Kultura ludowa - muzyka i taniec

Dawniej muzyka towarzyszyła życiu codziennemu na Kujawach: śpiewano przy wyjątkowych okazjach, takich jak wesela i towarzyszące im obrzędy, na zabawach, w czasie corocznych świąt kościelnych i agrarnych, ale także na co dzień – na polu, na łące przy wypasie owiec i krów, przy darciu pierza i innych pracach. Do dziś zachowało się też wiele pieśni zalotnych i miłosnych, zawołań pasterskich, charakterystyczne dla regionu są też krótkie wierszowane przyśpiewki.

Z Kujawami łączą się rytmy mazurkowe, trójmiarowe: w tańcu jest to – naważniejszy – kujawiak

Informacja: jeśli nie możesz odsłuchać nagrania, skorzystaj ze wsparcia znajdującego się na stronie Adobe)

, mazurek i oberek, a także typowo już kujawski owczaryszek (owczarek) i rzadziej spotykane, charakterystyczne dla Wielkopolski, wiwaty.

Nazwa kujawiak pojawiła się po raz pierwszy w literaturze w utworze F. Jaskólskiego Pasterze na Bachorzy. Sielanki kujawskie (1827), w którym najprawdopodobniej autor użył określenia znanego autochtonom.

Ludowy kujawiak przedostał się na miejscowe dwory, potem do miast i po pewnych zmianach, „uładzony”, stał się jednym z tańców narodowych. Typowy kujawiak wiejski był, zdaniem L. Zienkowicza (1841), które przytoczył R. Lange (2001: 21-22), typem mazurka charakterystycznym dla Kujaw. Dawna wieś kujawska była bardzo konserwatywna, jeśli chodzi o podejście do tańców. Im bogatsza społeczność kujawska, tym bardziej tradycyjne prezentowała podejście. Sytuacja ta uległa pewnej zmianie po I wojnie światowej, dopiero jednak po II wojnie zaszły tak diametralne zmiany, że zaprzestano dawniejszych tańców na zabawach, a na weselach ograniczano się do kilku krótkich dawnych melodii, „aby starsi mogli sobie potańczyć”.

Wpłynęło to na zanik kapel wiejskich, które cieszyły się na Kujawach dużą estymą. Dobrych muzykantów szanowano, sowicie wynagradzano, częstowano przy okazji różnych zabaw, wesel. Słabych, którzy nie umieli sprostać wymaganiom tańczących, wypędzano w czasie zabawy i zapraszano innych. Na Kujawach muzykant był podporządkowany tańczącym – musiał grać tak, jak zaśpiewali, zanucili i pokazali mu gestami tancerze. Tancerz stawał przed orkiestrą i śpiewał, pomagając sobie gestami, przytupywał, muzykant wiodący „podchwytywał” melodię, i jeśli tańczący był zadowolony, dawał datek i ruszał do tańca. To ten tancerz zmieniał rytm, sugerując orkiestrze wszelkie innowacje ruchem ciała, a pozostałym tańczącym – okrzykiem. Wiodący tancerz i muzykanci współpracowali ze sobą, ale to muzyka towarzyszyła tańcowi, kapela mogła tylko podaną pierwotnie „nutę” urozmaicać, co też czyniła, współtworząc muzykę. Z powodu nierozerwalnego połączenia muzyki i tańca na Kujawach wraz z odejściem tradycyjnych tańców, znikło zapotrzebowanie na taką muzykę, niepotrzebne stały się wiejskie kapele (por. Lange 2001: 28).

Badającemu kujawskie tańce R. Langemu (w latach 1954-1965) udało się dotrzeć do starszych ludzi, którzy umieli jeszcze tańczyć dawne kujawiaki, mazury, oberki, owczaryszki, chodzone i inne, zdołał także zebrać ponownie dwie dawne kapele, które – już na potrzeby muzeów, badań i rekonstrukcji dawnych tańców kujawskich – zagrały. Dzięki temu powstające później zespoły ludowe nawiązywały bezpośrednio do tej tradycji. Także współcześnie zespoły kujawskie wykonują tradycyjne tańce i zabawy taneczne, obecne na dawnej wsi na co dzień. Wśród młodzieży i kobiet popularna była dyna – dzisiaj tę tradycję podtrzymują zespoły, np. Młody Toruń , mężczyźni, młodzi chłopcy i odważniejsze dziewczęta tańczyli czapnika. Obie te zabawy taneczne występowały wyłącznie na wschodzie Kujaw (Lange 2001: 77).

