Słowniki gwarowe

Najwcześniejsze publikowane zbiory leksyki śląskiej były lokalizowane znacznie bardziej ogólnie i nie zawsze opracowywane w postaci słownika. Nie wiadomo zatem, jakiej częśći Śląska dotyczą. Przykładowo – Jerzy Samuel Bandtkie zamieścił w swojej rozprawce Wiadomości o języku polskim w Szląsku i o polskich Szlązakach kilkadziesiąt wyrazów podanych bez określonego porządku (ani alfabetycznego, ani rzeczowego). Rozprawka ta opublikowana w 1821 roku („Mrówka Poznańska” 1821, t. 2, s. 56-59) była kilkakrotnie przedrukowywana. Po dwóch latach tekst został przedrukowany w „Rozmaitościach” we Lwowie, 1823, s. 564-567, 569-576, Jako osobną broszurę z pierwodruku wydał ją Bolesław Olszewicz, opatrując przypisami (Wrocław 1945), a następnie 1 952 roku ukazała się we Wrocławiu w opracowaniu Bolesława Olszewicza i Witolda Taszyckiego. To wydanie zaopatrzono w alfebyczny słowniczek śląskich wyrazów gwarowych przytoczonych przez . S. Bandtkiego w Wiadomościach (s. 55-57). W tekście rozprawki Bandtkie przytoczył 67 wyrazów bez zachowania porządku alfabetycznego czy rzeczowego, głównie wyraz i jego synonim ogólnopolski, por. fararz – pleban, mielcarz – piwowar, przajać komu – kochać kogo, sprzyjać komu; kiszka – zsiadłe mleko, synek – młodzieniec każdy, zagłoba – frasunek, otrok – kawaler, starka – babka. Nie jest to więc słowniczek, raczej luźny zbiór wyrazów śląskich.

Przy niektórych wyrazach pojawiają się informacje etymologiczne lub inne objaśnienia (np. w haśle porączyć się – o pluralis maiestaticus), por.

Łącznie Bandtkie odnotował 75 wyrazów w 67 hasłach, gdyż w niektórych notował po dwa wyrazy, czasem pokrewne, a czasem synonimy różnordzenne, por. futrować, picować – popasać; źradło, źradełko – zwierciadło, zwierciadełko; heta, wiocha – k sobie i od siebie. Mimo że zastrzeżenia i wątpliwości budzi strona fonetyczna przytoczonych wyrazów, to jednak odnotowane przez niego osobliwości słownikowe są ciekawym przyczynkiem do dziejów polskiej leksyki gwarowej (por. Olszewicz, Taszycki 1952, 12).

Również drugi śląski słowniczek z 1821 roku zamieszczony w dziełku Nauka sztuki położniczej (przedruk: Mayer Józef, Rospond Stanisław, Z badań nad przeszłością dialektu śląskiego. 2. Zbiór polskich słów i wyrażeń na górnośląski język przetłumaczonych 1821, Wrocław 1956 (s. 75-116 słownik) ma lokalizację dość ogólną (Górny Śląsk).

 

Podobny charakter do wyżej omówionego opracowania J. S. Bandtkiego ma dziełko Józefa Łepkowskiego Wiadomości o Szląsku „Biblioteka Warszawska”, t. 3, słowniczek: s. 347-348. Zbiór śląskiego słownictwa gwarowego liczy 134 hasła, w tym 17 germanizmów i 117 jednostek określonych jako „idyotyzmy szlązkie”, zarejestrowane w układzie dowolnym, np.

Melania Parczewska, Przyczynki do słownika gwary śląskiej („Prace Filologiczne” VI, 1907, s. 693-701) – zbiór liczący 280 wyrazów. Słownictwo jest lokalizowane ogólnie ze wskazaniem zwykle na okolice większej miejscowości lub dokładnie – przez podanie nazwy miejscowości, np. okolice Raciborza, okolice Międzyborza, ogólnie na Śląsku. Wyrazy poza znaczeniem i lokalizacją rzadko są opatrywane przykładem użycia, czasem etymologią przy wyrazach zapożyczonych, np.

