Opis dialektów polskich | Dialekt wielkopolski | Wielkopolska północna | Historia regionu (Wielkopolska północna)

 
Historia regionu

Justyna Kobus
 
Historia Regionu
Gmina Gniezno i gmina Wągrowiec
 (Wielkopolska północna)
 
1.1. Gmina Gniezno
 
1. Pradzieje okolicy
 
Pierwsze ślady osadnictwa na terenach dzisiejszego Gniezna, pochodzą z końca paleolitu, tj. sprzed 8 tys. lat. Gniezno, u swego zarania, było osadą, której początki datuje się na przełom VI i VII w. Założeniu osady państwa plemiennego Polan sprzyjało zarówno ukształtowanie terenu, jak i „położenie u zbiegu głównych ówcześnie traktów wiodących z Rusi, Moraw i Pomorza. Rozwojowi osady […] sprzyjała bliskość ośrodka politycznego i kulturalnego (VIII w.) na Wzgórzu Lecha […]. Niewątpliwie tutaj, jak poświadczają badania archeologiczne, pod koniec VIII w. powstał gród z siedzibą książęcą i podgrodzie, otoczone wałami drewniano-ziemnymi”(Tubielewicz 1994: 2).
 
CIEKAWOSTKA: Nazwa miasta. Legenda głosi, że miasto powstało w miejscu, gdzie jeden z trzech braci – Lech –  zobaczył wielkie drzewo z orlim gniazdem. Lech postanowił osiąść w tym miejscu, a siedzibę nazwać Gniezdnem. Z legendą zgadzają się poniekąd Zofia i Karol Zierhofferowie, pisząc: „[…] słuszne było odczucie związku nazwy z wyrazem gniazdo, na które zwrócił już uwagę twórca legendy o Lechu. Trzeba dodać, że autor legendy usiłuje powiązać nazwę Gniezno z dwoma znaczeniami wyrazu gniazdo, najpierw w najbardziej podstawowym jako gniazdem zbudowanym przez orła, a następnie przenośnym odnoszącym się do człowieka […], aluzja do początków państwa (polskiego). […] Dla naszej nazwy wybieramy znaczenie podstawowe, czyli gniazdo ptasie” (Zierhofferowie 1987: 50).
 
2. Pierwsze wzmianki
 
            Pierwsze poświadczenia historyczne nazwy Gniezno pochodzą z X w. Nazwa miasta pojawia się w dokumencie Mieszka I Dagome iudex (ok. 991 r.). W tym czasie Gniezno stanowiło jeden ze stołecznych grodów państwa Piastów (formalna stolica); inne grody to m.in. Ostrów Lednicki, Poznań, Giecz.
„O stołecznej funkcji Gniezna świadczyć mogą także napisy Gnezdun Civitas na monetach Bolesława Chrobrego, jak również fakt pochowania właśnie w Gnieźnie ciała Świętego Wojciecha” (http://djmuza16.w.interia.pl/nowa_strona_3.htm).
By wzmocnić potęgę państwa w roku 965 Mieszko I ożenił się z księżniczką czeską Dobrawą (Dąbrówką), pieczętując tym samym sojusz z księciem czeskim Bolesławem I Srogim. W 966 r. książę Mieszko I przyjął chrzest. W ten sposób Państwo Polskie dołączyło do krajów cywilizowanej Europy.
 
CIEKAWOSTKA: 31 lipca 2010 r. odbyła się w Gnieźnie promocja dukata miejskiego o nominale 6 denarów (= 6 zł PLN); jest to reprodukcja najsłynniejszej, najliczniej wybijanej, prawdopodobnie pierwszej monety w państwie piastowskim – Denara Princes Polonie Bolesława Chrobrego. Na tej monecie znajdował się pierwszy zapis nazwy Polski.
 

 
         W okresie panowania Bolesława Chrobrego przybył z Pragi do Polski biskup Wojciech Sławnikowic (Adalbert); w wyprawie misyjnej do Prus poniósł on męczeńską śmierć 23 kwietnia 997 r. Bolesław Chrobry wykupił ciało Świętego i złożył w katedrze. Dziś relikwie spoczywają w katedrze św. Wita w Pradze (w 1038 r. książę czeski Brzetysław I najechał kraj, spalił Gniezno i złupił katedrę, zabierając prochy św. Wojciecha), są także w Gnieźnie oraz w Tumie koło Łęczycy (http://pl.wikipedia.org/wiki/Święty_Wojciech).
Sceny z życia, działalności i śmierci św. Wojciecha przedstawione zostały na dwuskrzydłowych drzwiach spiżowych, tzw. Drzwiach Gnieźnieńskich (2. połowa XII w.). Kult św. Wojciecha przetrwał do dziś, o czym świadczy doroczny odpust ku jego czci odbywający się w Gnieźnie w kwietniu (w sobotę i niedzielę następujące po przypadających w dzień roboczy imieninach Wojciecha).
 

