Opis dialektów polskich | Dialekt wielkopolski | Wielkopolska zachodnia | Słowniki gwarowe

Słowniki gwarowe

Halina Karaś

 
Słowniki gwar Wielkopolski zachodniej
 
Słowniki gwar wielkopolskich niekiedy trudno jednoznacznie przyporządkować do wyróżnionych subregionów Wielkopolski właściwej, gdyż niejednokrotnie gromadzą słownictwo wielkopolskie o różnym zasięgu. Gwary Wielkopolski zachodniej nie doczekały sie odrębnych słowników poza rękopiśmiennymi. W kartotece Słownika gwar polskich znajdują się rękopisy słowników gwar wsi: Obra wolsztyńska (ponad 5 000 kartek), i Łowyń międzychodzki (ponad 3000 kartek) (za: Woźniak 2000: 33).
Znaczną część leksyki północnowielkopolskiej rejestruje także Oskar Kolberg, który podaje wyrazy wielkopolskie ułożone w 4 grupach według powiatów, co pozwala łatwo określać ich geografię.
 
Oskar Kolberg, Rzecz o mowie ludu wielkopolskiego
Oskar Kolberg opublikował osobno poza swoimi dziełami Rzecz o mowie ludu wielkopolskiego w „Zbiorze Wiadomości do Antropologii Krajowej” (1887, t. I, s. 17-36). Opracowanie składa się z kilku części: Głosownia (s. 4-13), Formy gramatyczne (s. 13-15), Sposoby mówienia w całem Wielkiem Księstwie (s. 16), Sposoby mówienia na Krajnie (pod Wieleniem, Czarnkowem) (s. 16-17), Słowniczek (s. 17-36). Słowniczek nietypowo został ułożony w 4 częściach według powiatów, a w obrębie każdej części wyrazy są podane alfabetycznie. Część I: Powiaty środkowe (Poznań, Szamotuły, Oborniki, Środa, Szrem) – 386 haseł; II. Powiaty zachodnie. Międzychód, Międzyrzec, Buk, Babimost, Kościan, Wschowa – 109 haseł; III. Powiaty południowe. Krobia, Ostrzeszów, Odolanów, Krotoszyn, Pleszew, Wrzesnia – 142 hasła; IV. Powiaty północno-wschodnie. Gniezno, Mogilno, Węgrowiec, Inowrocław, Szubin, Bydgoszcz, Wyrzysk, Chodzież, Czarnków – 141 haseł. Łącznie zatem słownik zawiera 778 haseł (wg Moniki Gruchmanowej ok. 800 – Gruchmanowa 1998/2003: 177).
W grupie I (powiaty środkowe) zarejestrował 386 haseł, por. np.
chłapać, pochłapać, łapać, byc chciwym, łakomym; ztąd: chłapowski, łakomy. Szamotuły.
bojewica, klepisko w stodole (częściej w plur. używane: bojewice).
dychtowny, a, e, gęsty, zbity (dicht). Pozn.
hadyna, hada, heda, hedka, zabiédzony koń, szkapa.
jedurny, a, e, jeden, jedyny. Oborniki.
jerzmo, jarzmo; jerzemko, jerzymko, małe jarzmo. Kostrzyn.
kierz, kiercek, krzak, krzaczek; kierzkowy, krzaczany.
szarganiec, szargula, szargacz, flejtuch, brudas.
szkudeł, gont, szkudły, gonty.
W grupie II (powiaty zachodnie) odnotował 109 haseł, por. np.
bluźnić, czas. marnowac, nieporządnie żyć; np. lepiéj w mieście dostać obowiązek, jak na wsi doma bluźnić; (może od bloss).
kociubka, tarka, czarna jagoda na cierniu. Moronina.
pátek, potek (niem. Pathe), chrzestny. Wschowa, Krobia.
węborek, wiadro. Leszno. (w Ostrzeszowsk. wiadro).
żalomsza, msza żałobna.
Grupa III (powiaty południowe) liczy 142 hasła, por. np.
brzemię, brzemionko, ciężar, ładunek. Gostyń.
knule, knole (Knollen), ziemniaki. Ostrzeszów.
kuńdek, kundyszek, (kęś, kąsek), nieco, trochę.
rodowiczka, tutejsza; np. tu rodowiczka jestem, stąd jestem rodem. Krotoszyn.
pluta, kałuża na drodze lub podwórzu. Pleszew, Środa.
waka, stara suka.
Podobna jest liczebnoć leksyki tworzącej grupę IV (powiaty północno-wschodnie) – 141 haseł, por. np.
brutka, narzeczona. Wieleń, Międzyrzecz.
bulwy, ziemniaki (Rosko, Pęchowo pod Wieleniem), bylwy, bülwy (Drasko).
dobrzemienny, bogaty, zamożny. Rosko.
draszować, młócić (dreschen), a rzadziej: młócić.
gołka, panna, dziewczyna.
obora, podwórze bydelne, np. obora owcza, obora krowia. Łobeźnia, Tuchol (w Prusach zach.).
pańtówki, ziemniaki. Bydgoszcz, Pałuki.
pętka, putka, wydeptana drożyna, ściezka (starop. puć).
peternelki, robaczki końskie, dokuczliwe. Pałuki.
Struktura artykułów hasłowych w słowniku Oskara Kolberga jest – jak widać z przytoczonych przykładów – niekiedy rozbudowana. Składają sie na nią takie elementy, jak: wyraz hasłowy (ewentualne jego warianty, wyrazy pochodne czy synonimiczne), definicja, czasem cytat lub etymologia (głównie pry wyrazach zapozyczonych, ale tez czasem rodzimych przez przytoczenie wyrazu staropolskiego), w miarę dokładna lokalizacja.
 
 
Literatura cytowana:
Opracowania:
Monika Gruchmanowa, 1998/2003, Oskar Kolberg jako gwaroznawca, „Polska Akademia Umiejętności w Służbie Narodu” 1998, nr 1, s. 149-159; przedruk w: tejże, Gwary w ojczyźnie i na obczyźnie. Studia, Poznań 2003, s. 176-185.
Halina Karaś, 2011, Polska leksykografia gwarowa, Warszawa.
Mieczysław Karaś, 1961a, Z historii badań nad słownictwem gwarowym, „Język Polski” XLI, z.,3, s. 161-180; z. 5, s. 355-369.
Jerzy Sierociuk, 2006, Słownik regionalny – nowa propozycja z udziałem środowiska lokalnego, [w:] Język – literatura – wychowanie, pod redakcją J. Bałachowicz i S. Fryciego, Warszawa, s. 65-70.
JerzySierociuk, 2010, Założenia metodologiczne regionalnych słowników gwarowych powstających przy współudziale środowisk lokalnych, „Studia Dialektologiczne” IV, pod red. Haliny Kurek, Anny Tyrpy i Jadwigi Wronicz, Kraków, s. 135-143.
KazimierzWoźniak, 2000, Stan polskiej leksykografii gwarowej pod koniec XX wieku, [w:] Słowiańskie słowniki gwarowe, pod redakcją Hanny Popowskiej-Taborskiej, Warszawa, s. 17-51.
Słowniki:
Oskar Kolberg, Rzecz o mowie ludu wielkopolskiego, „Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej” 1877, t. I, s. 17-36.
 
 
 
 
 

 

 

ISBN: 978-83-62844-10-4 © by Authors. Zrealizowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego (Program Operacyjny: „Dziedzictwo kulturowe / Kultura ludowa”). Wykonanie: ITKS