W ostatnich latach wyraźnie wzrosło zainteresowanie dialektem śląskim, w tym leksyką śląską. Wydano wiele opracowań popularnych, w tym słowników, najczęściej amatorskich, ale także profesjonalnie przygotowanych słowników o charakterze popularnonaukowym przygotowanych przez językoznawców.

 

Z lat 70. XX wieku pochodzi nieduży naukowy słownik gwary jednej wsi – Dzierżysławic w powiecie prudnickim, a więc wsi położonej na krańcu zachodnim Śląska środkowego, autorstwa Feliksa Pluty (zob. Słownictwo Dzierżysławic w powiecie prudnickim, Wrocław 1973).

Słownik ma układ alfabetyczny, liczy ponad 6 000 haseł. Wyrazy hasłowe sprowadzono do postaci ogólnopolskiej, natomiast po nich przytacza się wyrazy gwarowe w transkrypcji fonetycznej. Podobnie fonetycznie są zapisywane przytaczane warianty i formy fleksyjne oraz krótkie konteksty (mało jest dłuższych cytatów ilustrujących użycie wyrazu w szerszym kontekście). 

Podstawą materiałową słownika jest zbiór wyrazów zebrany w trakcie samodzielnie prowadzonej eksploracji terenowej w latach 60. XX wieku. Zakres chronologiczny ogranicza sie do leksyki zgromadzonej w tych latach, słownik ma zatem charakter synchroniczny.

Brak szerszego omówienia stosowanych rozwiązań redakcyjnych poza skrótowym półstronicowym – PlutaSD, SychSK (tylko o układzie i transkrypcji),

Struktura artykułu hasłowego jest następująca:

- wyraz hasłowy zapisany ortograficznie i jego forma gwarowa w transkrypcji fonetycznej, np.

- definicja lub w odniesieniu do wyrazów polisemicznych – definicje,

- informacja gramatyczna (podstawowa, konsekwentnie na ogół stosowana, choć ograniczona do niektórych form, np. D. lp. rzeczowników, rzadko formy innych przypadków zależnych), np.

- kwalifikatory: chronologiczne (+ mł.), frekwencyjne (+ rz.), stylistyczno- ekspresywne (peior., pieszczot., pogard., przezw.), pragmatyczne (dziec., pow., prrzysł.),

- ewentualne krótkie cytaty (czasem tylko połączenia dwuwyrazowe),

- odsyłacze do synonimów (skrót por. po danym znaczeniu wyrazu wieloznacznego, którego dotyczy, lub na końcu artykułu hasłowego w odniesieniu do wyrazów jednoznacznych), np.

 

 

 Opisywany Mały słownik gwary Górnego Śląska trojga autorów (cz. I, wyd. 2. poszerz. i popr. przez B. Cząstkę-Szymon, Katowice 2000, ss. LVIII + 321) obejmuje Górny Śląsk rozumiany tu w ujęciu szerokim, gdyż choć materiały pochodzą głównie ze Śląska środkowego (przemysłowego), to jednak – jak deklarują autorzy – częściowo zbierano je także na Opolszczyźnie i Śląsku południowym (s. VII). Zasadniczy trzon słownika stanowi jednak słownictwo typowe dla terenów przemysłowych Śląska (czyli dialektologicznie części wschodniej Śląska środkowego). Jest to opracowanie popularnonaukowe przygotowane profesjonalnie przez językoznawców i adresowane do mieszkańców całego regionu – zarówno rdzennych Ślązaków, jak i przybyłych na Śląsk z innnych terenów nie-Ślązaków. Autorzy szeroko zakreślają cele słownika:

Słownik zawiera ok. 4000 haseł ułożonych alfabetycznie. Ma on charakter dyferencyjny, a więc nie odnotowano w nim wyrazów, które różnią się jedynie systemowymi cechami fonetycznymi. Uwzględniono zatem te, które różnią się formą lub znaczeniem od polszczyzny ogólnej. Ze względu na przeznaczenie dla szerokiego kręgu odbiorców autorzy stosują zapis zgodny z regułami ortografii polskiej, z zachowaniem (o ile to możliwe w takiej pisowni) podstawowych cech wymowy. Jest to zatem zapis półfonetyczny.

