Opis dialektów polskich | Dialekt wielkopolski | Wielkopolska południowa | Wielkopolska południowa - gwara regionu (wersja rozszerzona)

Charakterystyka gwar południowej Wielkopolski na przykładzie wybranych wsi

Jerzy Sierociuk
Pracownia Dialektologii Polskiej
UAM, Poznań

Gwary południowej Wielkopolski zostaną przedstawione  na podstawie dwóch wybranych miejscowości: Domachowa, położonego prawie w centrum obszaru, i Bukówca Górnego, leżącego na północy na granicy z Wielkopolską zachodnią.  Obie miejscowości zgodnie z ujęciem Kazimierza Nitscha (zob. Mapa nr 1. Wielkopolska południowa na mapie dialektalnej Kazimierza Nitscha. Za: Nitsch 1960), Stanisława Urbańczyka (zob. Mapa nr 2. Wielkopolska południowa na mapie dialektalnej S. Urbańczyka. Za: Urbańczyk 1962) i Zenona Sobierajskiego (zob. Mapa nr 3. Wielkopolska południowa na mapie dialektalnej Z. Sobierajskiego. Za: Sobierajski ) znajdują sie w obrębie wydzielonego przez nich subregionu gwarowego: Wielkopolski południowej. Podkreślić należy, że obszarowo największy subregion (Wielkopolskę południową) wyróżnia ostatni z wymienionych badaczy (zob. Mapa nr 3.), natomiast najmniejszy – Monika Gruchmanowa w swoim piodziale gwar Wielkopolski właściwej (zob. Mapa nr 4. Dialekt południowy na mapie gwar Wielkopolski. Za: Gruchmanowa 1967).  

I. Gwara Domachowa
Domachowo leży prawie w centrum obszaru obejmowanego przez gwary Wielkopolski południowej. Gwara tej miejscowości kilkakrotnie była przedmiotem zainteresowania dialektologów – najpierw w drugiej połowie lat 70. jako 77. punkt Atlasu języka i kultury ludowej Wielkopolski (zob. AJKLW), potem jako punkt główny monografii Henryka Nowaka ukazującej specyfikę gwar Wielkopolski południowej (Nowak 1982); wreszcie ostatnio gwara także Domachowa zaprezentowana została w Słowniku gwary biskupińskiej opracowanym przy współudziale uczniów szkoły w sąsiedniej Starej Krobi (zob. SGB).
Biskupizna – na terenie której znajduje się Domachowo – to niewielki region etnograficzny, nie jest to jednak wyodrębniający się zespół gwarowy.
Charakteryzując pod względem językowym Wielkopolskę południową należy cechy charakterystyczne tylko dla tego regionu, jak też tworzące większe kompleksy terenowe.

1.  Cechy gwarowe właściwe tylko Wielkopolsce południowej to między innymi:
a. fonetyczne:  
 - wymowa typu: malinia = malina, glinia = glina, masinia = maszyna, jedynioczka = jedynaczka, pierzynia = pierzyna, wojnia = wojna, farynia = faryna ‘cukier’.  Zjawisko to polega na zmiękczaniu spółgłosek n, d, t przez poprzedzającą je „jotę” lub wąskie samogłoski szeregu przedniego – e, i, y.
UWAGA! W języku polskim – i w zasadniczym kompleksie gwar – zmiękczane są spółgłoski występujące przed i lub – rzadziej – przed spółgłoską miękką. Tutaj ten kierunek zmiękczania jest odwrotny, podlegają mu spółgłoski występujące po tych samogłoskach.
- wymowa typu: czyść = część, gałyzie = gałęzie, gysty = gęsty, gysi = gęsi’, ksiyżyc = księżyc, wych = węch’. Mamy tu odnosowienie – denazalizację – dawnego a nosowego przed spółgłoskami szczelinowymi.
     - wymowa typu: stanóć, walnóć, zamknóć wobec powszechnej na innych obszarach wymowy typu: stanóńć, walnóńć, zamknóńć. Zjawisko to dotyczy zakończeń bezokoliczników na -nąć.
b.  słowotwórcze:
- formant -iśki w przymiotnikach typu: maliśki ‘malutki’, caliśki ‘calutki’, ciniśki ‘cieniutki’, połniśki ‘pełniutki’;
- formant -itki obocznie pojawiający się z formami powyższymi: malitki, calitki, cinitki, połnitki itp.    
c. słownikowe:  
- wartołka ‘tłuczek w masielnicy’,  śreńdziny ‘umowa przedślubna; zaręczyny’, stójkorz ‘kłusownik’, łoncz // łóncz ‘tatarak’.

