Leksykon kaszubski

autor: Jerzy Treder, redakcja i digitalizacja: Małgorzata Klinkosz

 

 

DYSPALATALIZACJA W KASZUBSZCZYŹNIE (kasz. ùcwiardzenié) to utrata miękkości spółgłosek, dotycząca konstytutywnego dla kaszubszczyzny kaszubienia, tj. stwardnienia środkowojęz. ś ź ć dź ≥ s z c dz, np. sedzec; tylko na południu w zdrobnieniach i spieszczeniach zachowują miękkość: babùsia, Brunisia, bazia ‘owieczka’, miś, truś ‘królik’. Na południu i w centrum pojawia się też nowe ć з’ z miękkich k’ g’ (afrykatyzacja). Zmiana *ť *ď ≥ ć з’ na pn. i pd.-zach. wykazuje ograniczenie, np. bratin, matinka, nôdeja, nawiedënë, tãtół ‘dzięcioł’. Twardnienie ń ≥ n, np. granca, kón, kónsczi, ne je ‘nie jest’, ny ma ‘nie ma’ zachodzi częściej lub rzadziej na całych Kaszubach, ale najszerzej w gwarach bylaczących, wyjątkowo zaś na pd.-wsch. Wtórnie pojawia się wymowa z miękkim ń typu fùńt, gruńt, kańta, testameńt (śr., pd.), fùńdament, hańdel (pn.-zach.) itd., a także przińc║ przinc, wińc║ winc, rozéńc║ rozénc, zéńc║ zénc, tylko na pd. przyjsc, wijsc. Stwardniało też ľ, np. lës, òlëwa. Częściowo zachowały się wargowe miękkie w wygłosie, np. karpś, jak też č з š ž ř .