 Struktura artykułu hasłowego nawiązuje do najlepszych tradycji polskiej leksykografii gwarowej. Składają się na nią następujące elementy: wyraz hasłowy (pojedynczy wyraz lub połączenie wyrazowe), ewentualne warianty fonetyczne (niekiedy też morfologiczne), odsyłacz do synonimu (wyrazu o tożsamym lub podobnym znaczeniu), informacja gramatyczna w niewielkim zakresie (tylko formy różniące się od ogólnopolskich), kwalifikatory, znaczenie wyrazu (głównie definicje opisowe i synonimiczne w postaci odpowiednika ogólnopolskiego), przykłady użycia wyrazu w wyrazistych kontekstach. W ramach artykułu hasłowego poszczególne jego części są dobrze wyodrębnione graficznie, dzięki temu jego układ jest przejrzysty, co ułatwia korzystanie ze słownika, por. np.

Wobec dużego zróżnicowania leksykalnego Śląska ważne jest określanie uogólnionego zasięgu terytorialnego poszczególnych jednostek słownikowych. Geografia wyrazów podawana jest albo bezpośrednio po wyrazie hasłowym, albo po znaczeniu, por.

 W jednym artykule hasłowym w główce hasła autorzy gromadzą nie tylko warianty fonetyczne, zarówno w odniesieniu do wyrazów rodzimych (wiele form obocznych jest wynikiem np. w poniższych przykładach różnej wymowy samogłosek nosowych i grupy eN, labializacji lub jej braku, antycypacji miękkości), jak i formy oboczne będące wynikiem adaptacji zapożyczeń, por. np.

lecz także morfologiczne, przykładowo, rzeczowniki różniące się rodzajem gramatycznym lub typem deklinacyjnym, por.

stosunkowo często dublety słowotwórcze, czyli derywaty jednordzenne, różniące się jedynie formantem (np. rzeczowniki sufiksem czy czasowniki przedrostkiem), por.

nierzadko także wyrazy podstawowe (podstawy słowotwórcze) i pochodne od nich deminutiwa lub rzadziej augmentatiwa, nazwy żeńskie itp., por.

sporadycznie – różne wyrazy pokrewne, reprezentujące nieraz różne części mowy (por. rzeczownik i czasownik: bajuki, bajukać i warianty; rzeczownik – przymiotnik: drabiniak w różnych postaciach obocznych i drołbiany), por. np.

wyjątkowo synonimy różnego pochodzenia (np. germanizm i wyraz rodzimy czy inne zapożyczenie, wyraz gwarowy i odpowiednik ogólnopolski w fonetycznej postaci gwarowej), por. np.

Mały słownik gwary Górnego Śląska jest cennym opracowaniem nie tylko popularnonaukowym, ale mającym też wartość naukową, dokumentacyjną dzięki licznym szerszym kontekstom i dobremu opracowaniu haseł. Cytaty nie tylko ilustrują użycie poszczególnych wyrazów, ich formy fleksyjne, łączliwość składniową i leksykalną, lecz także pozwalają pokazać „sposoby zachowań językowych i szeroko pojętą obyczajowość mieszkańców Śląska” (z recenzji Jana Miodka). Przejrzysta na ogół budowa hasła, precyzyjne definicje, odsyłacze do synonimów, geografia wyrazów i określanie ich barwy stylistycznej, niekiedy uwagi o frekwencji to wszystko składa się na atuty omawianego słownika. W kolejnym wydaniu warto by jednak usunąć pewne sporadycznie występujące niekonsekwencje w opracowaniu (np. omawianie w jednym haśle różnych części mowy czy różnych synonimów, niejednolitość zaznaczania geografii wyrazów) i zastosować niekiedy inne rozwiązania (np. graficznie wyodrębnić w główce hasła warianty wymowy i warianty morfologiczne, dublety słowotwórcze).

 

 Pełny adres bibliograficzny powyższego słownika to: Anna Biały, Słowniczek gwary wsi pszczyńskiej (Wisła Wielka, Stara Wieś, Studzionka), Pszczyna 2002, ss. 62.

Zamierzeniem autorki słownika było uzupełnienie Małego słownika gwary Górnego Śląska, a więc odnotowanie tych wyrazów używanych w 3 wsiach: Wisła Wielka, Stara Wieś, Studzionka, których tam zabrakło. Zawiera 287 haseł, także wyrazów, które mają inne znaczenie niż w CząsMSGGŚ. Poprzedza go fragment recenzji prof. Heleny Synowiec i wstęp autorki poświęcony rodzimej gwarze i genezie słowniczka.