 
            W roku 1000 przybył do Gniezna, z pielgrzymką do grobu biskupa Wojciecha, cesarz Otton III. W wyniku zjazdu powstało arcybiskupstwo gnieźnieńskie z bratem Wojciecha Radzimem Gaudentym na czele. Zabiegi Bolesława Chrobrego i interes polityczny Ottona III sprawiły, że w 1025 r. książę Bolesław został pierwszym królem Polski. Oznaczało to niewątpliwy wzrost znaczenia państwa na arenie europejskiej.
Zmierzch świetności Gniezna był jednak bliski. Skutkiem najazdu Brzetysława w 1038 r. Kazimierz Odnowiciel przeniósł stolicę państwa z Gniezna do Krakowa.
            Kolejną ważną datą dla historii Gniezna i regionu jest rok 1136, w którym została wydana bulla papieża Innocentego II Ex commisso nobis a Deo, znana jako Bulla gnieźnieńska. Bulla prócz doniosłości aktu politycznego (znosiła zwierzchność arcybiskupstwa magdeburskiego nad Kościołem w Polsce), po dziś dzień stanowi cenne źródło wiedzy historycznej, kulturowej i społecznej, a nade wszystko jest bezcennym zabytkiem języka polskiego. Wprawdzie bulla napisana została po łacinie, ale zawiera ok. 410 polskich nazw miejscowych i osobowych. Aleksander Brückner nazwał ją złotą bullą języka polskiego. Zabytek ten znajduje się obecnie w Muzeum Archidiecezjalnym w Gnieźnie.
 

 
             Niezwykle ważny w bogatej historii Gniezna jest okres rządów Władysława Odonica, szczególnie 1239 r., gdy został wydany dokument lokacyjny na prawie niemieckim (prawdopodobnie jeszcze przed śmiercią Władysława).
 
3. Od XIV do I połowy XVII wieku
 
„Katastrofalny dla miasta okazał się najazd Krzyżaków w 1331 r. Spaleniu uległa wówczas duża część miasta i podgrodzia. Pożar nie ominął […] zapewne katedry. Po tej klęsce przystąpiono do odbudowy miasta, w 1342 r. rozpoczęto wznoszenie okazałej gotyckiej katedry, która do dziś góruje nad miastem” (Tubielewicz 1994: 6).
 

 Po 1548 r. miasto intensywnie się rozwijało dzięki handlowi. Każdego roku odbywały się w Gnieźnie jarmarki: św. Wojciecha, św. Trójcy, św. Bartłomieja i św. Andrzeja. Uczestniczyli w nich kupcy z całej Europy: Wilna, Mińska, Mohylewa, Brześcia, Śląska, Moraw, Włoch, Flandrii i Anglii, Hamburga, Norymbergii i Frankfurtu.
„Systematycznemu rozwojowi Gniezna stawały na przeszkodzie liczne kataklizmy. Liczne pożary (zwłaszcza w XVI i XVII wieku) niszczyły miasto całkowicie, a choroby zakaźne dziesiątkowały ludność do tego stopnia, że np. w 1712 r. pozostało w mieście zaledwie 20 osób. Był to zresztą okres najwyraźniejszego upadku miasta. Od tego czasu datuje się powolny proces odbudowy życia gospodarczego” (Maluśkiewicz, Młodzikowski 1969: 8).
 
4. Od drugiej połowy XVII do pierwszego rozbioru Polski
 
Mimo wielu klęsk miasto nieustannie podnosiło się z upadku i odzyskiwało znaczenie. Tak też się stało w 2. połowie XVII w., kiedy po serii klęsk i kataklizmów w 1768 r. stało się stolicą województwa.
W połowie XVIII w. Gniezno było drugim po Krakowie ośrodkiem sztuki, zwłaszcza muzycznej.
 
