kontekstów, czasem przysłów, powiedzeń, np.

Zauważyć można także pewne elementy informacji gramatycznej, np. rodzaj gramatyczny przy niektórych rzeczownikach, por.

Czasem pojawiają się uwagi o funkcjonowaniu wyrazu, jego wychodzeniu z użycia, róznicach pokoleniowych, ograniczeniach zakresu stosowania, np.

 

Jan Bystroń, Przyczynek do dialektologji polskiej (z narzecza Lachów szląskich) („Prace Filologiczne” IV, 1893, s. 280-292) zawiera słowniczek będący uzupełnieniem słownika zamieszczonego w jego rozprawie O mowie polskiej w dorzeczu Stonawki i Łucyny w Księstwie Cieszyńskim, Kraków 1885). Przyczynek... zawiera 178 haseł i 110 wyrazów zamieszczonych w uwagach o słowotwórstwie (razem 228).

Hasła są rozbudowane, składają się na nie tylko klasyczne elementy leksykograficzne typu wyraz hasłowy, znaczenie, cytat (często), ale także obszerne wyjaśnienia, często informacje etymologiczne z przywołaniem odpowiednich dzieł, słowników, historyczne, nawiązania w innych językach słowiańskich, lokalizacja źródłowa, por. np.

Bardzo obszerny opis znajduje się np. w haśle: roba, robka, robečka, żona, kobieta zamężna; gdzie zostały omówione szczegółowe wszystkie zmiany znaczeniowe badanej grupy wyrazów. Rzadko pojawiają się elementy informacji gramatycznej, np. formy liczby mnogiej, por. młodźik, l.mn. młodźiki, młode ptaki (zwykle młode gołębie). W uwagach o słowotwórstwie zazwyczaj przytaczanym derywatom towarzyszy definicja, np. mroec mrówka, stařik, dziadek, svačina (podwieczorek), młoducha (panna młoda), kšeśńička (matka chrzestna), kuřička, zę^mbulki, křiklavy (krzyczący), starucny (bardzo stary).

 

 

Na szczególną uwagę zasługuje najobszerniejszy z dawnych zbiorów leksyki śląskiej Andrzeja Cinciały Słownik dyalektyczny, czyli zbiór wyrazów staropolskich i innych w potocznej mowie używanych na Śląsku w Księstwie Cieszyńskim, z dodatkiem przysłowiów i frazeologii, rękopiśmienny z 1882 r., wydany z inicjatywy Towarzystwa Miłośników Wisły współcześnie jako reprint rękopisu XIX-wiecznego (1998). Liczy 636 stron i zawiera ok. 3 500 haseł, a ok. 10 000 wyrazów (Horodyska 1989:, 1992, Kubok, Greń 2000: 81). Jest to zatem słownik obszerny, stanowiący bogate źródło wiedzy na temat realiów życia wiejskiego na Śląsku Cieszyńskim, za który autor otrzymał II nagrodę Akademii Umiejętności w Krakowie na Konkursie im. Samuela Bogumiła Lindego w 1889 r. (Horodyska 1989: 92-95, Krop 1998: 13).

Słownik Cinciały ma układ alfabetyczny (liczne są jednak naruszenia tego porządku), a podstawą materiałową była leksyka gromadzona przez 40 lat, gdyż pracę nad słownikiem autor rozpoczął w 1845 roku. Próby wydania słownika podjęte tuż po jego opracowaniu nie zakończyły się pomyślnie (szczegółowy opis – zob. Horodyska 1989: 96-102, Kubok, Greń 2000). Słownik ma charakter dyferencyjny; autor opuszcza te wyrazy, które znajdują się w słowniku Lindego i mają znaczenie identyczne z wyrazem gwarowym (jw.: 82).

Na artykuł hasłowy składają się następujące elementy: wyraz hasłowy, jego definicja, czasem krótki komentarz, informacja gramatyczna (np. niektóre przypadki, koniugacje wybranych czasowników). Derywaty, np. czasowniki prefiksalne, są podawane po wyrazie hasłowym – postacią bezprzedrostkową, np. chynąć, dochynąć, przechynąć, pochynąć, uchynąć, wychynąć, zachynąć, zchynąć (za Kubok, Greń 2000: 83), ale można zauważyć także niekonsekwencje (np. wpisanie czasownikowych derywatów prefiksalnych pod innym wyrazem pochodnym). Po hasłem czasownikowym bywają też umieszczane rzeczowniki, które winny stanowić odrębne hasła. Mimo pewnych braków i nieścisłości jest to słownik cenny, bogate źródło wiedzy o leksyce cieszyńskiej II połowy XIX wieku, zawierający wartościowy materiał porównawczy, nieoceniona pomoc dla dialektologów, etnografów i folklorystów (szerzej o słowniku Cinciały zob. Horodyska 1989: 92-102, taże 1992, 1997, Kubok, Greń 2000).