 W samym słowniczku w opracowaniu haseł wzoruje się na przywołanym MSGGŚ. Użycie każdego wyrazu jest zilustrowane cytatem, por.

Słownik gwary śląskiej Mariana Cieśli (Suszec 1999, ss. 123) – wbrew tytułowi – nie obejmuje całego Śląska. Zawiera ponad 2500 haseł w układzie alfabetycznym z okolic Suszca i Pawłowic w ziemi pszczyńskiej, a więc z niewielkiego terenu Śląska. Jako dodatek do słownika dołączono spis 65 rzeczowników różniących się rodzajem gramatycznym od odpowiedników ogólnopolskich oraz listę imion najczęściej używanych i ich gwarowych zdrobnień.

Słownik gwary śląskiej, red. zbior.: Andrzej Czajkowski, Ilona Czajkowska, Andrzej Klukowski, Dorota Klukowska zoatał wydany dwa razy (wyd. I, Katowice 1994, ss. 65, wyd. II rozszerz., Katowice 1996, ss. 183).

Tytuł sugeruje szerszy zasięg geograficzny, ale w notce na okładce znajduje się informacja, że jest to największy z dotychczasowych popularny zbiór słów i wyrażeń gwarowych Górnego Śląska.

Wydanie I ma formę słowniczka gwarowo-ogólnopolskiego (jak słowniki dwujęzyczne), tzn. część I zatytułowana „godać – mówić’ zawiera śląskie wyrazy gwarowe objaśnione przez synonimy ogólnopolskie, część II: „mówić – godać” podaje wyrazy odwrotnie. W obu częściach układ jest alfabetyczny. W wydaniu II zachowano ten układ, ale sam słownik znacznie rozszerzono.

Słownik łącznie (wydanie II) zawiera ok. 4500 haseł o najprostszej dwuelementowej strukturze: wyraz hasłowy i jego znaczenie (głównie definicje synonimiczne). Przykłady z części I „godać – mówić” (wyd. I):

Przykłady z części II „mówić – godać” (wyd. II):

W główce hasła może wystąpić też kilka wariantów fonetycznych i morfologicznych, niekiedy nazw męskich i pochodnych żeńskich, por. np.

Oprócz wymienionych dwu części wydanie I zawiera także wstęp i przedruk artykułu Jana Miodka o gwarze śląskiej, a na zakończenie „O Śląsku i Ślązakach” – relację Lucjana Malinowskiego z podróży po „Szląsku” z 1869 roku i bibliografię.

W wydaniu drugim zrezygnowano z przedruków tekstów Jana Miodka i Lucjana Malinowskiego, rozszerzono natomiast i uzupełniono słownik, także o wydzielone osobno zwroty i wyrażenia, imiona itp. Słownik zatem w nowym wydaniu składa się z 5 części: część 1: godać = mówić (s. 13-89), część 2: mówić = godać (s. 91-153), część 3: zwroty i wyrażenia (s. 155-164), część 4: imiona (s. 165-169), część 5: wyliczanki, rymowanki (s. 171-176). Całość rozpoczyna wstęp autorstwa Jolanty Tambor, w którym omówiono charakter słownika i zasady redakcyjne, a kończy bibliografia. Dzięki temu slownik znacznie zyskał zarówno pod względem zasobu ilościowego leksyki, jak i sposobu jej opracowania.  

W nowej wersji słownika uwzględniono w większym stopniu warianty fonetyczne wyrazu hasłowego, por. np.

Pojawiło się sporo nowych haseł w obu częściach, por. np. w części I:

We wstępie podkreśla się, że slownik ma charakter dyferencyjny, tj. nie uwzględniono w nim wyrazów różniących się tylko systemowymi fonetycznymi cechami gwarowymi, np. obecnością samogłosek ścieśnionych, odnosowieniem, labializacją itp. Notowano natomiast w nim zleksykalizowano postaci fonetyczne, np. melankulijo ‘melancholia’. Starano się także zarejestrować wszelkie wyrazy wykazujące odmienną niż w polszczyźnie ogólnej budowę słowotwórczą, np. formacje czasownikowe z innymi prefiksami typu okompać sie (ogp. wykąpać się), oraz słownictwo zróżnicowane semantycznie, np. cham – ogp. człowiek ordynarny, gw. skąpiec, godny – ogp. wart czegoś, pełen poczucia własnej wartości, gw. odświętny; chlywik – ogp. pomieszczenie dla świń, gw. pomieszczenie gospodarcze.