Repertuar taneczny nie był jednakowy na całych Kujawach: wynikało to z pozycji ekonomiczej całej wsi. Bogate wsie, jak np. Rakutowo, miały takiż repertuar tańców, gdyż na zabawy i wesela zapraszano orkiestrę w pełnym składzie, jednak taka ludność miała bardziej konserwatywne gusta. Inaczej biedni mieszkańcy osiedli leśnych i pracujący na folwarkach, którym często musiał wystarczać jeden skrzypek. U nich wesela trwały krótko, zwykle jeden dzień, i repertuar tańców był ograniczony. Za to pomysły taneczne, ich urozmaicenie i beztroska, znacznie przewyższały to, co spotykano (i co dopuszczano) we wsiach bogatych (por. Lange 2001: 31). Różnice w lokalnym repertuarze pogłębiły się wskutek zaborów – pod zaborem rosyjskim sporadycznie tańczono nawet kozaka, w zachodniej części regionu na wieś przeniknęły tańce popularne w Prusach – lendler, walc, sztajer, które na Kujawy trafiły z sąsiedniej Wielkopolski (tak jak rodzimy wiwat). Tańce własne określano jako „okrągłe, gładkie” – Kujawiacy nie lubili „skakania” w tańcu, a w ten sposób określano nawet niewielkie odrywanie nóg od podłogi.

Najpopularniejsze instrumenty, na których dawniej grywano na weselach i zabawach kujawskich to skrzypce, basy i bębenek – do dzisiaj kapele ludowe utrzymują tę tradycję. Pasterze używali piszczałek wystruganych z kory wierzbowej i fujarek z drewna z wypalonymi dziurkami, niekiedy także kupowanych flecików z blachy (Szkulmowska 2006: 117-118).

Na dawnej wsi kujawskiej dzięki silnym więziom społecznym i poszanowaniu tradycji zwyczaje taneczne przekazywano z pokolenia na pokolenie. Młodzi widzeli, jak tańczą starsi i od nich się uczyli, zmiany następowały powoli i w ramach dopuszczalnego schematu, gdyż każdy znał swoje miejsce w hierarchii społecznej (por. Lange 2001: 27). Na wsi kujawskiej tańczono po cieżkiej pracy – na przykład wieczorami w czasie żniw.

Pod względem rytmiczności kujawiak jest określany jako szczytowe osiągnięcie muzyki ludowej o charakterze mazurkowym (Lange 2001: 39). Kujawiak to taniec wirowy, tańczony w parach wokół wspólnej osi z przesuwaniem się po kole (Lange 2001: 40). Cechowała go ruchliwość rytmiczna o ciągłych zmianach układu, przy jednoczesnym zachowaniu harmonii. Ważną cechą kujawiaka było tempo rubato, które polegało na „nieznacznym wydłużaniu jednego dźwięku kosztem innych (lub odwrotnie), przy równoczesnym zachowaniu metrum taktu. Ten sposób wykonania sprawia wrażenie pewnej płynności” (Pawlak 2001: 115).

Muzyka kujawska miała charakter instrumentalny, co oznacza, że tekst spełniał w niej podrzędną rolę – zazwyczaj przyśpiewki były krótkie, ograniczone do jednej zwrotki. Rozbudowana byłą za to linia melodyczna, śpiewający, chcąc „nadążyć za melodią”, wypełniał tekst sylabami: oj dana, dana dana, ra dana itp. (Lange 2001: 39).

Na specyfikę muzyki kujawskiej zwrócił uwagę Fryderyk Chopin, który w mazurkach stosował właśnie tempo rubato, stąd prawdopodobnie pochodzi ich oryginalność. Większość mazurków Chopina to kujawiaki (Lange 2001: 40, tam literatura). Pierwszy dowód na jego kontakt z tą muzyką pochodzi z 1824 roku (Lange 2001: 40), Chopin kilkakrotnie spędzał wakacje na Kujawach.

Wszelkie zabawy taneczne, wesela, zgromadzenia z tańcem zaczynał taniec chodzony, który zwykle płynnie przechodził w kujawiaka. Tak działo się w czasie wesela, gdy starszy drużba z panną młodą inicjowali w ten sposób tańce. Chodzonego cechowała posuwistość, tańczono go dostojnie, ale nie sztywno, szurając nogami po podłodze. W czasie wesela wykonywano go kilkakrotnie wokół izby, naokoło stołu, często pierwszy tancerz prowadził pozostałe pary przez ławy, nawet przez stół, oknem na zewnątrz, naokoło zabudowań, a niekiedy i po wsi, po czym tańczący, utrzymując tempo i kolejność, wracali do izby przez drzwi na dalsze tańce (Lange 2001: 40).