2.   Cechy gwarowe łączące Wielkopolskę południową z innymi dialektami (wybór):
cechy właściwe także gwarom Wielkopolski zachodniej:
a) fonetyczne:
- dyftongiczna wymowa y jak yj; zjawisko to charakteryzuje zasadniczo wygłos w gwarach wschodniego kompleksu Wielkopolski południowej; im bardziej na zachód tym częściej notowane było także w śródgłosie. Obok form typu w nocyj = w nocy, butyj = buty, wozyj = wozy, im bardziej na zachód, tym częściej można było słyszeć pierzyjna // pierzyjnia = pierzyna, żyjto = żyto itp.;
- formy typu: koniewi, majewy, wiśniewy, wujewi wobec właściwych innym rejonom: koniowi, majowy, wiśniowy, wujowi. Cząstka -ew- występuje tu po spółgłoskach miękkich;
- uproszczenie grupy spółgłoskowej w wyrazie szur ‘szczur’;
b) cechy słowotwórcze: w słowotwórstwie przymiotników poświadczany formant -/y/ki: dłużyki ‘długi’, dużyki ’duży’, ale także: jarki ‘niedogotowany’ (por.: jare, jarzyna ‘zboże siane na wiosnę’);
c) cechy słownikowe: ćwierć ‘naczynie drewniane do noszenia wody’, fyrać ‘fruwać (o ptakach)’, garniec ‘wanienka do grzania wody wmurowana do pieca’, glozna ‘kostka u nogi’, korbol ‘dynia’,  wydbanek ‘dożywocie’, wycug ‘dożywocie’.

3.   cechy gwarowe występujące na znacznych obszarach Polski zachodniej:
- formy typu grajesz, graje oraz: znajesz, znaje; jest to archaiczna forma (poświadczana na peryferiach polskiego obszaru językowego) nieściągnięta – w innych gwarach (i w historii polszczyzny) -aje przechodziło w a długie dające z czasem tzw. a pochylone, zbliżone wymowa do o: ty grosz, on gro = ty grasz, on gra (zob. kontrakcja);
- formant -ty  w typie zmołty ‘zmielony’;
- cechy słownikowe: story ‘dziadek’, obórka ‘ogrodzenie pod gołym niebem dla świń’ wymborek ‘węborek; wiadro blaszane’, sochy ‘rączki pługa’, śpica, śpico ‘szprycha w (drewnianym) kole wozu’.

4.    cechy wspólne gwarom Wielkopolski południowej i Śląska (wybór):
-   malyrz ‘malarz’, zegłowek ‘poduszka pod głowę’,  pote // poty ‘potem’;
-  cechy leksykalne: poganka ‘gryka, gnotek ‘pień, na którym się robie drzewo’, baba ‘kopka zboża na polu’, robsik ‘kłusownik’, światły ‘biały, jasny (o chlebie, mące)’, pluskwa, plustwa ‘pliszka’, pole ‘przęsło płotu’, boguwola ‘wilga’,   

5. inne cechy (leksykalne): balia ‘klepkowa wanna do prania bielizny’, drwalnik ‘pomieszczenie na drzewo’, przetak ‘sito do przesiewania ziarna’, ciekać ‘biegać, latać’, pytlowy (o chlebie) ‘jasny’, chlać ‘żreć (o zwierzętach); gryźć, kąsać’, kłoda ‘duża beczka do kwaszenia kapusty’, tłuczka ‘maślnica’.

