Lubelszczyzna zachodnia, historia regionu, mapy
Międzyrzecze Wisły i Bugu w początkach państwa polskiego do poł. XII wieku. Oprac. M. Kresa na podstawie: W. Ćwik, J. Reder, Lubelszczyzna: dzieje rozwoju terytorialnego, podziałów administracyjnych i
Lubelszczyzna zachodnia, historia regionu, mapy
Podziały administracyjne i polityczne międzyrzecza Wisły i Bugu w latach 1474-1772. Oprac. M. Kresa na podstawie: W. Ćwik, J. Reder, Lubelszczyzna: dzieje rozwoju terytorialnego, podziałów administrac
Lubelszczyzna zachodnia, historia regionu, mapy
Międzyrzecze Wisły i Bugu w latach 1816-1844. Oprac. M. Kresa na podstawie: W. Ćwik, J. Reder, Lubelszczyzna: dzieje rozwoju terytorialnego, podziałów administracyjnych i ustroju władz, Lublin 1977
| | | | | |
Pogranicze wschodnie starsze, czyli teren dzisiejszej Lubelszczyzny zachodniej, we wczesnym średniowieczu zamieszkiwane było przez słowiańskie plemię Lędzian. Wprawdzie najstarsze osady pochodzą z II poł. VI wieku (jeden z największych grodów znajdował się wówczas w Chodoliku, drugi w Ewopolu nad Wieprzem), jednak już w wiekach II-V przez dzisiejszą Lubelszczyznę wiódł szlak bursztynowy wzdłuż Bugu i Dniestru do Morza Czarnego. Historycy mówią o istnieniu na tym terytorium tak zwanego Państwa Dulebów, którego granice trudno wyznaczyć. Wiadomo jednak, że było ono zamieszkiwane przez ludność, której kultura wykazywała, obok elementów lokalnych wołyńsko-nadbużańskich, wyraźne powiązanie z plemionami polskimi. Od samego początku żywe były tutaj też wpływy wschodniosłowiańskie, o czym świadczy chociażby fakt, że w X wieku o terytorium dzisiejszej Lubelszczyzny walczyły ze sobą Polska i Ruś. Ostatecznie obszar wspomnianego Państwa Dulebów został podzielony między te dwa państwa w ten sposób, że jego wschodnia część została przyłączona do Rusi Kijowskiej, zachodnia zaś – do państwa Mieszka I. Związki dzisiejszej Lubelszczyzny zachodniej z konkretnymi dzielnicami państwa polskiego są bardzo niejednoznaczne i różne w różnych momentach historycznych. Kiedy w roku 1000 powstało biskupstwo krakowskie, obejmujące całą Małopolskę po ówczesne Kresy Wschodnie, Lubelszczyzna na zachód od Wieprza została związana właśnie z Małopolską. W momencie przyjęcia przez Polskę chrztu, terytorium państwa zostało objęte strukturą administracji kościelnej, wprawdzie jej wdrażanie i systematyzowanie było kwestią wielu wieków, ale badania archeologiczne pokazują, że na pierwszą połowę XII stulecia przypada powstanie archidiakonatu lubelskiego z siedzibą w Lublinie. Związane to było również ze zmianami politycznymi, którym podlegała ta ziemia. Kiedy w końcu XII wieku Kazimierz Sprawiedliwy skupił w swoim ręku władzę nad Małopolską, w której skład wchodziły wówczas ziemie: krakowska, sandomierska i lubelska, na miejscu wcześniejszych skromnych osad zaczęły powstawać zespoły miejskie, w tym zabudowania miejskie Lublina. Względna stabilizacja nie trwała jednak długo, w XIII wieku Lubelszczyzna oblegana była przez Tatarów i Rusinów. W zjednoczonym przez Władysława Łokietka państwie Lubelszczyzna nadal pozostawała dzielnicą peryferyjną, a tak zwana Lubelszczyzna Wschodnia znalazła się pod rządami władców Rusi Halickiej, do Polski została przyłączona dopiero przez Kazimierza Wielkiego. W tym okresie osadnictwo na peryferyjnych ziemiach Lubelszczyzny było znikome. Częściowym wyjściem z tej sytuacji miało być osadnictwo drobnoszlacheckie, które polegało na tym, że osadnik-szlachcic otrzymywał ziemię jednak był