            W słowniku w obu edycjach zastosowano pisownię zgodną z regułami ortografii ogolnopolskiej, ale w wydaniu drugim wprowadzono specjalny znak na o pochylone:  podkreślone. Fakt ten nieco dziwi, gdyż tradycyjnie o pochylone oznacza się przez o z kropka i można było ten znak zachować zamiast wprowadzać nowy znak.

            Definicje mimo poprawek w 2 wydaniu niekiedy są mało precyzyjne, zwłaszcza gdy jeden wyraz objaśnia się za pomocą drugiego, por. np.

Z obu definicji odbiorca nieznający kultury śląskiej, tańców, nie dowie się, o jakich tańcach mowa.

 

Słownik wydany w Rybniku w 1999 roku liczy 48 stron formatu A4. Zgodnie z tytułem jest bogato ilustrowany zdjęciami odnoszącymi się do rejestrowanych wyrazów i humorystycznymi rysunkami. W tekście słownika często pojawiają się także żartobliwe rymowanki gwarą śląską nazwane przez autora „fraszołkami”, np.

 Słownik zawiera 1850 haseł ułożonych alfabetycznie o strukturze: wyraz hasłowy, znaczenie, dość często cytat, np.

Zasadniczo słownik ma charakter dyferencyjny, ale z przytoczonych przykładów widać, że trafiają się też wyrazy różniące się tylko systemowymi cechami fonetycznymi, np. klotka, jadymy (tu jako osobliwa odnotowana forma 1. os. lmn. czasu ter. jechać, ale jest ona znacznie szerzej znana, np. też w Małopolsce południowej, nieograniczona tylko do Śląska). Niekiedy forma fleksyjna w cytacie i postać wyrazu hasłowego się nie zgadzają (inny czasownik prefiksalny), np.

 

 Słownik gôrnoślônskij godki Bogdana Kallusa został opublikowany w Katowicach w 2007. Na okładce znajduje się pod tytułem dodatkowe uściślenie: Słownik górnośląsko-ogólnopolski.  Skrócony słownik ogólnopolsko-górnośląski, natomiast na karcie tytułowej mamy podtytuł Nowa propozycja zapisu „szryft ślônski”. W układzie nawiązuje do słowniczka Czajkowskich i Klukowskich, który również ma charakter słowniczka przekładowego.

Autor we wstępie podkreśla, że celowo nie używa określenia „gwara” w stosunku do mowy Ślązaków ze względu na pejoratywne nacechowanie tego terminu. Taka postawa autora wynika prawdopodobnie z obecnego w potocznej świadomości ujemnego wartościowania gwary jako odmiany „gorszej” od polszczyzny ogólnej.

Słownik w części pierwszej zatytułowanej na s. 8 jeszcze inaczej niż na stronie tytułowej Z ogólnopolskiego na górnosląski (s. 8-144) zawiera ok. 12 000 haseł (ok. 22 000 słów), z kolei część II zatytułowana paralelnie Z górnośląskiego na ogólnopolski (s. 145-235) liczy ok. 9 500 haseł i ma – według określenia autora – znaczenie uzupełniające.

We wstępie Bogdan Kallus podaje też dane ilościowe dotyczące wyrazów zawartych w części I, która obejmuje:

1)      słownictwo wspólne dla odmiany centralnej i północnej – 37%

2)      słownictwo charakterystyczne dla odmiany południowej (cieszyńskiej) – 15%

3)      wyrazy zapożyczone z języka niemieckiego – 13%

4)      wyrazy dawne, zapomniane i nieużywane – 11%

5)      „wyrazy wspólne z językiem czeskim” – 4%

6)      „wyrazy wspólne z ogólnopolskim – bliskoznaczne – 3%

7)      „wspólne z ogólnopolskim – różniące się wymową” – 17% (zob. s. 5).