W dołączonym nagraniu mamy inne – jeszcze żywotne – cechy właściwe nie tylko gwarom Wielkopolski. Szczególnie widoczna jest redukcja ł zwłaszcza miedzy samogłoskami – np.: jak pszyszaś z pola to kiedy byź bya; przyrog dostaa; nie syszaam; odrębny problem to zachowanie cechy dzielącej polski obszar językowy na dwa kompleksy: fonetyka międzywyrazowa jest tu udźwięczniająca - to tag mówili; ale tag jo też nie syszaam (zob. zróżnicowana regionalnie fonetyka międzywyrazowa).

II. Gwara Bukówca Górnego
Gwara Bukówca Górnego należy do dialektu wielkopolskiego; uwzględniając podział bardziej szczegółowy należy mówić o przynależności do zachodniej części zespołu gwar południowej Wielkopolski. Gwara Bukówca Górnego jest zaprezentowana na mapach Atlasu języka i kultury ludowej Wielkopolski (t. I-XI) jako punkt nr 74. Sama wieś leży w pasie zachodniej rubieży zwartego polskiego obszaru etniczno-językowego, nie jest to jednak gwara o charakterze przejściowym ani mieszanym. Liczne w przeszłości germanizmy – obecne zwłaszcza w gwarze najstarszych mieszkańców – ulegają stopniowemu zapomnieniu.
Wieloletnie położenie w granicach zaboru pruskiego nie wpłynęło na osłabienie pozycji gwary. Bukówczanie szczycą się tym, że przez cały okres zaborów we wsi nie było osadników niemieckich. Jest to społeczność z pietyzmem odnosząca się do dawnej tradycji ludowej, dba też o zachowanie swojej gwary.
Podstawowe cechy gwarowe:
1) fonetyka międzywyrazowa udźwięczniająca realizowana dosyć konsekwentnie; zatem jest tu: brad ojca i brad matki; jag ja; windz mój; dosypadź mónki;
2) brak mazurzenia jest cechą systemową, zatem: wszyskima; żym sie żyniła; powienkszył;
3) samogłoski ścieśnione:
- a pochylone wymawiane jest jak o: downy, gorki; u gospodorza; stoć; trowa; powiado; zopowiedź;
- o pochylone tradycyjnie wymawiane jest jak u: do dómu, grónka, kónie; zrobiono;
- e pochylone może być wymawiane jak y: chlyb; ciymno, do chlywa, grzych; do pieczynia; podobnie może być wymawiane w połączeniu ze spółgłoskami nosowymi: czymu, potym, tyn; oraz jak o: połna dzirża;
4) samogłoski nosowe:
- samogłoska ę na końcu wyrazy - podobnie jak w polszczyźnie ogólnej - wymawiana jest jak e: sie, mówie, prosze; w śródgłosie wymowa ta uzależniona jest od otoczenia głoskowego: bede, wzieła; przed spółgłoskami szczelinowymi wymawiane jest synchronicznie: czynś;
- samogłoska ą w wygłosie zasadniczo wymawiana jest jako dyftong (wyraźna wymowa asynchroniczna): chcom i robiom z każdom kobitom; trzeciom; tóm łopatom; z tóm siostrom.
Inne zjawiska fonetyczne to m.in.:
- po spółgłoskach miękkich występuje czasami y: we chliywie; kuknyliy; mówiliy;
- samogłoska o często jest labializowana, zarówno w nagłosie jak i wewnątrz wyrazu (zob.
Labializacja: łoboje; łożynił się; w kołpce; tylkłoe ;
- po y – niezależnie pod pozycji w wyrazie – niekiedy występuje jota (j): a myj; przyjszed; niszporyj; wyruchanyj;
- grupa spółgłoskowa kt realizowana jest jak cht: do dochtora, nicht, nichtóre;
- grupa spółgłoskowa trz bywa redukowana: paczeć = patrzeć;
- zmiękczenie spółgłoski przed następną miękką: dźwi; przyjśli;
- niekiedy przed spółgłoską miękka pojawia się j: zajś, dojś < doś; przyjszed; jejśródka = zaś, dość, przyszedł, ośródka,;
- rzadko już spotykana jest wymowa typu pierzynia, syń (gdzie po y występuje spółgłoska miękka) = pierzyna, syn;
- redukcja ł między dwoma samogłoskami: żym miaa; śmierdziaa; miaam, byam, robia = miałam, byłam, robiła; niekiedy dotyczy to także spółgłoski m: maa = mama;
- redukcja wygłosowego m: poty = potem.
Wybrane cechy morfologiczne i składniowe:
- powszechnie spotykana jest zamiana końcowego -aj na -ej: tutej, wczorej (zob.
przejście wygłosowego -aj > -ej),
- dosyć powszechne jest używanie wyrazów typu: micha, walicha; ten typ słowotwórczy (zgrubienia) powszechnie uważa się za charakterystyczny dla gwar wielkopolskich;
- u najstarszych mieszkańców spotyka się jeszcze archaiczne formy typu: graje, znaje = gra, zna, czyli nieściągnięte formy czasowników (zob. Kontrakcja);
- starsi mieszkańcy realizują jeszcze typ: jag ja żym sie żyniła, to żym miaa osiemnaście lat; niekiedy „słówko” żym uznawane jest za cechę swojską;
- daje się jeszcze zauważyć użycie specyficznego szyku formy ale: porzóndeg ale musi być;
- rzadko już spotkana jest końcówka -ma: przed wszyskima.
Ze słownictwa:
- starsze pokolenie używa jeszcze dosyć konsekwentnie formy zaimka tuty ‘tu, tutaj’;
- na innych terenach nie notowałem nazwy murzyniec ‘sadza; sam czasownik murzyć – podobnie do innych gwar wielkopolskich – używany jest w znaczeniach: ‘czernić, brudzić’ i ‘obgadywać, obmawiać’;
- brak szczegółowych badań leksykalnych na znacznym obszarze Wielkopolski nie pozwala na wskazanie osobliwości wyrazowych gwary bukowieckiej; często bowiem są to rzadko używane wyrazy odnajdywane potem w innych częściach regionu; można jednak – jak się wydaje – wskazać chociażby: dorocić sie ‘dziwnie się zachowywać, zadawać dziwne pytania’; dorota ‘ten, kto dziwnie się zachowuje, kto zadaje dziwne pytania’; jarki ‘niedogotowany, zwłaszcza o ziemniakach’, dwojynta ‘bliźnięta’.