zobligowany do pełnienia służby wojskowej na rzecz większych grodów, których w tym okresie na Lubelszczyźnie też było niewiele – w momencie zasiadania na tronie Władysława Jagiełły zaledwie 5. Niewątpliwie korzystny wpływ na dzieje osadniczo-gospodarcze Lubelszczyzny zachodniej wywarła unia polsko-litewska, wpłynął na to fakt, że stała się ona centralną dzielnicą nowej Rzeczypospolitej: znikło zagrożenie, otworzyły się granice dla handlu z Litwą i Rusią, co wpłynęło na rozwój osadnictwa na tych terenach. Już we wczesnym średniowieczu pojawili się tutaj Żydzi, w XV wieku w Lublinie powstała pierwsza gmina żydowska. W XV i XVI w. Lubelszczyzna zachodnia przeżywała rozkwit dzięki szlakowi handlowemu znad Morza Czarnego na zachód Europy. Osiedlali się tu kupcy ormiańscy, greccy i włoscy. Wtedy powstała starówka w Lublinie i Kazimierzu Dolnym. Lublin już za czasów Jagiełły odgrywał sporą rolę polityczną, wzrosła ona jeszcze bardziej kiedy w 1471 r. król Kazimierz Jagiellończyk wydzielił z województwa sandomierskiego województwo lubelskie. Obejmowało ono tereny między Wisłą a Wieprzem, a w drugiej połowie wieku XVI liczyło ono 10 684 km2, znajdowało się tutaj 915 miejscowości, w tym 36 miast. W tym okresie najważniejszą i najczęściej spotykaną formą własności na tych ziemiach była własność szlachecka, w dalszej kolejności królewska, na końcu zaś kościelna. W porównaniu z innymi dzielnicami kraju Kościół miał na Lubelszczyźnie ograniczone możliwości działania. Od połowy XVI do połowy XVII w. to właśnie Lubelszczyzna zachodnia była jednym z najważniejszych ośrodków kalwinizmu w Polsce. Przybywali tu także protestanci prześladowani w Europie Zachodniej (głównie Niemcy i Szkoci), a ariański zbór lubelski nadawał kierunek ideologiczny całemu arianizmowi w Polsce. Z Lubelszczyzną związanych było wielu wybitnych pisarzy epoki Renesansu, między innymi Mikołaj Rej, Jan Kochanowski (jako dworzanin Jana Firleja).
Wiek XVII podobnie jak dla wszystkich dzielnic kraju nie był korzystny również dla Lubelszczyzny. Wojna ze Szwedami zaczęła się dla niej de facto w lutym 1656 roku po porażce wojsk Stefana Czarnieckiego pod Gołębiem. Na fatalną sytuację polityczno-gospodarczą złożyły się także najazdy kozackie i liczne epidemie, nękające w XVII i XVIII wieku całą Polskę. Wojny spowodowały widoczny regres demograficzny – liczba ludności zmniejszyła się o ok. 30%, co sprawiło, że ziemie te miały najniższą gęstość zaludnienia – 9 mieszkańców na 1 km2 . W tym okresie osiedlili się tutaj muzułmańscy Tatarzy, co zwiększyło jeszcze bardziej zróżnicowanie etniczne i religijne tych ziem. Podczas I rozbioru Polski w 1772 roku południowe tereny woj. lubelskiego oraz ziemi chełmskiej dostały się pod panowanie austriackie. Na mocy III rozbioru Lubelszczyzna wraz z innymi ziemiami polskimi po Pilicę, Wisłę i Bug nadal pozostawała pod władzą Austrii. Zmieniło się to dopiero po Kongresie Wiedeńskim, który włączył Lubelszczyznę do zaboru rosyjskiego. Departament lubelski wszedł w całości w granice Królestwa Polskiego. Jako teren pograniczny w czasie Powstania Listopadowego Lubelszczyzna odgrywała rolę strategiczną, a jego upadek przyniósł tym terenom duże straty: ludność zmniejszyła się o ponad 55 tys. mieszkańców, a straty materialne wyniosły ogółem 32 mln złotych. Spowodowane to było zarówno działaniami wojennymi, jak i epidemiami oraz wywózką mieszkańców Lubelszczyzny w głąb Rosji. Dalsze represje niósł za sobą upadek Powstania Styczniowego. I tak