Jak widać, jest to podział nieprecyzyjny i niespójny wedle różnych krzyżujących sie kryteriów: geograficznego, chronologicznego, genetycznego. Nie jest jasne, co autor rozumie np. przez określenie: „wyrazy wspólne z ogólnopolskim – bliskoznaczne”, ani też, czy wyrazy wspólne z językiem czeskim to wynik pokrewieństwa językowego, czy też rezultat zapożyczenia. Jeżeli leksyka typowa dla odmiany centralnej i północnej oraz południowej liczy razem 52%, to jak terytorialnie układa się 48% pozostałej leksyki? Czy jest ona wspólna dla całości Śląska (i jednocześnie może być wspólna częściowo z odmianą ogólnopolską)? Przy germanizmach rodzi się z kolei pytanie, czy grupa ta zawiera wyłącznie pożyczki niemieckie typowe dla Śląska, czy też wspólne np. z polszczyzną ogólną lub innymi odmianami regionalnymi (np. małopolską, wielkopolską itd.). Tego typu dane bardziej zamazują obraz prezentowanego słownictwa niż go objaśniają, są to uproszczenia daleko idące i kreujące fałszywy obraz śląskiej leksyki gwarowej, gdyby się chciało na ich podstawie wyciągać jakieś wnioski.

Struktura artykułów hasłowych jest taka jak w słowniczkach przekładowych: wyraz hasłowy (w części I ogólnopolski, w części II – gwarowy górnośląski), a następnie jego opowiedniki (w części I – gwarowe górnośląskie, w części II – ogólnopolskie), por. np. z części I:

z części II:

Słownik Bogdana Kallusa jest obecnie ilościowo największym popularnym słownikiem gwar sląskich, gdyż zawiera łącznie ponad 21 tys. haseł. Ze względu jednak na bardzo uproszczoną strukturę hasła i definicje synonimiczne jego wartość i przydatność w badaniach dialektologicznych jest niewielka.

 

Słownik gwar śląskich Barbary i Adama Podgórskich jest jednym z najnowszych zbiorów leksykalnych śląskich (Katowice 2008, ss. 357). Słownik zawiera ok. 10 000 haseł, nalezy więc do największych słowników gwar śląskich. Napisany został przez mieszkańców Śląska, którzy przybyli tu przed trzydziestoma laty, a więc nie przez rodowitych Ślązaków, ale przybyszy zauroczonych gwarą, folklorem i tradycjami śląskimi. Autorzy opracowali go nie tylko na podstawie własnej znajomości gwary, ale też w szerokim stopniu wykorzystali różne źródła: słowniczki dołączane do różnych opracowań, materiał tekstowy w postaci różnych opracowań o Śląsku, prace językoznawcze (w skromnym wyborze), pomocnicze i relacje różnych osób. Właściwy słownik poprzedzają fragmenty recenzji, słowo odautorskie, a kończy wykaz źródeł.

Budowa artykułów hasłowych jest prosta. Składają się one z wyrazu hasłowego i jego ewentualnych wariantów fonetycznych i morfologicznych, informacji etymologicznych nie tylko przy zapożyczeniach, ewentualnych kwalifikatorów, definicji, rzadko cytatu, co obniża wartość słownika, niekiedy uogólnionej geografii (wskazania na subregion Śląska, gdzie wyraz jest używany). Por. np.

W niektórych hasłach liczba form obocznych różnego typu jest duża, wynika z dużej wariantywności fonetycznej gwar śląskich, także morfologicznej, a niekiedy powstała w procesie adaptacji zapożyczeń do śląskiego systemu gwarowego, por. np.

Informacje o pochodzeniu wyrazu pojawiają się często (por. przykły wyżej), ale nie zawsze etymologie są właściwe, np.

Nie jest to z pewnością germanizm, lecz wyraz staropolski (por. starop. błeszka, błcha, D. lm. błech) lub bohemizm w odniesieniu do postaci blecha.

Joanna Furgalińska, Ślónsko godka. Ilustrowany słownik dla Hanysów i Goroli, Warszawa 2010.

