Leksykon kaszubski

autor: Jerzy Treder, redakcja i digitalizacja: Małgorzata Klinkosz

SYSTEM FONOLOGICZNY KASZUBSZCZYZNY stał się przedmiotem badań najpierw Z. Stiebera, który na tle jęz. pol. dał zarys Rozwoju fonologicznego kaszubszczyzny (w: Rozwój fonologiczny języka polskiego, W. 1952, s. 91-4). Do w. XII nie różnił się niczym od ogpol. Do XV w. jedyną różnicą był brak zmieszania nosówek, a w XVI w. nastąpiło odnosowienie į ≥ i, co ukazują Duchowne piesnie (1586), np. dzikujemy, midzy, przysig. Najpóźniej w poł. XVII w. krótkie ǐ(ў) zmieniło się w ë, udokumentowane w Małym Catehismie (1643), np. decht, trzemac, urechlenie. W ® Perykopach smołdzińskich (1. poł. XVIII w.) są też przykłady zmiany krótkiego ǔ w ë, np. grepa, ledze. Zanikł iloczas, a przed 2. poł. XVII w. pojawiły się twarde s z c dz z tzw. kaszubienia ś ź ć dź. Znacznie bardziej szczegółowo przeobrażenia systemu w ujęciu chronol. ukazała  Z. Topolińska w A Historical Phonology of the Kashubian Dialects of Polish (1974). Później na podstawie osobiście zapisanych Tekstów gwarowych... zaprezentowała ona systemy współcz.: 1. pnkasz.: (s. 83 i 85); 2. śrkasz.: a) wokaliczny: wys.: i u, średnie wys.: ustne é ó (+ nosowe: ã Q), średnie niskie: e Æ o, niskie: D a; nosowe albo tracą odrębność fonol., albo na części obszaru nie występują. W tym 9-elementowym układzie ustnych podstawową rolę spełnia podział na wysokie: i é u ó, niskie D a i średnie e Æ o. Z nimi krzyżuje się podział na przednie: i é e D wobec tylnych: e u ó o a oraz obojętne Æ. Z obydwoma krzyżuje się podział na marginalne: é o ó wobec centralnych i DÆ a u. Redundantną cechą przednich nieniskich: i é e jest płaskość, zaś tylnych nieniskich: u ó o okrągłość; b) konsonantyczny: wargowe: p b f v m; zębowe: t d c s z r l n; dziąsłowe: č š ž (ř); k g x j ń. Zwarte i szczelinowe przeciwstawiają się sonornym: m n ń l ř u j; tylnojęz. przeciwstawiają się wargowym i zębowym, natomiast tylnojęz., wargowe i zębowe przeciwstawiają się dziąsłowym; poza korelacją dźwięczności stoją č x; 3. pdkasz. – oprac. dla poszczególnych punktów (wsi). Bliżej charakteryzuje fonemy przy wyzyskaniu minimum cech oraz wskazuje ich ważniejsze ograniczenia dystrybucyjne i warianty fakultatywne czy kombinatoryczne, np. dyftongi typu ue, a potem opisuje właściwości różnicujące obszar, np. pnkasz. zależności od akcentu, nosówki i zakres labializacji, a śrkasz. w zakresie wokalizmu nosowego.