Leksykon terminów

Leksykon terminów i pojęć dialektologicznych



Halina Karaś

Powrót do listy haseł

Słowotwórstwo czasowników

Słowotwórstwo czasowników w gwarach ludowych różni się od języka ogólnego przede wszystkim doborem formantów słowotwórczych. Za typowo gwarowe uznaje się przyrostki: ‑asić, ‑olić, ‑onić, ‑osić, np. pitwasić ‘robić coś źle, niedbale’, wyrapasić ‘wyrapić, tj. wytrzeszczyć oczy’, biedolić ‘biedzić się’, sepolić ‘seplenić’, świegonić ‘brudzić’, sklekosić ‘sklecić’, gęgnosić ‘gęgać, mamrotać’. Najczęstszy z nich ‑olić pojawia się czasem na miejscu innych zakończeń czasowników, np. opatolić ‘opatulić’, przywąkrolić = przywąkroić. Spośród przyrostków ogólnopolskich najbardziej produktywny jest sufiks ‑ować, por. arfować ‘wiać zboże wialnią’, beksować ‘płakać jak beksa’, doktorować ‘być doktorem’, grzybować ‘zbierać grzyby’, kolacjować ‘jeść kolację, sianować ‘kosić i zwozić siano’, przygwoździować ‘przybić gwoździem’, szkołować ‘uczyć się w szkole’. Formant słowotwórczy ‑ować występuje często na miejscu ogólnopolskiego przyrostkaywać. Dzieje się tak najczęściej w gwarach południowej i zachodniej Polski, np. obiecować, pokazować (zob. Bezokolicznik). Na Mazowszu (stąd promieniuje na inne obszary) dominuje przyrostek ‑ywać, np. obiecywać, pokazywać, który wypiera dawne formy czasowników na ‑ować. Gwary północne tracą często sufiks ‑ować, por. kupać, zajmać zamiast kupować, zajmować, inne gwary pozbywają się formantu ‑ w czasie przeszłym, np. kopła, popchli, dotkła zamiast kopnęła, popchnęli, dotknęła. Sufiks bezokolicznika ‑ bywa zastępowany przez ‑, por. wisić, myślić, umrzyć, drzyć, leżyć. Powszechnym zjawiskiem jest inna prefiksacja niż w języku ogólnym, np. doradzać się, naczęszczać, ojeść, przechmurzyć się, wyżyczać, ściekawić zamiast naradzać się, uczęszczać, objeść się, zachmurzyć się, pożyczyć, zaciekawić. Nierzadko, głównie na Podhalu i w Wielkopolsce, używa się kilku przedrostków (tzw. intensywna prefiksacja) przede wszystkim w celu uzyskania wyraźnej dokonaności, por. obująć, popoganiać, ponawtykać, dopodorywać, ponawystawiać, pozamiatać. Rzadkie są wypadki uboższej prefiksacji, np. naleźć, pojrzeć, potkać, przedać zamiast znaleźć, spojrzeć, spotkać, sprzedać. W gwarach czasowniki, podobnie jak przymiotniki i rzeczowniki (zob. Słowotwórstwo przymiotników, Słowotwórstwo rzeczowników), mogą mieć charakter zdrabniający, szczególnie w odniesieniu do dzieci, np. śpikać, śpiulkać, płakuchnać, płakuniać, płakulać, bawulkać się, biegulkać, luluniać, siusiuchnać. Częstsze niż w języku ogólnym są czasowniki dźwiękonaśladowcze, por. hopkać, tupkać, kodkodakać. Zdarzają się także nowe wyrazy powstałe w wyniku kontaminacji (skrzyżowania), np. dryndaćdrygać )( dyndać, brzdągotaćbrzdąkać )( bulgotać, mrauczećmruczeć )( miauczeć, złakusić sięzłakomić się )( skusić się. Por. Archaizmy słowotwórcze, Ekspresywne nacechowanie wypowiedzi, Słownictwo ekspresywne, Spieszczenia.

 

Powrót do listy haseł
 
 
 
 

 

 

ISBN: 978-83-62844-10-4 © by Authors. Zrealizowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego (Program Operacyjny: „Dziedzictwo kulturowe / Kultura ludowa”). Wykonanie: ITKS