Słowniczek typowo amatorski został wydany przez Wydawnictwo Naukowe PWN. Już w tytule sygnalizuje swoje przeznaczenie. Jest adresowany do szerokiego kręgu odbiorców: Ślązaków i nie-Ślązaków. Został opracowany na podstawie istniejących dotychczas słowniczków. Tytuł został sformułowany w gwarze śląskiej, a podtytuł częściowo w polszczyźnie ogólnej, a częściowo – gwarą śląską. 

Jest to słownik – w odróżnieniu od omówionych wyżej – tematyczny. Leksyka została ułożona w 63 kręgach tematycznych zatytułowanych w gwarze śląskiej, np. Handel w jaufhauzie i kiciymyncie; Boroki, brzydoki i gupieloki; Co loto i furgo w lufcie; Ptoki roztomajte; Armijo i wojoki. W słowniczku, niestety, zabrakło indeksu wymienionych w tych kręgach tematycznych śląskich wyrazów gwarowych, dlatego niemożliwe jest – przykładowo – szybkie znalezienie interesującego nas wyrazu gwarowego i sprawdzenie jego różnych znaczeń. Wyrazy polisemiczne znalazły się bowiem w różnych kręgach tematycznych.

Z tych względów jest to – wbrew tytułowi – słownik przeznaczony raczej dla hanysów (tj. Ślązaków) niż dla goroli (nie-Ślązaków).

Hasła mają najprostszą strukturę: wyraz hasłowy i bardzo często jego warianty lub synonimy (także różnordzenne) oraz definicja (najczęściej odpowiednik ogólnopolski lub wyrażenie opisowe), por. np.

Mimo zasadniczo dyferencyjnego charakteru słownika bardzo dużo jest w nim wyrazów różniących się od odpowiedników ogólnopolskich jedynie systemowymi cechami fonetycznymi (co wynika z braku przygotowania językoznawczego autorki), np. obecnością samogłosek ścieśnionych, rozszerzeniem lub ścieśnieniem artykulacyjnym, zwężoną, rozłożoną wymową samogłosek nosowych (w pozycjach innych niż w polszczyźnie ogólnej), labializację, wymowę grup spółgłoskowych, por. np.

Odnotowano też sporo kolokwializmów, niekoniecznie typowych dla gwary, np.

Słownik jest bogato ilustrowany rysunkami Autorki o żartobliwym charakterze. Sama Autorka określa go we wstępie jako „ilustrowany słownik-zabawnik, który bawiąc ma przy okazji czytelnika czegoś o godce nauczyć” (s. 9). W zasadzie nie wnosi nic nowego do wiedzy o leksyce śląskiej i pod względem leksykograficznym to opracowanie typowo amatorskie. Jego atutem są natomiast niewątpliwie świetnie wykonane ilustracje i swoisty układ tematyczny.

 

            Łącznie z terenu Śląska omówiono 10 słowników różnej objętości i o różnym sposobie opracowania. Charakterystyczny jest fakt, iż mimo że autorzy większości z nich deklarują ich ogólnośląski zasięg, to jednak dominuje w nich leksyka typowa dla okręgu przemysłowego (Śląska środkowego). Tylko jeden – słowniczek Anny Biały – sygnalizuje ograniczenie do okolic Pszczyny. Czasem te informacje znajdują się we wstępie lub w notce o słowniku na odwrocie okładki.

 

 

 

Halina Karaś, 2011, Polska leksykografia gwarowa, Warszawa.

Kazimierz Woźniak, 2000, Stan polskiej leksykografii gwarowej pod koniec XX wieku, [w:] Słowiańskie słowniki gwarowe, pod redakcją Hanny Popowskiej-Taborskiej, Warszawa, s. 17-51.

Bogusław Wyderka, 2002, Geograficzne zróżnicowanie leksyki gwar śląskich, [w:] Dialektologia jako dziedzina językoznawstwa i przedmiot dydaktyki, pod red. S. Gali, Łódź 2002, s. 559-564.

Bogusław Wyderka, 2003, Germanizmy jako problem leksykograficzny, [w:] Gwary dziś. 2. Regionalne słowniki i atlasy gwarowe, pod red. Jerzego Sierociuka, Poznań, s. .

Bogusław Wyderka, 2006, Śląski tezaurus na rozdrożu, „Prace Filologiczne” LI, s. 485-492.