5. Zabory
 
W okresie zaborów Gniezno zajęli Prusacy. W latach 1806–1812 kilkakrotnie w mieście zatrzymał się Napoleon. Jednak okres wolności był krótki i w 1815 r., drogą ustaleń Kongresu Wiedeńskiego, Gniezno i okolice stały się częścią włączonego do Prus Wielkiego Księstwa Poznańskiego.
„W tym czasie powstają w nim [w Gnieźnie – J.K.] pierwsze większe zakłady przemysłowe. I tak, obok powstałej  już w 1798 r. garbarni, powstaje w 1806 r. fabryka powozów, w 1856 r. fabryka maszyn rolniczych, a krótko potem fabryka maszyn i odlewnia żelaza” (Maluśkiewicz, Młodzikowski 1969: 8). W 1854 r. założono pierwsze uliczne oświetlenie, zaś w 1900 r. powstała elektrownia miejska.
„Następnym etapem w rozwoju miasta było połączenie Gniezna koleją żelazną z Poznaniem, Toruniem i Bydgoszczą w 1872 r. Do końca XIX w. powstały jeszcze: rzeźnia miejska, cukrownia, fabryka likierów i inne” (Maluśkiewicz, Młodzikowski 1969: 8). Rozwojowi gospodarczemu towarzyszył wzrost ludności, której liczba zwiększyła się z 11 tysięcy w 1875 r. do 25 tysięcy w 1910 r.
 

 
Gniezno było też ośrodkiem oporu przeciw narastającej germanizacji. Tu odbyła się rozprawa sądowa dotycząca sprawy tzw. dzieci wrzesińskich (karę ponieśli rodzice), uczniowie i nauczyciele Liceum i Gimnazjum im. Bolesława Chrobrego walczyli z zaborcą organizując tajne prace patriotyczne i działając w Towarzystwie Tomasza Zana.
 
6. I wojna światowa
 
Mieszkańcy Gniezna i okolicy brali czynny udział w walkach o niepodległość (Powstanie Wielkopolskie) – miasto wywalczyło wolność 28 grudnia 1918 r.
 
7. Lata międzywojenne
 
„W 1923 r. zostaje przywrócony miastu jego dawny herb – ukoronowany orzeł na tarczy. W dwa lata później odbyły się w Gnieźnie uroczystości 900-lecia koronacji Bolesława Chrobrego, których głównym akcentem było odsłonięcie pomnika Chrobrego dłuta Marcina Rożka (został zniszczony przez hitlerowców)” (Maluśkiewicz, Młodzikowski 1969: 10).
 

 
8. II wojna światowa
 
Niemcy wkroczyli do Gniezna 7 września 1939 r., uprzednio bombardując miasto. Okupacja, jak w całym kraju, wiązała się z wywożeniem ludności do obozów koncentracyjnych i na roboty przymusowe. „Podczas okupacji Gniezno włączono do Trzeciej Rzeszy jako Kraj Warty – do Rejencji Inowrocławskiej. Seminarium Duchowne zamieniono na szkołę policyjną, w katedrze urządzono salę koncertową. Zniszczono wiele płaskorzeźb, pomników, z ziemią zrównano bożnicę” (Tubielewicz 1994: 7).
Koniec wojny nie oszczędził zabytków miasta. 21 stycznia 1945 do miasta weszła Armia Czerwona – Rosjanie spalili katedrę gnieźnieńską.
 
 
CIEKAWOSTKA: Przy ul. Bolesława Chrobrego 22 w Gnieźnie znajdował się cmentarz żydowski. Obecnie jest to teren Państwowej Straży Pożarnej, a o dawnej obecności nekropolii w tym miejscu świadczydziś tablica pamiątkowa. W mieście był także cmentarz ewangelicki – dziś jest w tym miejscu Park Trzech Kultur, a o dawnym miejscu pochówków informuje postawiony kilka lat temu  pomnik.


