Gwara regionu

Gwarę regionu – Wielkopolski południowej – zostanie omówiona na przykładzie gwary badanej wsi, tj. Bukówca Górnego. Gwara ta należy do dialektu wielkopolskiego; uwzględniając podział bardziej szczegółowy należy mówić o przynależności do zachodniej części zespołu gwar południowej Wielkopolski. Gwara Bukówca Górnego jest zaprezentowana na mapach Atlasu języka i kultury ludowej Wielkopolski (t. I-XI) jako punkt nr 74. Sama wieś leży w pasie zachodniej rubieży zwartego polskiego obszaru etniczno-językowego, nie jest to jednak gwara o charakterze przejściowym ani mieszanym. Liczne w przeszłości germanizmy – obecne zwłaszcza w gwarze najstarszych mieszkańców – ulegają stopniowemu zapomnieniu.

Wieloletnie położenie w granicach zaboru pruskiego nie wpłynęło na osłabienie pozycji gwary. Bukówczanie szczycą się tym, że przez cały okres zaborów we wsi nie było osadników niemieckich. Jest to społeczność z pietyzmem odnosząca się do dawnej tradycji ludowej, dba też o zachowanie swojej gwary.

Podstawowe cechy gwarowe:

1) fonetyka międzywyrazowa udźwięczniająca realizowana dosyć konsekwentnie; zatem jest tu: brad ojca i brad matki; jag ja ; windz mój ; dosypadź mónki ;

2) brak mazurzenia jest cechą systemową, zatem: wszyskima ; żym sie żyniła ; powienkszył ;

3) samogłoski ścieśnione:

- a pochylone wymawiane jest jak o: downy, gorki; u gospodorza; stoć; trowa; powiado ; zopowiedź ;

- o pochylone tradycyjnie wymawiane jest jak u: do dómu, grónka, kónie; zrobiono ;

- e pochylone może być wymawiane jak y: chlyb ; ciymno, do chlywa, grzych; do pieczynia ; podobnie może być wymawiane w połączeniu ze spółgłoskami nosowymi: czymu, potym, tyn; oraz jak o: połna dzir^ża ;

4) samogłoski nosowe:

- samogłoska ę na końcu wyrazy - podobnie jak w polszczyźnie ogólnej - wymawiana jest jak e: sie, mówie, prosze; w śródgłosie wymowa ta uzależniona jest od otoczenia głoskowego: bede, wzieła; przed spółgłoskami szczelinowymi wymawiane jest synchronicznie: czyⁿś;

- samogłoska ą w wygłosie zasadniczo wymawiana jest jako dyftong (wyraźna wymowa asynchroniczna): chcom i robiom z każdom kobitom; trzeciom ; tóm łopatom ; z tóm siostrom .

Inne zjawiska fonetyczne to m.in.:

- po spółgłoskach miękkich występuje czasami y: we chliywie ; kuknyliy ; mówiliy ;

- samogłoska o często jest labializowana, zarówno w nagłosie jak i wewnątrz wyrazu (zob. Labializacja: ^łoboje ; ^łożynił się ; w ko^łpce ; tylk^ło^e ;

- po y – niezależnie pod pozycji w wyrazie – niekiedy występuje jota (^j): a my^j ; przy^jszed ; niszpory^j ; wyruchany^j ;

- grupa spółgłoskowa kt realizowana jest jak cht: do dochtora, nicht, nichtóre;

- grupa spółgłoskowa trz bywa redukowana: paczeć = patrzeć;

- zmiękczenie spółgłoski przed następną miękką: dźwi; przy^jśli ;

- niekiedy przed spółgłoską miękka pojawia się j: za^jś, do^jś < doś; przy^jszed ; je^jśródka = zaś, dość, przyszedł, ośródka,;

- rzadko już spotykana jest wymowa typu pierzynia, syń (gdzie po y występuje spółgłoska miękka) = pierzyna, syn;

- redukcja ł między dwoma samogłoskami: żym miaa ; śmierdziaa ; miaam, byam, robia = miałam, byłam, robiła; niekiedy dotyczy to także spółgłoski m: maa = mama;

- redukcja wygłosowego m: poty = potem.

Wybrane cechy morfologiczne i składniowe:

- powszechnie spotykana jest zamiana końcowego -aj na -ej: tutej, wczorej (zob. przejście wygłosowego -aj > -ej),

- dosyć powszechne jest używanie wyrazów typu: micha, walicha; ten typ słowotwórczy (zgrubienia) powszechnie uważa się za charakterystyczny dla gwar wielkopolskich;

- u najstarszych mieszkańców spotyka się jeszcze archaiczne formy typu: graje, znaje = gra, zna, czyli nieściągnięte formy czasowników (zob. Kontrakcja);

- starsi mieszkańcy realizują jeszcze typ: jag ja żym sie żyniła, to żym miaa osiemnaście lat ; niekiedy „słówko” żym uznawane jest za cechę swojską;

- daje się jeszcze zauważyć użycie specyficznego szyku formy ale: porzóndeg ale musi być;

- rzadko już spotkana jest końcówka -ma: przed wszyskima .

Ze słownictwa:

- starsze pokolenie używa jeszcze dosyć konsekwentnie formy zaimka tuty ‘tu, tutaj’;

- na innych terenach nie notowałem nazwy murzyniec ‘sadza; sam czasownik murzyć – podobnie do innych gwar wielkopolskich – używany jest w znaczeniach: ‘czernić, brudzić’ i ‘obgadywać, obmawiać’;

- brak szczegółowych badań leksykalnych na znacznym obszarze Wielkopolski nie pozwala na wskazanie osobliwości wyrazowych gwary bukowieckiej; często bowiem są to rzadko używane wyrazy odnajdywane potem w innych częściach regionu; można jednak – jak się wydaje – wskazać chociażby: dorocić sie ‘dziwnie się zachowywać, zadawać dziwne pytania’; dorota ‘ten, kto dziwnie się zachowuje, kto zadaje dziwne pytania’; jarki ‘niedogotowany, zwłaszcza o ziemniakach’, dwojynta ‘bliźnięta’.