mało uprzemysłowiona Lubelszczyzna stawała się terenem coraz bardziej zacofanym gospodarczo i ekonomicznie. Była terenem typowo rolniczym. W XIX i XX wieku odczuwalne było dość silne zróżnicowanie religijne tych ziem. W guberni lubelskiej w 1906 roku ludność prawosławna stanowiła 15,7% ogółu mieszkańców, przy czym odsetek ten różnie rozkładał się na poszczególne powiaty, dla przykładu w powiecie hrubieszowskim wynosił on 47,8%, tomaszowskim – 38,2%, chełmskim – 32,1%. Lubelszczyzna była de facto wielonarodowa, mieszkali tu Polacy, Ukraińcy, Rosjanie, Tatarzy i Żydzi. Dla mieszkających tu Polaków tym bardziej ważna była walka o zachowanie polskości. Organizowano tu tajne komplety, wydawano polskie czasopisma (między innymi „Gazeta Lubelska” i „Głos Lubelski”). Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę w 1918 roku Lubelszczyzna zachodnia znalazła się w granicach państwa polskiego, w roku następnym powstało województwo lubelskie o powierzchni 31 160 km2, stając się czwartym co do wielkości województwem państwa polskiego. Granice województwa opierały się w dużej mierze na archaicznych i sztucznych podziałach narzuconych wcześniej przez zaborcę, nie uwzględniały natomiast specyfiki gospodarczej, kulturalnej i geograficznej tego regionu. Wielonarodowościowa mozaika kulturowa została niemal zupełnie zniszczona przez dramat II wojny światowej, z którym Lubelszczyzna zetknęła się w pierwszych tygodniach września 1939 roku. Pierwsze akty terroru okupanta (między innymi aresztowanie w samym Lublinie w dniach 2-11 listopada 1918 roku ok. 2 tys. osób) narzuciło dalszą politykę nowych władz. Na początku listopada powstał dystrykt lubelski, w którego skład weszło całe ówczesne woj. lubelskie. W 1941 roku Lubelszczyzna zachodnia stała się terenem strategicznym i od tego czasu odgrywała rolę bliskiego zaplecza frontowego w walkach niemiecko-radzieckich. Eksterminacja ludności żydowskiej odbywała się w miejscowych gettach, obozach zagłady w Bełżcu, Sobiborze i Majdanku. Pierwszym etapem tzw. Generalnego Planu Wschodu były wysiedlenia ludności z Zamojszczyzny i Lublina. Plan ten przewidywał wysiedlenie całej ludności słowiańskiej i utworzenie nowego pasa osadniczego ciągnącego się od Rumunii po Litwę i Estonię. Praktycznie od samego początku okupacji na terenie Lubelszczyzny dosyć prężnie działały liczne organizacje konspiracyjne z AK i AL na czele. Wyzwolenie spod okupacji niemieckiej nastąpiło tu znacznie wcześniej niż w przypadku innych ziem, bo już w 1944 roku. Od 23 lipca tego roku przez kolejne 164 dni był stolicą Polski w ramach PKWN. Na Majdanku Rosjanie natychmiast po wkroczeniu utworzyli obóz filtracyjny NKWD dla żołnierzy AK i NSZ, wykorzystując w tym celu infrastrukturę hitlerowską. W nocy 23 sierpnia 1944 r. 250 oficerów i podoficerów z Majdanka wywieziono na Wschód. Po wprowadzeniu nowej reformy administracyjnej Lublin stał się stolicą nowego województwa lubelskiego, które w swej nazwie przetrwało do dziś wszystkie kolejne reformy administracyjne. W okresie PRL nastąpił rozwój gospodarczy Lubelszczyzny i samego Lublina. W 1944 roku powstał Uniwersytet Marii Curie Skłodowskiej, który dziś obok Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego jest najważniejszą jednostką szkolnictwa wyższego w regionie. Mapy za: Ćwik W., Reder J., Lubelszczyzna: dzieje rozwoju terytorialnego, podziałów administracyjnych i ustroju władz, Lublin 1977. Opracowała M. Kresa. Fotografie: A. Krawczyk-Wieczorek, B. Gołąb |