 

 
9. Czasy powojenne
 
Po zakończeniu wojny, w uznaniu zasług Gniezna i jego roli w dziejach państwa polskiego, 26 maja 1947 r. Rada Państwa odznaczyła Gniezno Wielką Wstęgą Orderu Odrodzenia Polski (www.polskiedzieje.pl/art/21). Stopniowo miasto zaczęto odbudowywać. „Do końca 1978 r. w Gnieźnie poddano odnowie i renowacji południową pierzeję Rynku z przyległymi ulicami. […] Ulice przelotowe poszerzono kładąc asfaltową nawierzchnię, modernizowano chodniki i oświetlenie, odnowiono elewacje ponad 1000 kamienic i budynków” (Występki b.r.: 9). Powstały nowe osiedla mieszkaniowe (np. Osiedle Tysiąclecia, osiedla domków jednorodzinnych Pustachowa, Piekary, Dalki Wianiary – ostatnie powstawało do końca lat 90.), odrestaurowano część zabytków, w tym katedrę, przed którą stanął obecny pomnik Bolesława Chrobrego. Uruchomiono 13 przedszkoli i 2 żłobki.
 

 
Okres powojenny był dla miasta czasem dynamicznego rozwoju gospodarczego. Powstawały nowe zakłady pracy (np. Zakład Przemysłu Odzieżowego „Polanex”), a istniejące rozbudowywano. Gniezno stało się ważnym ośrodkiem przemysłowym, zatrudniającym 7 tys. pracowników (w samym przemyśle), ogółem w tzw. gospodarce uspołecznionej – 18 tys. osób[1].
W tym okresie życie kulturalne skupiało się wokół wielu ośrodków, tj.: Teatr im. Aleksandra Fredry (istnieje od 1945 r., patronat A. Fredry od 1955 r.), Klub Międzynarodowej Książki i Prasy, Muzeum Archeologiczne, Biblioteka Miejska, Powiatowy Dom Kultury, Dom Kultury Dzieci i Młodzieży, Państwowa Szkoła Muzyczna, kina, świetlice zakładowe, pływalnia kryta, basen odkryty, hala sportowa, parki. Działają placówki naukowe (Pracownia Archeologiczna Instytutu Kultury Materialnej PAN) i szkoły zawodowe (m.in. odzieżowa, ekonomiczna, mechaniczna) oraz 2 licea.  
Wydarzeniem wielkiej wagi była wizyta papieża Jana Pawła II w Gnieźnie w ramach I pielgrzymki Ojca Świętego do Ojczyzny.
W latach 90. następuje stopniowy regres przemysłu. Upadają kolejne zakłady pracy, a ludność traci zatrudnienie. Część osób decyduje się na pracę poza miejscem zamieszkania (obecnie najpopularniejszy jest Poznań).
Lata 90. to czas okrągłych, hucznie obchodzonych rocznic, m.in. 1000-lecia śmierci Mieszka I (1996 r.) oraz 1000-lecia śmierci św. Wojciecha połączona z pielgrzymką papieża Jana Pawła II do Polski i II wizytą w Gnieźnie (1997 r.). Także w 1997 r. powstała na polach lednickich słynna Brama III Tysiąclecia (tzw. Brama „Ryba”). Dla upamiętnienia roku 2000 zawieszona na tamtejszej dzwonnicy dzwon jubileuszowy „Jezus Chrystus” (1200 kg) i rozpoczęto budowę świątyni Chrztu Polski oraz ośrodka Szkoły Wiary. Na Lednicy odbywają się coroczne zjazdy młodzieży nie tylko z Wielkopolski, ale i z całego kraju i zagranicy. Odbywają się tu także zjazdy seniorów (od 2004 r.). W 2006 r. otwarto tu Dom Jana Pawła II.
 
CIEKAWOSTKA:25 marca 1994 r. wydany został Akt Kongregacji do Spraw Kultu Bożego i Sakramentów nadający miastu oficjalny tytuł Miasta Świętego Wojciecha. A od 2010 r. Gniezno stało się ponownie stolicą prymasowską.
 
 
1.2.         Gmina Wągrowiec
 
1. Pradzieje okolicy
 
 
Dzieje regionu są nierozerwalnie związane z historią Wągrowca – u zarania była to osada na wyspie zwanej Prostynią (Prostorzecze), znajdowała się na wyspie między rzekami Wełną, Nielbą i Strugą Gołaniecką.
 
2. Od XIV do I połowy XVII wieku
 
W 1319 r. Sędziwój Wojciechowicz z rodu Zarębów sprzedał wieś Łęgowo opactwu cysterskiemu za 70 grzywien; majętność ta leżało tuż przy osadzie Węgrówka. Wokół osady rozwinęło się w niedługim czasie miasto, które przyjęło nazwę Wągrowiec.
 
