Halina Karaś
Słowniki gwar sieradzkich
Z Sieradzkiego ujmowanego dialektologicznie pochodzi kilka słowniczków gwarowych. Nie zachował się rękopiśmienny słowniczek wymieniony jako źródło Słownika gwar polskich Jana Karłowicza:
Ignacji Piątkowskiej-Kluczborskiej Słowniczek gwary sieradzkiej. Z kolei wśród źródeł do Słownika gwar polskich PAN znajdują się dwa rękopiśmienne slowniki: wsi Woźniki koło Sieradza i wsi Przedmość (koło Wielunia). Pierwszy z nich liczy on ponad 12 000 kartek, a drugi – 13 000 kartek (Woźniak 2000: 33). Włączone zostały do kartoteki SGPPAN, dlatego trudno je scharakteryzować całościowo.
Gwary sieradzkie obejmuje częściowo obejmuje słownik Karola Dejny (województwo łódzkie).
Karol Dejna, Słownictwo ludowe z terenów województw kieleckiego i łódzkiego
Słownik Karola Dejny to największy zbiór leksyki gwar Małopolski środkowo-północnej. Obejmuje pod względem dialektalnym Kielecczyznę, Łęczyckie i część Sieradzkiego.
Zawiera ponad 20 000 wyrazów podanych w układzie alfabetycznym. Został opublikowany w 12 częściach w kolejnych tomach „Rozpraw Komisji Językowej Łódzkiego Towarzystwa Naukowego” (zob. Karol Dejna, Słownictwo ludowe z terenów województw kieleckiego i łódzkiego, „Rozprawy Komisji Językowej ŁTN”: 1974, XX, s. 189-277 (A-B); 1975, XXI, s. 135-290 (C-D);1976, XXII s. 135-268 (E-J); 1977, XXIII, s. 147-290 (K); 1978, XXIV, s. 149-274 (L-M); 1979, XXV, s. 123-276 (N-Ó); 1980, XXVI, s. 117-257 (P-Por); 1981, XXVII, s. 129-281 (Pos-R); 1982, XXVIII, s. 119-261 (S-Sy); 1983, XXIX, s. 83-233 (Sz-U); 1984, XXX, s.91-213 (W); 1985, XXXI, s. 143-265 (Z-Ż)).
Jest to słownik o charakterze dyferencyjnym, ale autor inaczej rozumie kryterium dyferencyjności niż np. autorzy Słownika gwar polskich PAN, a więc nie jako odrębność od języka ogólnopolskiego, ale jako odrębność leksykalną danej gwary w stosunku do innych gwar ludowych. Przyjętą przez siebie zasadę ustalania zakresu słownictwa gwarowego określa i uzasadnia następująco:
Do słownictwa gwarowego należy zaliczyć nie tylko wyrazy nie spotykane w inwentarzu wyrazów języka ogólnonarodowego, ale także i przede wszystkim zespół wyrazów, które tak jak inne cechy gwarowe (..) wyróżniają daną gwarę od pozostałych. Zaliczanie do słownictwa gwarowego tylko wyrazów nie spotykanych w języku ogólnonarodowym jest niesłuszne, ponieważ wyraz obcy językowi ogólnonarodowemu może nie należeć do słownictwa gwarowego – jeśli występuje we wszystkich gwarach i przez to żadnej z nich nie wyróżnia (np. paprzyca, słupica, góra ‘strych nad chałupą’) – i odwrotnie: wyraz wspólny jakiejś gwarze i językowi ogólnonarodowemu bardzo często należy do słownictwa gwarowego – jeśli występuje tylko w części gwar (np. chaber w stosunku do głowacz; babka : starka, dziadek : starzyk; świerk : skrzek) (Dejna 1974: 192, tj. DejSLKŁ I: 192).
