Leksykon kaszubski

Leksykon kaszubski

Powrót do listy haseł

Dialekt kaszubski

autor: Jerzy Treder, redakcja i digitalizacja: Małgorzata Klinkosz
 
DIALEKT KASZUBSKI to – zdaniem wielu językoznawców. – jeden z pięciu głównych dialektów polskich, którym mówią Kaszubi, zamieszkujący dziś zwarty obszar (etniczny) historycznego Pomorza Gdańskiego (dziś w woj. pomorskiego) na zach. od ujścia Wisły do Bałtyku. Granicę wsch. obszaru wyznacza Wisła, zach. ujście Piaśnicy do Bałtyku, pd. rzeka Brda (linia Czersk – Swornegacie), a pn. Bałtyk i płw. Hel. Nieco Kaszubów osiadło po 1945 dalej na wsch. i zach. na ziemiach odzyskanych po 1945 od Niemiec, w okolicach Bytowa, Miastka i Lęborka. Nowe badania socjologów (M. Latoszek) i geografów (J. Mordawski) nadal wykazują dużą zbieżność rozprzestrzenienia Kaszubów z zasięgiem właściwości mowy kaszubskiej, zwł. kaszubienia, tj. zmiany ś, ź, ć, na s, z, c, dz, np. sedzec (pol. siedzieć), która dla językoznawcy ma wartość konstytutywną. Aktualny zasięg osadnictwa kasz. nie pokrywa się z hist. zasięgiem osadnictwa, lecz stanowi ledwie wsch. skrawek większego (w. XII-XIII po Parsętę i Kołobrzeg) terytorium Pomorza, które od wieków ulegało powolnej germanizacji. Spośród ok. 330 tys. Kaszubów – nadto ok. 185 tys. tzw. pół-Kaszubów (małżeństwa mieszane) – najwięcej zamieszkuje obszar etniczny, gdzie na wsi stanowią do 90% ludności, na obrzeżach zaś i w aglomeracji Gdańsk-Gdynia-Sopot ok. 15%, a więc z silnym zmieszaniem z innymi grupami etnicznymi, jak np. Borowiacy, Kociewiacy, przybysze ze wsch. Większość mieszka w miastach, np. stare: Puck, Władysławowo, Kartuzy, częściowo Kościerzyna, a także młode, z dawnych wsi: Brusy, Jastarnia, Władysławowo, Reda, Rumia, Żukowo. Cały obszar zamieszkuje łącznie ok. 1,5 mln osób, w tym ok. 80% w 14 miastach. Problem liczebności Kaszubów żywy był już w poł. XIX w., kiedy  A. Hilferding wymienił liczbę 200 tys., co powtarzano po 1945. Kontrowersje budziła statystyka S. Ramułta. Wg K. Nitscha dialekt kaszubski jest pozostałością historycznych dialektów pomorskich, najbardziej odrębnym na pol. obszarze jęz., przeciwstawiającym się wszystkim innym dialektom polskim, choć niektóre cechy łączą go z: 1. wielkopolskim, np. dyftongizacja: uekue, uuxue, zmieszanie nagłosowego ò- z -: uełów, uełac, dysymilacyjne t d: střoda, zdřódło, rozwój samogłosek ò, ó w kier. e, y: kueza║ kuyza, łyżkue ‘łóżko’, zachowanie zróżnicowania ‑ow- po twardych i ‑ew- po miękkich, np. sôdzewi ‘więzień’, Lësewò; 2. mazowieckim, np. fonetyka międzywyrazowa  ubezdźwięczniająca: brat òjca, kòt nasz, szeroka wymowa nosówki przedniej: jãzëk, miãso, rozłożona wymowa wargowych miękkich: pjôskpsiôsk, zlanie y z i: dim, s·in, twarde l: lës. O przynależności kasz. do jęz. zachodniolechickich, przyjmowaną powszechnie – poza np. S. Ramułtem (1893), F. Lorentzem i W. Mańczakiem (1997) – w nauce, świadczy dialektologia historyczna Kaszub: deklinację i koniugację cechuje znaczny konserwatyzm. Kaszubskie słowotwórstwo dzieli od ogólnopolskiego różne wykorzystanie na ogół wspólnych technik derywacji i kompozycji, zwł. funkcja i dystrybucja określonych formantów, wśród których sporo archaicznych. Kaszubska leksyka wykazuje znaczną oryginalność, wyrażającą się w zachowaniu wielu archaizmów (np. charna ‘karma’, czôrmëë ‘drewniane nosidła’, dôcô ‘datki, taca’, jesorë ‘ości’, kôłp ‘łabędź morski’, mirza ‘narzeczony’, nogawica ‘pończocha’, turzëc ‘pędzić na koniu’) i przeprowadzeniu licznych innowacji, np. starsze sënówc ‘zięć’ obok nowszych gòlëtkażëletka )( gòlëc, haczka ‘rodzaj motyki’ i ‘maszynka do golenia’, kôłtón ‘kołtun’ i ‘jemioła’, pùrtk ‘diabeł’ i ‘motocykl’. Od wieków ujawnia się wpływ ogólnej polszczyzny, szczególnie w zakresie dotyczącym administracji, szkoły, wojska, techniki, sztuki itp., gdzie dawniej funkcjonowały zapożyczenia niem., np. pòwiôt kréz, starosta lãdrôt, zeszitheft, armatakanóna. Zapożyczenia niem. stanowią ok. 5% (F. Hinze, 1965), starsze z gwar dniem., nowsze z niemczyzny lit. Pożyczki pol. i niem. podlegają asymilacji fonet. czy morfol., np. czis ≤ niem. Kies ‘żwir’. Ukazuje to m.in. Słownik etymologiczny kaszubszczyzny. Hist. leksykę słowińską zbiera Słownik gwarowy tzw. Słowińców kaszubskich. Kaszubska składnia wymaga badań, ale wydaje się mocno zbliżona do polskiej; nierzadkie są w niej konstrukcje niemieckie. Odrębność i żywotność wewnętrzna kaszubszczyzny skutecznie chroniła ją przed niwelującymi i wielowiekowymi wpływami ogólnej polszczyzny (m.in. przez Kościół kat.) i oddziaływaniem jęz. niem., zwł. w okresie krzyżackim i zaborów (urzędy, szkoła). Kaszubszczyzna wytworzyła własne piśmiennictwo w okresie reformacji (® Krofej) i Wiosny Ludów.
 
 
Powrót do listy haseł
 
 
 
 

 

 

ISBN: 978-83-62844-10-4 © by Authors. Zrealizowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego (Program Operacyjny: „Dziedzictwo kulturowe / Kultura ludowa”). Wykonanie: ITKS