CIEKAWOSTKA: Czy wiesz, że... Zofia i Karol Zierhofferowie potwierdzili „dawne znaczenie wyrazu wągr jako: owad kąsający zwierzęta domowe (konie, krowy i owce), znany dziś pod nazwą bąk bydlęcy, końska mucha lub giez. […] Jeżeli takich wągrów było dużo w określonym miejscu, to nazwanie go od tych dokuczliwych owadów mogło być całkowicie uzasadnione. Taka nazwa topograficzna funkcjonowała zapewne jako sygnał ostrzegawczy” (Zierhofferowie 1987: 164). Z kolei ks. Stanisław Kozierowski wyprowadza nazwę miasta od słów wągrów lub wągroda. Do tej etymologii przychyla się także Gustawa Patro, pisząc: „W staropolskim języku oznaczało to sucha wyspę, czyli kępę na bagnach, zarosłą krzewami i oblana wodą, co tworzyło naturalne miejsce obronne” (Patro 1982: 18).
 
Pierwsze wzmianki o Wągrowcu pochodzą z 1381 r. (ówczesny zapis: Wangrovecz). Z dokumentu – zdaniem Z. i K. Zierhofferów – „wynika pośrednio, że był on już wówczas miastem. Lokacja jego musiała zatem nastąpić wcześniej, ale nie dochował się dokument o nadaniu praw miejskich” Zierhofferowie 1987: 163) . W 1396 r. łeknieńscy cystersi przenieśli siedzibę konwentu do Wągrowca, który od 1797 r. (do czasu kasacji zakonu) był miastem we władzy zakonu. W 1427 r. Władysław Jagiełło nadał Wągrowcowi miejskie prawa magdeburskie. Epoką największego rozkwitu miasta i dobrobytu mieszkańców były wieki XV–XVI. Powstały wtedy liczne cechy rzemieślnicze: piwowarów, sukienników, kuśnierzy, garncarzy, szewców i in.; część cechów została wymieniona w pierwszym przywileju dla miasta z 1498 r. wydanym przez opata Jana (www.wagrowiec.um.gov.pl). Tu w 1540 r. urodził się, a następnie wychował, ks. Jakub Wujek – tłumacz Biblii (1599) na język polski oraz autor przekładu prozatorskiego Psałterza Dawidowego (1594).

 
Złote czasy Wągrowca zakłócały jednak rozmaite klęski, jak: zarazy (począwszy od 1572 r. do drugiej połowy XIX w.), wojny, powodzie, pożary (jeden z poważniejszych strawił prawie całe miasto w 1525 r.), w końcu lata głodu. Nie ominął historii Wągrowca okrutny wątek dziejowy (wspólny dla całej ówczesnej Europy), mianowicie procesy czarownic. Proceder ten rozpoczął się w 1578 r., a od roku 1693 przybrał najbardziej bezwzględną formę (z karą śmierci włącznie); ostatnią egzekucję z powodu uprawiania czarów wykonano w 1741 r.
Mieszkańcy – mimo przeciwności losu – dbali o rozwój kultury i sztuki. Największą popularnością cieszyła się działalność Bractwa Kurkowego. W mieście, ku uciesze mieszkańców, organizowano zabawy taneczne, teatrzyki oraz występy orkiestry. Już w XVI w. w mieście znajdowała się łaźnia; zadbano także o powstanie szpitala, w którym – z biegiem czasu – znaleźli miejsce ludzie ubodzy, starsi i ułomni. Od tych ostatnich niejednokrotnie szpital otrzymywał znaczny majątek. Już w 1608 r. szpital udzielił schronienia 37 ubogim; jednakże w XVIII w. placówka spłonęła, a ubodzy trafili na ulice miasta. 
 
3. Od drugiej połowy XVII do pierwszego rozbioru Polski
 
Druga połowa XVII w. oznaczała dla Wągrowca stopniowy, ale wyraźny upadek, po wiekach rozkwitu. Zrabowane przez Szwedów miasto popadało w długi; sytuację pogarszały ciągłe procesy z opatami cysterskimi. „Podczas gdy przed rokiem 1655 posiadało ono [miasto – J.K.] 400 domów, pod koniec XVII wieku było w nim ich zaledwie 115 (zamieszkałych), a w 1716 r. tylko 103 (reszta opustoszała lub została zniszczona) (Patro 1982: 29).
 