Przyjęcie takiej zasady nie jest łatwe w realizacji w praktyce leksykograficznej, co zresztą podkreśla sam autor, przede wszystkim dlatego, że nie zawsze znane i zbadane jest terytorialne zróżnicowanie leksyki gwarowej.
Słownictwo ludowe z województwa kieleckiego i łódzkiego Karola Dejny ma podstawę materiałową – co prawda – opartą na eksploracji terenowej, ale nie była ona prowadzona specjalnie dla potrzeb słownika. Materiał językowy został zebrany podczas badań systemu fonologicznego i gramatycznego gwar wymienionego obszaru, który następnie stał się podstawą opracowania Atlasu gwarowego województwa kieleckiego (Dejna 1962-1968). DejSLKŁ bazuje zatem na wspomnianych materiałach, odsyłając do wymienionego atlasu, co znacznie utrudnia odbiorcy poszukiwanie informacji o wyrazie. Uzupełnieniem materiałów atlasowych są przykłady wydobyte z 25 prac magisterskich pisanych pod kierunkiem K. Dejny oraz rękopiśmienne zbiory kilkorga językoznawców (m.in. Piotra Galasa, Marii Kamińskiej). Tak zebrany materiał ma wiele braków, przede wszystkim jest nierównomierny i zróżnicowany pod względem wartości, co najważniejsze, często wyrazy notowane dla potrzeb badań fonetyczno-gramatycznych nie występują w szerszym kontekście, co również utrudnia badania znaczeń. Z leksykograficznego punktu widzenia w omawianym słowniku brakuje przede wszystkim dobrej dokumentacji tekstowej, co wiąże się z opisanym wyżej sposobem pozyskiwania materiału leksykalnego.
Właściwa część słownikowa jest poprzedzona wstępem, w którym – oprócz innych danych – wyłożono szczegółowe zasady redakcyjne, w tym omówiono skrótowo strukturę artykułu hasłowego.
Ponieważ pierwotnie materiały gwarowe były zbierane w innym celu niż opracowanie słownika, dlatego też zaciążyło to na całym opracowaniu ze względu na brak szerszych kontekstów. Dłuższych cytatów, przykładów użyć wyrazów w szerszym kontekście w słowniku Dejny znajduje sie bardzo mało.
Bardzo dobrze została natomiast przedstawiona charakterystyka gramatyczna uwzględnionych wyrazów, gdyż regularnie zbierano takie informacje podczas badań. Co prawda – część poświęcona informacji gramatycznej nie jest zbyt duża. Jest to informacja podstawowa, konsekwentnie na ogół stosowana, choć ograniczona do niektórych form, np. D. lp. rzeczowników, rzadko formy innych przypadków zależnych, por. np.
brandziel, -a; brajtówka, -i; brataniec, -ńca; brążek, -żka; brodło, -a; brzytew, -twy, bydlę, -ęcia;
barani, -a, -e; biały, -a, -e; bielszy, -a, -e; biedny, -a, -e; biedniejszy, -a, -e; blady, -a, -e; bladszy, -a, -e; bledszy, -a, -e; brzydki, -a, -e;
pięć, -u, -i; piętnaście, -stu; pięćdziesiąt, -sięciu; -i; pięćset, -ciuset; pięcioro, -rga;
piąty, -a, -e; piętnasty, -a, -e;
ajno ‘partykuła potwierdzająca, tak’; ani a.‘ts., spójnik’; b. ‘partykuła przecząca’; za ‘ts.’: przyimek łączący się: a. z instr.; b. z acc.; c. z gen.
Uzupełniają ją jednak liczne formy fleksyjne przytaczane w obrębie całego artykułu hasłowego jako swoista dokumentacja tekstowa.
