Mapa serwisu
Notice: Undefined index: l2 in /home/dialektologia/web/classes/maincontentclass.php on line 133

Notice: Undefined index: l3 in /home/dialektologia/web/classes/maincontentclass.php on line 133
 | Historia regionu


Historia Regionu Wielkopolska Środkowa (Gmina Mosina, Gmina Swarzędz)

Justyna Kobuś

 
Wielkopolska środkowa stanowi centralną część Wielkopolski z Poznaniem jako stolicą regionu.
Bogata historia tej części Polski sięga okresu schyłkowego paleolitu (8900–7000 p.n.e.); w początkach państwowości Poznań był (obok Gniezna) jednym z głównych grodów pierwszych Piastów – ośrodkiem pełniącym funkcje ponadregionalne (co trwa do dziś). Obecnie jest silnym ośrodkiem życia naukowego, kulturalnego, jest też ośrodkiem przemysłowym, handlowym, usługowym.
Historię regionu niech więc zaprezentują nam przykłady wybranych gmin, których dzieje ściśle wiążą się z Poznaniem.
 

1.1. Gmina Mosina

Osadnictwo w okolicach Mosiny – od epoki kamiennej; najcenniejsze odkrycie archeologiczne to odnalezione w Sowińcu ślady kilkunastu osad z epoki wędrówek ludów i słowiańskich z okresu V w. p.n.e. – XV w.

Pierwsza wzmianka o mieście pochodzi z 1247 r. Pierwotna nazwa brzmiała Moszyna pochodzi od nazwy rzeki znanej w źródłach jako Moszyna i Mosznia. Nazwa ta ma związek z wyrazem mech; można więc przyjąć, że nazwa ta określa rzekę płynącą przez tereny pokryte mchem. Zmiana Moszyna w Mosina związana jest z częstym w nazwach miejscowych wahaniem m.in. zakończeń -szyno obok -sino.

Prawa miejskie nadano miastu 1 lutego 1302 r.; 2 VII 1429 r. Mosina uzyskała prawo magdeburskie oraz odbywania dwóch jarmarków (targów rocznych) w dniach św. Urbana i św. Mikołaja, tj. 25 V i 6 XII.

Wojny szwedzkie zniszczyły miasto i zdziesiątkowały mieszkańców. Miasto i jego mieszkańców dotykały też częste pożary (największe były w latach 1713, 1718, 1731, 1744), zarazy (tzw. morowe powietrze) i innych klęska oraz grabieży dokonywanych przez chorągwie wojskowe.

Po II rozbiorze Polski w 1793 r. Mosina wraz z okolicą znalazły się pod panowaniem pruskim. Inspiratorem zrywu niepodległościowego w Wielkopolsce w 1848 r. był znany prawnik i polityk Jakub Krauthofer-Krotowski. Jemu Mosina zawdzięcza to, że 3 maja 1848 roku uroczyście ogłoszono w Mosinie niepodległość Rzeczypospolitej Polskiej zwanej również Rzeczypospolitą Mosińską.

W 1853–56 r. budowa węzła kolejowego, który do dziś (przez Mosinę) łączy Poznań z Wrocławiem.

1918 r. – mieszkańcy ziemi mosińskiej walczą w szeregach batalionu śremskiego na zachodnim froncie jedynego wygranego przez Polaków powstania, Powstania Wielkopolskiego, które zakończyło się odzyskaniem niepodległości w 1919 r.

II wojna światowa. Oddziały niemieckie wkroczyły do Mosiny 9 IX 1939 r. W całej okolicy rozpoczęły się wywózki ludności do hitlerowskich obozów pracy, masowe mordy w pobliskich lasach, publiczne egzekucje; represje dotykały także sfery duchowej — wynaradawianie przez zniemczanie szkolnictwa, zmiany nazw miejscowości, zmiany nazw ulic itd. W odpowiedzi na prześladowania w okolicy dochodziło do licznych akcji dywersyjnych. Wyzwolenie miasta nastąpiło 25 stycznia 1945 r.

Po wojnie zmienia się struktura narodowościowa okolic Mosiny — na miejsce ludności niemieckiej przybywają przesiedleńcy ze Wschodu; aktywizują się także partie polityczne, szczególnie aktywna jest komunistyczna partia PPR oraz SL, PPS i SD. Przełom lat 80- i 90-tych to przede wszystkim upadek dotychczas prężnie działającego sektora przemysłowo-usługowego. Region stracił na znaczeniu.

1.2. Gmina Swarzędz

 
1. Pradzieje okolicy

Pierwsze ślady obecności człowieka w rejonie terenów Swarzędza sięgają mezolitu (8–3,5 tys. lat p.n.e.). Jednak pierwszą wzmiankę pisaną o Swarzędzu odnajdujemy w dokumentach z roku 1366, zapis ten posiada brzmienie Swarancz. Wzmianka źródłowa z roku 1377 mówi o kościele parafialnym funkcjonującym na terenie dzisiejszego Swarzędza (http://swarzedz.pl).
 
CIEKAWOSTKA: Czy wiesz, że... Według Z. i K. Zierhofferów pierwotna nazwa miasta brzmiała Swęrzędz lub Swęrządz, którą należałoby odnieść do nazwy dzierżawczej Swędrzęd lub Swędrząd, a urobionej przy pomocy przyrostka -ęd lub -ąd od przezwiska Swędra (stp. swędra ‘niechluj, brudas’) . Zmiana w nazwie miejscowej Swędrzęd / Swędrząd na Swarzędz jest wynikiem zaniku nosowości w pierwszej sylabie. Zaś nazwy typu Swanrancz należy wiązać z wtórnym a nosowym, które pojawiło się pod wpływem samogłoski nosowej w końcowej sylabie (Zierhofferowie 1987: 143–144).
 