 

Dziełko Jana Koczwary to niewielki lokalny słowniczek gwary jednej wsi położonej koło Zebrzydowic – Małych Kończyc. Opublikowany został w 1912 roku w czasopiśmie „Lud” (t. XVIII, s. 217-222). Liczy 197 haseł. Ma charakter dyferencyjny, a więc notuje tylko słownictwo różne od ogólnopolskiego.

Wyrazy i rzadkie cytaty zapisano ortograficznie. Wyjątek stanowi labializacja, która autor zaznacza poprzez u w indeksie górnym, np.

Najczęściej hasła składają się z wyrazu gwarowego i jego definicji, np.

Rzadko hasła są rozbudowane o dodatkowe informacje, np. o krótkie konteksty użycia, szersze objaśnienia dotyczące funkcjonowania wyrazu, jego pragmatyki, np.

 

 

Niewielki Cieszyński słownik gwarowy Józefa Golca (Cieszyn 1991, ss. 40) to słowniczek typowo amatorski (autor jest emerytowanym nauczycielem wychowania plastycznego). Gromadzi słownictwo w układzie alfabetycznym w postaci listy wyrazów (ok. 2400) wraz z ich odpowiednikami ogólnopolskimi, np. amolet – naleśnik, bindla – krawat.

Brak odpowiedniego przygotowania sprawia, że notuje także – wbrew deklarowanemu charakterowi dyferencyjnemu zbioru – jako gwarowe wyrazy potoczne, np. bajzel – bałagan, beczeć – płakać, czy wyrazy różniące się tylko systemowymi cechami wymowy, np. barón – baran, lyk – lekarstwo (tzn. lek).

 

Słownik gwarowy Śląska Cieszyńskiego pod redakcją Jadwigi Wronicz (autorzy: Jan Krop, Józef Twardzik, Józef Pilch, Jadwiga Wronicz) ukazał się nakładem Towarzystwa Miłośników Wisły i Towarzystwa Miłośników Ustronia w Wiśle – Ustroniu w 1995 roku. Terytorialnie swoim zasięgiem obejmuje całe dawne Księstwo Cieszyńskie po obu stronach Olzy, a zatem nie tylko część Śląska Cieszyńskiego, znajdującą się w granicach Polski, lecz także Zaolzie (Czechy).

Prace zespołowe nad słownikiem trwały 10 lat, obszernie relacjonuje je Józef Pilch – inicjator i pomysłodawca słownika cieszyńskiego we wstępie do niego (SGŚC 27-29) w części zatytułowanej „Jak powstał nasz słownik”. Wszyscy autorzy są autochtonami doskonale obeznanymi z rodzimą gwarą. Z zespołem współautorskim przez pięć lat współpracował Jan Broda, opracowując hasła, natomiast materiałów dopełniających z zakresu terminologii rolniczej dostarczył Stanisław Majętny. Słownictwo gwarowe z Zaolzia zebrane pezez starszych członków zespołu zweryfikowali i uzupełnili poeta zaolziański, Władysław Młynek i etnograf, Jan Szymik. Wykorzystano także leksykę zgromadzoną przez Wandę Palowską-Kohutek pochodzącą z Zaolzia (za: SGŚC 6, Wronicz 2000, 89-90).

Całość publikacji składa się z części wstępnej (s. 5-33) i właściwej części słownikowej (s. 35-358) zilustrowanej kilkunastoma rysunkami dotyczącymi cieszyńskiej kultury ludowej. Wstęp zawiera m.in. syntetyczny opis historii języka i piśmiennictwa polskiego na Sląsku Cieszyńskim autorstwa Jana Kropa, dzieje prac nad słownikiem Jana Pilcha, charakterystykę gwary i zasady redakcyjne opracowane przez Jadwigę Wronicz).

To jeden z większych słowników śląskich (ss. 358), liczy ok. 7400 starannie opracowanych, obszernych haseł. Chronologicznie opisane w nim słownictwo obejmuje prawie cały wiek XX (najstarsi autorzy urodzeni przed I wojną światową spisali wyrazy zapamiętane z dzieciństwa). Adresowany przede wszystkim do mieszkańców Śląska Cieszyńskiego i ludzi związanych lub interesujących się tym regionem ma charakter popularnonaukowy. Hasła i cytaty ze względu na adresatów – nie-dialektologów zapisano ortograficznie, z zachowaniem jednak – na tyle, na ile było to mozliwe – ważnych gwarowych cech fonetycznych.

Wyrazów jest więcej niż haseł, gdyż w niektórych artykułach hasłowych omówiono więcej niż jeden wyraz. W główce hasła – oprócz częstych wariantów fonetycznych – pojawiają się bowiem także oboczniki morfologiczne i derywaty tożsame semantycznie z wyrazami podstawowymi, np.