Wersja podstawowa

Bibliografia:
AJKLW – Atlas języka i kultury ludowej Wielkopolski, t. I-VI, pod red. Z. Sobierajskiego i J.Burszty, t. VII-XI, pod red. Z. Sobierajskiego, Wrocław 1979 – Poznań 2005.
Monika Gruchmanowa, 1967, Gwary Wielkopolski, [w:] AJKW, s. 351-391, przedruk w: tejże, Językoznawcze wędrówki nie tylko po Poznaniu. Studia o języku Poznania, Wielkopolski i Polonii, Poznań 2006, s. 67-131.
Kazimierz Nitsch, 1960, Wybór polskich tekstów gwarowych, Warszawa.
Henryk Nowak, 1982, Gwary południowej Wielkopolski, Poznań.
SGB – Małgorzata Giera i Krystyna Jańczak przy współpracy Uczniów Zespołu Szkół w Starej Krobi, Słownik gwary biskupiańskiej, Stara Krobia 2005.
Zenon Sobierajski, 1985, Teksty gwarowe z zachodniej Wielkopolski, Wrocław-Warszawa-Kraków- Gdańsk-Łódź.
Zenon Sobierajski, 2001, Geolingwistyka i geoetnologia w atlasie regionalnym Wielkopolski, [w:] Gwary dziś. 1. Metodologia badań, pod red. J.Sierociuka, Poznań, s. 67-94.
Stanisław Urbańczyk, 1962, Zarys dialektologii polskiej, wyd. II, Warszawa.

 

 

 
 
 
 

 

 

ISBN: 978-83-62844-10-4 © by Authors. Zrealizowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego (Program Operacyjny: „Dziedzictwo kulturowe / Kultura ludowa”). Wykonanie: ITKS