Wyrazy hasłowe są notowane w postaci uogólnionej, sprowadzonej od względem fonetycznym do postaci ogólnopolskiej lub do niego zbliżonej w odniesieniu do wyrazów typowo gwarowych bez odpowiedników formalnych w polszczyźnie ogólnej. Przykłady form przytaczane w artykule hasłowych i cytaty występują w transkrypcji fonetycznej, np.
mokradle, a ‘podmokły grunt, bagnisty, trzęsawisko’: zob. AGKiel mp. 659; mokradle 12, 31, mokradlå 33, opažeľiska – mokradle 84, vytšymałe na mokradle acc.sg. 27, mokradle acc. sg. 57, po mokradlaχ 33, v mokradlaχ 57, na mokradlak loc. pl 91. Por. chrap, ligawica, mokradeł, mokradla, mokradle, mokradło, mokralnia, mokrzalec, mokrzyzna, oparzelisko, parzch, przepadlisko, przepadzisko, sap, sapowata ziemia, smug, trzęsawa, trzęsawica, trzęsawisko, trzęsiawa, wyzieblisko, zapadlisko, zimnica, żegawica, żygawiec.
W słowniku zastosowano także wiele odsyłaczy (por. wyżej), w tym liczne odesłania do synonimów. Cenne w słowniku jest także odsyłanie do Atlasu gwar Kielecczyzny, dzięki czemu można porównać te materiały.
Bogactwo form gramatycznych podawanych w części przeznaczonej zazwyczaj w słownikach na dokumentację tekstową jest ogromne. Niektóre hasła (por. np. pies) zawierają pełny paradygmat, wszystkie formy dokładnie zlokalizowane.
W słowniku Karola Dejny najczęstszym sposobem kwalifikowania wyrazów jest przytaczanie opinii użytkowników gwary, którzy je określają następująco: downo/downi/kiej/kiedyś – dziś, po downemu, po starowiesku, z downa – tero, teros, po starymyu, po staremu – po terajsemu/ po terajsymu/po nowemu/po nowymu (zob. Cygan 2007: 154). Rzadko natomiast autor stosuje typowe kwalifikatory w postaci skrótów (głównie stylistyczno-ekspresywne).
Słownik Karola Dejny ze względu na bogactwo materiału leksykalnego (w tym także gramatycznego i fonetycznego – duża liczba odnotowanych wariantów fonetycznych) może służyć jako znakomite źródło do badań nad gwarami Kielecczyzny czy jako podstawa porównawcza dla badań nad słownictwem innych regionów.
Literatura cytowana:
Opracowania:
Stanisław Cygan, 2007, Sposoby kwalifikowania wyrazów przez użytkowników gwary (na przykładzie zbioru leksyki Karola Dejny Słownictwo ludowe z terenu byłych województw kieleckiego i łódzkiego, [w:] W kręgu dialektów i folkloru. Prace ofiarowane Doktor Teresie Gołębiowskiej, Docent Wandzie Pomianowskiej i Docent Zofii Stamirowskiej, pod red. S. Cygana, Kielce 2007, s. 149-168.
Halina Karaś, 2011, Polska leksykografia gwarowa, Warszawa.
Kazimierz Woźniak, 2000, Stan polskiej leksykografii gwarowej pod koniec XX wieku, [w:] Słowiańskie słowniki gwarowe, pod redakcją Hanny Popowskiej-Taborskiej, Warszawa, s. 17-51.
Słowniki:
Karol Dejna, Słownictwo ludowe z terenów województw kieleckiego i łódzkiego, „Rozprawy Komisji Językowej ŁTN”: 1974, XX, s. 189-277 (A-B); 1975, XXI, s. 135-290 (C-D);1976, XXII s. 135-268 (E-J); 1977, XXIII, s. 147-290 (K); 1978, XXIV, s. 149-274 (L-M); 1979, XXV, s. 123-276 (N-Ó); 1980, XXVI, s. 117-257 (P-Por); 1981, XXVII, s. 129-281 (Pos-R); 1982, XXVIII, s. 119-261 (S-Sy); 1983, XXIX, s. 83-233 (Sz-U); 1984, XXX, s.91-213 (W); 1985, XXXI, s. 143-265 (Z-Ż).