Chodzony mógł przechodzić płynnie, niepostrzeżenie w inny taniec lub też na okrzyk prowadzącego tancerza: na odsib (na odsibkę, w prawo) lub k’seb (na kseb, w lewo) następował bezpośrednio kujawiak tańczony z obracaniem się w odpowiednią stronę. Wirowanie w tańcu musiało być na Kujawach płynne, barki tancerzy pozostawaly nieruchome, choć nie sztywne. Gdy tempo kolejnych tańcow wzrastało, kujawiak przechodził w mazurka czy w oberka. Kroki stawały się drobniejsze, a tańczący koncentrowali się na obrotach – powodowało to, że kroki stawały się bardziej miarowe, mocniej uginano i prostowano kolana, co wywoływało wrażenie skoczności. Dlatego mazurka nazywano na Kujawach skocznym.

 

 

Cytowana literatura:

Franciszek Beciński, 1966, Wesele na Kujawach, Włocławek (na podstawie wydania z 1935 roku), wstęp E. Arsztyńska.

Ignacy Domański, 1963, Folklor kujawski w twórczości Jana Kasprowicza, „Literatura Ludowa”, nr 1.

Teresa Dunin-Karwicka, 2006,  Rola tradycji w kulturze wsi kujawskiej, Toruń..

A.Fischer, 1934, Etnografia słowiańskia, z. 3, Polacy, Lwów-Warszawa.

Józef Gajek, Skład etniczny wielkiego Pomorza, „Teka Pomorska”, t. 3, Toruń 1938.

Zygmunt Gloger, 1903, Geografia historyczna ziem dawnej Polski, Kraków.

Łukasz Gołębiowski, 1830, Lud polski, jego zwyczaje, zabobony, Warszawa.

Oskar Kolberg, 1867, Kujawy. Lud, jego zwyczaje, sposób życia, mowa, podania, przysłowia, obrzędy, gusła, zabawy, pieśni, muzyka i tańce, t. 1, 2, Warszawa  (Dzieła wszystkie, t. 3, 4, Wrocław-Poznań 1962).

Ryszard Kukier, 1963, Z zagadnień demograficznych Kujaw w XIX i XX wieku, [w:] „Literatura Ludowa”, nr 2-3.

Ryszard Kukier, 1963a, Regionalizacja etnograficzna Kujaw (na podstawie samookreślenia ludu), Bydgoszcz.

Ryszard Kukier, 1975, Ludowe obrzędy i zwyczaje weselne na Kujawach, Warszawa – Poznań.

Barbara Krzyżaniak, 2001, Zwyczaje i obrzędy, [w:] Roderyk Lange, Aleksander Pawlak, Barbara Krzyżaniak, Folklor Kujaw, Poznań, ss. 149-286.

Roderyk Lange, 2001, Charakterystyka regionu, [w:] Roderyk Lange, Aleksander Pawlak, Barbara Krzyżaniak, Folklor Kujaw, Poznań.

Roderyk Lange, 2001a, Folklor taneczny, [w:] Roderyk Lange, Aleksander Pawlak, Barbara Krzyżaniak, Folklor Kujaw, Poznań, ss. 21-112.

Halina Mikułowska, 1953, Atlas polskich strojów ludowych, Strój kujawski, cz. II, z. 3, Poznań.

Aleksander Pawlak, 2001, Melodie przyśpiewek, piosenek tanecznych i zabaw, [w:] Roderyk Lange, Aleksander Pawlak, Barbara Krzyżaniak, Folklor Kujaw, Poznań, ss. 115-145.

Elżbieta Piskorz-Branekova, 2006, Polskie stroje ludowe, Warszawa, ss. 60-67.

Kalina Skłodowska-Antonowicz, 1963, Obrzędy doroczne i zwyczaje na Kujawach, „Literatura Ludowa”, nr 4, ss. 21-28.

Sabina Stasiakowa, 1963, Jak się dawniej Kujawianki ubierały [wiersz], „Literatura Ludowa”, nr 1: 92-93.

W. Stefański, 1848, O Kujawach i Kujawiakach, „Wielkopolanin” nr 20, Poznań.

Irena Wronkowska, 1963, Zwyczaje urodzinowe, „Literatura Ludowa”, nr 4, ss. 29-32.

Maria Znamierowska-Prüfferowa, 1963, Uwagi o sztuce ludowej Kujaw, „Literatura Ludowa” 7 (2-3), Warszawa, ss. 18-26.

Maria Znamierowska-Prüfferowa, 1963, Uwagi o sztuce ludowej Kujaw, „Literatura Ludowa” 7 (2-3), Warszawa, s. 19.