 

Jerzy Samuel Bandtkie, Wiadomości o języku polskim w Szląsku i o polskich Szlązakach, „Mrówka Poznańska”, 1821, I, s. 231-244, słownik: s. 56-59; II, s. 48-68. Przedruk: „Rozmaitości”, Lwów, 1823, s. 564-567, 569-576, wydanie w formie broszury: Bolesław Olszewicz, Wrocław 1945, kolejne: Wrocław 1952 w oprac. Bolesława Olszewicza i Witolda Taszyckiego. 

Anna Biały, Słowniczek gwary wsi pszczyńskiej (Wisła Wielka, Stara Wieś, Studzionka), Pszczyna 2002.

Marian Cieśla, Słownik gwary śląskiej, Suszec 1999.

Bożena Cząstka-Szymon, Jerzy Ludwig, Helena Synowiec, Mały słownik gwary Górnego Śląska, cz. 1 wyd. II, poszerz. i popr. , Katowice 2000.

Agnieszka Dobrowolska, Tadeusz Dobrowolski, Strój, haft i koronka w woj. śląskim, Kraków 1936, terminologia śląskiego stroju ludowego: s. 117-124.

E.G.H., Der hoch- und plattpolnische Reisegefährte für einen reisenden Deutschen nach Südpressen und Oberschlesien, Breslau und Leipzig 1804, ss. VIII+136. Przedruk: Stanisław Rospond, Z badań nad przeszłością dialektu śląskiego.1. Der hoch- und plattpolnische Reisegefahrte, Wrocław 1948, s. 1-205.

Joanna Furgalińska, Ślónsko godka. Ilustrowany słownik dla Hanysów i Goroli, Warszawa 2010.

Mieczysław Gładysz, Góralskie zdobnictwo drzewne na Śląsku, Kraków 1935, słowniczek gwarowy: s. 135-138.

Mieczysław Gładysz, Zdobnictwo metalowe na Śląsku, Kraków 1938, słowniczek gwarowy: s. 281-294.

Longin Malicki, Zarys kultury materialnej Górali Śląskich, Katowice 1936, słowniczek gwarowy: s. 90-95.

Zbior niektórych prawie polskich słow i werażeń.., dodatek do: Nauka sztuki położniczej dla niewiast w kraiach królewsko-pruskich z niemieckiego na polski język przełożona, Breslau und Leipzig 1821; przedruk: Mayer Józef, Rospond Stanisław, Z badań nad przeszłością dialektu śląskiego. 2. Zbiór polskich słów i wyrażeń na górnośląski język przetłumaczonych 1821, Wrocław 1956 (s. 75-116 słownik).

Reinhold Olesch, Der Wortschatz der polnischen Mundart von Sankt Annaber, t. 1-2, Berlin 1958, Wiesbaden 1959.

Melania Parczewska, Przyczynki do słownika gwary śląskiej, „Prace Filologiczne” VI, 1907, s. 693-701.

Feliks Pluta, Słownictwo Dzierżysławic w powiecie prudnickim, Wrocław 1973.

Barbara i Adam Podgórscy, Słownik gwar śląskich, Katowice 2008.

Andrzej Roczniok, Słownik polsko-sląski, zbornik polsko-ślunski, Zabrze 2008.

Słownik gwary śląskiej, red. zbior.: Andrzej i Ilona Czajkowscy, Andrzej i Dorota Klukowscy, wyd. I, Katowice 1994, ss. 64; wyd. II rozszerz., Katowice 1996, ss. 183 (z wstępem Jolanty Tambor).

Feliks Steuer, Dialekt sułkowski [wieś Sulków, pow. głubczycki] , Kraków 1934, ss. 148, słownik: s. 70-148.

Feliks Steuer, Narzecze baborowskie [m. Baborów, pow. głubczycki], Kraków 1937, ss. 142 (III. Słownik – s. 72-142).

Marek Szołtysek, Ilustrowany słownik gwary śląskiej, Rybnik 1999.

Słownik gwarowy Śląska. Zeszyt próbny, pod red. Stanisława Bąka i Stanisława Rosponda, Opole 1982.

Słownik gwar śląskich, pod red. B. Wyderki, t. I-X (Gadzina-gościna), Opole 2000-2008.