Artykuły hasłowe mają przemyślaną, prostą budowę. Składają się z wyrazu hasłowego, jego znaczenia lub znaczeń (kolejne znaczenia numerowano cyframi arabskimi) oraz dokumentacji tekstowej w postaci zdań zasłyszanych, przysłów, wyrażeń i zwrotów uzywanych na Śląsku Cieszyńskim. Autentyzm przykładów i bogaty zbiór leksyki sprawiają, że słownik ma także wartość naukową, może być przydatny dla badań leksykalnych, morfologicznych i składniowych.

Autorzy nie ograniczają się do jednego przykładu, ale podają ich często kilka. Cytaty te islustrują użycie wyrazów zdaniu, ich łączliwość leksykalną i składniową, pokazują wybrane formy fleksyjne, nieraz dopełniają definicji, są zatem źródłem dodatkowych informacji językowych, por. np.

Zawierają także nieraz opisy różnych zwyczajów, przyśpiewki, powinszowania, przysłowia, a więc cenny materiał folklorystyczny, por. np.

Jak widać, słownik cieszyński jest cennym źródłem leksykograficznym o badań nad gwara i w pewnym stopniu także kulturą dawnego Księstwa Cieszyńskiego. Więcej o słowniku zob. Wronicz 2000.

 

Halina Karaś, Polska leksykografia gwarowa, Warszawa 2011.

Halina Horodyska, 1989, Dzieje konkursu leksykograficznego im. Samuela Bogumiła Lindego (1876-1922), Wrocław.

Halina Horodyska, 1992, Odnalezienie zaginionego rękopisu słownika gwarowego Śląska Cieszyńskiego Andrzeja Cinciały, „Język Polski” LXXII, z. 1, s. 32-36.

Halina Horodyska, 1997, Odnalezienie Słownika dialektu Śląska Cieszyńskiego Andrzeja Cinciały, „Poradnik Językowy”, z. 5, s. 66-70. 

Beata Kubok, Zbigniew Greń, 2000, Słownik Andrzeja Cinciały w cieszyńskiej dialektologii historycznej, [w:] Słowiańskie słowniki gwarowe, pod redakcją Hanny Popowskiej-Taborskiej, Warszawa, s. 81-88.

Kazimierz Woźniak, 2000, Stan polskiej leksykografii gwarowej pod koniec XX wieku, [w:] Słowiańskie słowniki gwarowe, pod redakcją Hanny Popowskiej-Taborskiej, Warszawa, s. 17-51.

Jadwiga Wronicz, 2000, Słownictwo gwarowe Śląska Cieszyńskiego w ciągu ostatnich 200 lat, [w:] Słowiańskie słowniki gwarowe, pod red. Hanny Popowskiej-Taborskiej, Warszawa, s. 89-99.

Bogusław Wyderka, 2002, Geograficzne zróżnicowanie leksyki gwar śląskich, [w:] Dialektologia jako dziedzina językoznawstwa i przedmiot dydaktyki, pod red. S. Gali, Łódź 2002, s. 559-564.

Bogusław Wyderka, 2003, Germanizmy jako problem leksykograficzny, [w:] Gwary dziś. 2. Regionalne słowniki i atlasy gwarowe, pod red. Jerzego Sierociuka, Poznań, s. .

Bogusław Wyderka, 2006, Śląski tezaurus na rozdrożu, „Prace Filologiczne” LI, s. 485-492.

Bożena Cząstka-Szymon, Jerzy Ludwig, Helena Synowiec, Mały słownik gwary Górnego Śląska, cz. 1 wyd. II, poszerz. i popr. , Katowice 2000.

Jan Bystroń, O mowie polskiej w dorzeczu Stonawki i Łucyny w księstwie Cieszyńskim, „Rozprawy i Sprawozdania z Posiedzeń Wydziału Filologicznego Akademii Umiejętności”, t. XII, 1887, s. 1-110.

Jan Bystroń, Przyczynek do dialektologii polskiej (z narzecza Lachów szląskich), „Prace Filologiczne” IV, 1893, s. 280-292.

Andrzej Cinciała, Słownik dialektyczny, czyli zbiór wyrazów staropolskich i innych w potocznej mowie używanych na Śląsku w Księstwie Cieszyńskim, z dodatkiem przysłowiów i frazeologii,1882,wyd. współcześnie jako reprint rękopisu, Wisła – Ustroń 1998.

Józef Golec, Cieszyński słownik gwarowy, Cieszyn 1991,

Jan Koczwara, Kilka wyrażeń ludowych z Małych Kończyc koło Zebrzydowic na Śląsku, „Lud” XVIII, 1912, s. 217-222.

Słownik gwarowy Śląska Cieszyńskiego, pod red. J. Wronicz, Wisła, Ustroń 1995.

Słownik gwarowy Śląska. Zeszyt próbny, pod red. Stanisława Bąka i Stanisława Rosponda, Opole 1982.

Słownik gwar śląskich, pod red. B. Wyderki, t. I-X (Gadzina-gościna), Opole 2000-2008.