4. Zabory
 
Ziemie należące do dzisiejszego powiatu wągrowieckiego znalazły się pod zaborem pruskim w 1773 r. „Po traktacie pokojowym, zawartym w Warszawie 29 VIII 1776 r., Prusy zwróciły Polsce część zagarniętych ziem, w tym Wągrowiec” (Patro 1982: 47) – ziemie te zostały ponownie utracone podczas drugiego rozbioru. W 1799 r. Wągrowiec stał się pruskim miastem królewskim. Panowanie pruskie sprzyjało osiedlaniu się w mieście ludności niepolskiej, głównie Niemców i Żydów. Do pierwszej połowy XIX w. ludność polska była silnie germanizowana; względną stabilność można było odczuć po kongresie wiedeńskim w 1815 r. W drugiej połowie XIX w. znacznie wzrosła liczba ludności w Wągrowcu – przeważała ludność katolicka, przy wzrastającym odsetku ewangelików i żydów […].
 
 
5. I wojna światowa
 
W chwili wybuchu wojny Wągrowiec znalazł się na zapleczu frontu. Młodzi mężczyźni zostali wcieleni do armii pruskiej, a w mieście pozostały osoby starsze i kobiety z dziećmi.
W okresie działań wojennych, wśród ludności polskiej w powiecie wągrowieckim, nie ustawały przygotowania do przejęcia władzy po przegranej Prus. Organizowano więc zaplecze wojskowe, administracyjne i kulturalne (opierano się naciskom germanizacyjnym). 26 XII 1918 r. Towarzystwo Byłych Żołnierzy miało opracowany plan wyzwolenia miasta, który czekał na dogodną okazję do wprowadzenia w życie.
Już na początku powstania wielkopolskiego Polakom z Wągrowca udało się rozbroić stacjonujących w mieście Niemców. To był dopiero początek walk o niepodległość, w których zginęło – od 1 I 1919 r. do 31 V 1919 r. – 29 synów ziemi wągrowieckiej. 
 

 
6. Lata międzywojenne
 
W okresie międzywojennym starano się odbudować polską administrację i szkolnictwo Przede wszystkim zadbano o przeprowadzenie wyborów do Rady Miasta. Niemieckiego burmistrza zastąpił Polak, Wiktor Łażewski (tymczasowo); w Radzie zasiedli głównie Polacy (14 osób, w tym dwie kobiety – Maria Kulińska została przewodniczącą) oraz trzech Niemców i jeden Żyd. Finanse miasta ówczesne władze oceniły pozytywnie, ale już w 1921 r. gospodarka finansowa całej Wielkopolski zaczęła załamywać się. Lata 1923–1935 były czasem kryzysu.  
Czasy międzywojnia sprzyjały rozkwitowi ruchów, ugrupowań i partii politycznych. W powiecie działały m.in.: Związek Ludowo-Narodowy, Stronnictwo Narodowe, Obóz Wielkiej Polski, Związek Młodych Narodowców, Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem, Obóz Zjednoczenia Narodowego, Związek Strzelecki, Legion Młodych, Narodowa Partia Robotnicza, Polska Partia Socjalistyczna, Chrześcijańska Demokracja i in.
W tym okresie został ostatecznie ustalony herb miasta. Dopiero w 1997 r. Rada Gminy uchwaliła flagę i herb gminy.
 
CIEKAWOSTKA: Czy wiesz, że... Przy opracowaniu herbu wzięto pod uwagę fakt, że miejscowości skupione wokół Łekna należały do rodu Pałuków oraz pobyt cystersów na tym terenie. […] Ród Pałuków zwany Toporczykami posługiwał się początkowo godłem przedstawiającym siekierkę, a później topór. Ten obuszek siekierki z dwoma „języczkami” zakończony kulkami umieszczono na tle czerwonym w prawej części tarczy herbowej gminy. W lewej części herbu umieszczono, na tle niebieskim, Matkę Boską z Dzieciątkiem (wizerunek zapożyczony z pieczęci cystersów z 1309 r.). Kolor niebieski oznacza kolor maryjny. Kolor czerwony był w herbie Pałuków. […] Kolor biały dodano, ponieważ stanowi dobre tło do herbu gminy umieszczonego w górnym lewym rogu sztandaru (Patro 2000: 5).
7. II wojna światowa
 
