Leksykon kaszubski

autor: Ewa Rogowska - Cybulska, redakcja i digitalizacja: Małgorzata Klinkosz

REGIONALIZMY POMORSKIE (pomoranizmy, daw. prowincjonalizmy pom.), czyli nieogólnopol. elementy językowe (głównie wyrazy i cechy fonet., rzadziej konstrukcje składniowe, derywaty słowotwórcze i formy fleksyjne) obecne w polszczyźnie mieszkańców Pomorza (Kaszub, Kociewia i Borów Tucholskich, tj. w granicach hist. Prus Królewskich) niezależnie od ich wykształcenia, nie należą – w odróżnieniu od regionalizmów warszawskich, krakowskich, poznańskich, białostockich, śląskich i dawnych kresowych (wileńskich i lwowskich) – do często wymienianych w pracach językoznawczych, nie zostały bowiem, podobnie jak w ogóle ® polszczyzna na Pomorzu, dostatecznie zbadane. Mimo braku syntetycznych opracowań zdecydowanie więcej niż o pomoranizmach współczesnych wiadomo o pomoranizmach historycznych (® polszczyzna w Gdańsku), którym poświęcono m.in. 8 tomów serii pt. Polszczyzna regionalna Pomorza pod red. → K. Handke. Badaniom poddano regionalizmy występujące w różnego typu tekstach powstałych na Pomorzu w XVI-XIX w., pisanych w polszczyźnie lit.: w słownikach (np. Jana Cervusa z Tucholi – M. Karplukówna, Bartłomieja z Bydgoszczy – E. Kędelska, I. Kwilecka i H. Popowska-Taborska), w piśmiennictwie rel. (np. w kancjonałach pomorskich i Perykopach smołdzińskich – H. Popowska-Taborska, w Małym katechizmie Pontanusa – H. Kamińska, w Biblii gdańskiej – D. Bieńkowska i E. Umińska-Tytoń, w XVIII-wiecznych gdańskich kazaniach – E. Umińska-Tytoń, w modlitewnikach Kalwarii Wejherowskiej – I. Kępka), w dokumentach klasztornych (np. benedyktynek w Żarnowcu – J. Majowa), w tekstach kancelaryjnych (w lustracjach województwa pom. – E. Wrocławska, inwentarzach starostw puckiego i kościerskiego, księgach miejskich Łobżenicy, wilkierzach pom. i księgach sąd. kośc. – E. Breza, w inwentarzach starostwa skarszewskiego – J. Treder, w testamentach Jakuba i Joanny Wejherów – K. Handke), w podręcznikach, gramatykach, słowniczkach i rozmówkach do nauki języka pol. – R. Pawłowska, P. Zwoliński i E. Masłowska, w literaturze pięknej i pamiętnikach, np. A. Majkowskiego, J. Karnowskiego, J. Wybickiego, F. Sędzickiego, J. Dembieńskiego i N. Sulerzyskiego – E. Breza, w tekstach prasowych, np. w „Gryfie” – K. Handke, „Gazecie Gdańskiej” – J. Zieniukowa. Bibliografię prac poświęconych polszczyźnie pom. w XVI i XVII w., w tym regionalizmom pom., zestawiła A. Mioduska (PRP 4, s. 113-20). Wśród współczesnych pomoranizmów leksykalnych można wyróżnić (za K. Handke, Cechy regionalne w polszczyźnie „Gryfa”, PRP 2, 1991, s. 49-50): a) regionalizmy etnogr., czyli nazwy rzeczy i pojęć związanych z materialną i duchową kulturą regionu (zwł. Kaszub), np. gbur ‘chłop posiadający własną chatę i ziemię’, gwiżdż ‘kolędnik’, bazuna, diabelskie skrzypce, burczybas ‘kasz. instrumenty muzyczne’, stolem ‘olbrzym’, dygowanie ‘tradycyjne bicie rózgami w poniedziałek wielkanocny’ – i b) regionalizmy właściwe, czyli regionalne synonimy wyrazów ogólnopol., np. badziewie║ badziew ‘rzecz marnej jakości’, badziewny ‘byle jaki’, szałerek ‘szopa’, zgniły ‘leniwy’, jo ‘tak (potwierdzenie)’. W zakresie fonetyki charakter regionalny ma ® fonetyka międzywyrazowa ubezdźwięczniająca, czyli tzw. fonetyka warszawsko-pomorska (np. brat ojca, brat matki). Regionalizmem fleksyjnym jest forma (ten) Kaszuba wobec ogpol. formy (ten) Kaszub. Wśród regionalizmów słowotwórczych wyróżnia się typ ogrodnictwo ‘gospodarstwo ogrodnicze’, szewstwo ‘zakład szewski’, rzeźnictwo ‘sklep rzeźniczy’, obejmujący nazwy lokatywne (zwł. nazwy zakładów rzemieślniczych i sklepów) tworzone przyrostkiem ‑stwo. Regionalizmy pom. nawiązują zazwyczaj bądź do regionalizmów wielkopolskich (regionalizmy zachodniopol., np. modrak ‘chaber’), bądź do regionalizmów mazowieckich (regionalizmy pnpol., np. ® fonetyka międzywyrazowa), rzadziej są to formy wyłącznie pomorskie, np. badziewie, pustki.