1 IX 1939 r. nad Wągrowcem pojawiły się pierwsze samoloty niemieckie; miasto zostało zbombardowane dnia następnego. Niemcy wkroczyli do miasta 6 IX 1939 r., a 7 IX rozstrzelali 8 żołnierzy Wojska Polskiego.
Represje niemieckie dosięgały ludność z całej okolicy. Polacy byli wysiedlani ze swoich domostw, zmuszani do pracy w niemieckich gospodarstwach (domowych i rolnych), wywożenie na roboty przymusowe do Generalnej Guberni. Rozpoczęła się kolejna w dziejach miasta i Polski germanizacja. Została zmieniona nazwa miasta na Eichenbrück z herbem przedstawiającym czerwony most z dębem, nazwy ulic również były zapisywane po niemiecku. Synagogę zdemolowano i rozebrano; zniszczony także został cmentarz żydowski.
Wobec niemieckich prześladowań ludność polska podjęła działania obronne – działało harcerstwo, tajne nauczanie, grupy zbrojne (późniejsi członkowie Armii Krajowej); za sabotaż i informowanie ludności odpowiadało Stronnictwo Ludowe.
W styczniu 1945 r. Niemcy zaczęli wycofywać się z Wągrowca; nie omieszkali przy tym spalić klasztoru, w którym wcześniej zorganizowali magazyn broni.
Miasto zostało wyzwolone 25 I 1945 r.
 
8. Czasy powojenne
 
Po zakończeniu wojny wągrowszczanie nie zwlekali z odbudową miasta i przywróceniem polskich władz, nazewnictwa itp. Wkrótce przystąpiono do rozbudowy infrastruktury i rozwinięcia przemysłu. Powstały lub zostały rozbudowane liczne fabryki, m.in.: Zakłady Przemysłu Terenowego, Oddział Produkcyjny Zakładów im. H. Cegielskiego, Obornickie Fabryki Mebli, Płatkarnię-Kaszarnię Powiatowych Zakładów Zbożowych, Spółdzielnię Pracy Mechaników Motoryzacyjnych[3] i in. Od 1946 r. wznowiło działalność Koło Śpiewackie , działała (założona w 1945 r.) Orkiestra Dęta PKP, a w 1957 r. otwarto Powiatowy Dom Kultury; 22 VII 1966 r. wągrowszczanie mogli poszczycić się amfiteatrem, w którym do dziś odbywają się imprezy plenerowe, np. „Lato na Pałukach”. Od 1959 r. działa w Wągrowcu Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Pałuckiej.
W 1975 r. nastąpiła zmiana podziału administracyjnego; wówczas „zlikwidowano powiat wągrowiecki, a utworzono województwo pilskie. „Miasto Wągrowiec oraz gminy byłego powiatu wągrowieckiego: Gołańcz, Damasławek, Łekno, Wapno i Wągrowiec włączono do województwa pilskiego. Gminy: Mieścisko i Skoki pozostały w województwie poznańskim” (Patro 2006: 48). Podział ten utrzymywał się do 1 maja 1973 r., kiedy „na podstawie uchwał z grudnia 1972 r. Połączono gromady: Wągrowiec Północ i Wągrowiec Południe. Utworzono gminę Wągrowiec, do której przyłączyła się 1 stycznia 1977 r. gmina Łekno. Obecnie gmina Wągrowiec jest największą jednostką administracji terenowej w powiecie wągrowieckim, który wznowił swą działalność z dniem 1 stycznia 1999 r. Powiat ten, po reorganizacji państwowej, od 1 stycznia 1999 r. znalazł się w nowo utworzonym województwie wielkopolskim” (Patro 2000: 9).
Stosunkowo wcześnie mieszkańcy gminy zostali zaopatrzeni w prąd. Telefonizacja gminy trwała od 1988 r. do 2000 r. Z biegiem czasu, stopniowo, doprowadzono do wsi wodę. Budowa wodociągu rozpoczęła się w okolicznych wsiach w 1977 r. i trwała do 1999 r.
 
 
Opracowania dotyczące historii regionu:
  1. Callier Edmund, Kronika żałobna utraconej w granicach Wielkiego Księstwa Poznańskiego ziemi polskiej. Powiat wągrowiecki, Poznań 1894.
  2. Garbacka Ludwika,  Powiat wągrowiecki w latach okupacji hitlerowskiej 1939–1945, Poznań 1965.
  3.       Gniezno i Ziemia Gnieźnieńska, pod red. Jerzego Topolskiego, Gniezno 1978.
  4.       Gniezno, pod red. Jolanty Tubielewicz, Bydgoszcz 1994.
  5. Gumowski Marian, Herby miast polskich, Warszawa 1960.
  6. Kaczmarczyk Zdzisław, Kolonizacja niemiecka na wschód od Odry, Poznań 1945.
  7. Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. I: Województwo poznańskie. Powiat wągrowiecki, pod red. Teresy Ruszczyńskiej i Anieli Sławskiej, Warszawa 1969.
  8. Kolberg Oskar, Lud. Jego zwyczaje, sposób życia, mowa, podania, przysłowia, obrzędy, gusła, zabawy, pieśni, muzyka i tańce, s. XI. W. Ks. Poznańskie, cz. III., Kraków 1877.
  9. Kozierowski Stanisław, Badania nazw topograficznych dzisiejszej archidiecezji gnieźnieńskiej, Poznań 1914.
  10. Księski Janusz, Pałuki, Gdynia 1966.
  11.  Kurnatowska Zofia, Gniezno w świetle ostatnich badań archeologicznych, nowe fakty, nowe interpretacje, Poznań 2001.
  12.  Łęcki Włodzimierz Gniezno i okolice: przewodnik, Warszawa 1991.
  13. Łęcki Włodzimierz, Województwo pilskie, Warszawa–Poznań 1988.
  14.  Maluśkiewicz Piotr, Młodzikowski Stanisław, Gniezno i okolice, Poznań 1969.
  15.  Niemiecki obóz przesiedleńczy w Gnieźnie w latach 1939–1940, red. Zenon Cz. Wartel, Gniezno b.r.
  16.  Od Tysiąclecia po Ustronie: działalność Kombinatu Budowlanego Poznań–Wschód – Budowa Gniezno w latach 1958–1993, pod red. Tomasza Tomkowiaka, Gniezno 2009.
  17. Paliński Piotr, Powiat wągrowiecki, Wągrowiec 1932.
  18. Patro Gustawa, Gmina Wągrowiec, Wągrowiec 2000.
  19. Patro Gustawa, Miasto Wągrowiec 1381–2006, Wągrowiec 2006.
  20. Patro Gustawa, Wągrowiec – zarys dziejów, Warszawa 1982.
  21. 21. Rohatka Tomasz, Urząd Bezpieczeństwa w Gnieźnie w latach 1945–1956, Poznań 2010.
  22. 22. Schulz Erazm, Szczepaniak Marek, Gnieźnianina żywot codzienny, Gniezno 2002.
  23. Semkowicz Władysław, Ród Pałuków, Kraków 1907.
  24.  Skrzypkowski Mirosław, Gniezno i okolice, Warszawa 2004.
  25. Studia i materiały do dziejów Pałuk, t. II, Poznań 1995.
  26.  Tomkowiak Tomasz, Tajemnice Gniezna z lat 1919–1960, Gniezno 2010.
  27.  Urbaniak Miron, Zabytkowa stacja kolejowa Gniezno. Od Kolei Górnośląskiej do programu „Otto”, Łódź 2010.
  28. Wyrwa Andrzej, Opactwo cysterskie. Łekno–Wągrowiec (1153–1835). Zarys dziejów, Poznań–Wągrowiec 1998.
  29.  Występki Walerian, Szlak Piastowski – geneza powstania, Gniezno b.r.
  30. Zierhofferowie Zofia i Karol, Nazwy miast Wielkopolski, Poznań 1987.
  31.  http://djmuza16.w.interia.pl/nowa_strona_3.htm
  32. http://pl.wikipedia.org/wiki/Świętyty_Wojciech
  33.  www.polskiedzieje.pl/art/21
  34. www.pup-gniezno.pl/index.php?urzad/dane_statystyczne
  35. www.wagrowiec.um.gov.pl
 

[1] Dane statystyczne za (Maluśkiewicz, Młodzikowski 1969:.12).
[2] Dzieje gminy Wągrowiec zaczerpnięte z: www.gwarypolskie.uw.edu.pl
[3] Dane za: G. Patro, Miasto Wągrowiec 1381–2006, Wągrowiec 2006, s. 38.

Wersja podstawowa

  
 
 
 

 

 
ISBN: 978-83-62844-10-4 © by Authors. Zrealizowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego (Program Operacyjny: „Dziedzictwo kulturowe / Kultura ludowa”). Wykonanie: ITKS