3. Od XIV do I połowy XVII wieku

Dzięki korzystnemu położeniu na szlaku biegnącym z Poznania na Mazowsze, już w XIV w. Swarzędz był dobrze rozwiniętą osadą wiejską należąca do rodziny Łodziów, a od XV w. Górków. Prawa miejskie uzyskał w 1638. W tym okresie jego właścicielem był Zygmunt Grudziński (http://swarzedz.pl). Stworzone przez niego warunki wyjątkowo sprzyjały rozwojowi rzemiosła. W XVII w. powstał tu cech kupców i rzemieślników. Miasto należało wówczas do najważniejszych ośrodków włókienniczych Wielkopolski. Wcześniejsze są tradycje stolarstwa, ale rozwój tego rzemiosła nastąpił dopiero w wieku XIX (Sikorska 2006: 341).
.
CIEKAWOSTKA: Czy wiesz, że... Zygmunt Grudziński, właściciel Swarzędza, dał swój herb rodowy na herb miasta, nazywając Swarzędz Grzymałowem – nazwa ta jednak nie przyjęła się i kontynuowano nazwę dawnej wsi. Ten sam Z. Grudziński w 1621 r. pozwolił się tam osiedlić Żydom wypędzonym z Poznania, a po zburzeniu zboru luterańskiego w Poznaniu również wielu ewangelików osiedliło się w Swarzędzu. Być może na tle tych wydarzeń powstało przysłowie „Przyjechała nędza do Swarzędza” (Zierhofferowie 1987: 143).
 
4. Od drugiej połowy XVII do pierwszego rozbioru Polski

Od początku istnienia miasta rozwijało się w Swarzędzu rzemiosło. W XVII wieku powstał cech wspólny dla wszystkich rzemieślników. Miasto było wówczas jednym z ważniejszych ośrodków włókienniczych w Wielkopolsce, funkcjonowało wtedy 90 warsztatów tkackich. Niestety, koniunktura dla tej branży skończyła się w połowie XIX wieku, między innymi, w związku z brakiem środków finansowych oraz nienadążaniem za mechanizacją branży.
Rozwój miasta zakłóciły, przytrafiające się co pewien czas, klęski żywiołowe spowodowane pożarami i epidemiami. Największe pożary, jakie dotknęły Swarzędz, miały miejsce w latach 1656, 1704 i 1768. W XVII- i XVIII-wiecznych warunkach sanitarnych duże spustoszenia wśród ludności miasta czyniły epidemie i zarazy (zwłaszcza cholery), największe występowały w latach 1660–1662, 1667, 1704 i 1707. Spore zniszczenia, zarówno w infrastrukturze miejskiej oraz wśród mieszkańców, powodowały działania wojenne, które co jakiś czas przetaczały się przez miasto, np. w czasie potopu szwedzkiego czy wojny północnej w pocz. XVIII w.
            Pierwszymi mieszkańcami Swarzędza (miasta) byli Żydzi i niemieccy ewangelicy, dlatego też w granicach powstałego miasta znajdowały się tylko ich świątynie. Na dzisiejszym Placu Powstańców Wielkopolskich, dawniej nazywającym się Synagogenplatz, stała od XVII wieku do 1934 r., synagoga (bóżnica) żydowska. Dopiero w początkach XIX wieku wybudowano nową, murowaną, z tzw. pruskiego muru.
 

 
Ewangelicy, którzy przybyli do Swarzędza w czwartym dziesięcioleciu XVII wieku, mieli przez blisko dwieście lat tylko tymczasową świątynię. Modlili się w wykupionych i przystosowanych do tego celu dwóch domach. Świątynia służyła przez te lata ewangelikom nie tylko ze Swarzędza, ale również Poznania i innych okolicznych miast wielkopolskich (Pobiedzisk i Murowanej Gośliny). Dopiero pod koniec XVIII w. rozpoczęto budowę murowanego kościoła. Po wielu latach kłopotów finansowych budowę zakończono w 1836 roku, trzydzieści lat później dobudowano wieżę, stanowiącą główny akcent bryły kościoła. Świątynia prawdopodobnie miała za patrona św. Jana Chrzciciela, utrzymana była w duchu neogotyku i przez ponad 100 lat stała na Kirchenplaz (dzisiaj Plac Niezłomnych), niestety została rozebrana w 1950 roku (http://swarzedz.pl).
 
5. Zabory

W końcu XVIII wieku Polska utraciła niepodległość. Podczas drugiego rozbioru w 1793 roku Wielkopolska, a wraz z nią i Swarzędz, dostały się pod panowanie pruskie. Zajęcie miasta przez wojsko pruskie dokonało się w ostatnich dniach stycznia roku 1793. Przejęcie miasta pod panowanie obce oznaczało rozpoczęcie nowego rozdziału w jego dziejach, który miał trwać 125 lat (Sikorska 2006: 341).
W roku 1798 zamieszkiwało tu 448 rzemieślników, wśród których było 70 sukienników, 36 płócienników oraz 3 producentów wyrobów tytoniowych. W momencie zajęcia Swarzędza przez Prusaków liczył on 2508 mieszkańców. Wiek XIX sprzyjał stabilnemu rozwojowi miasta. Wtedy też zbudowano linię kolejową na trasie Poznań – Września. Oprócz niej przez Swarzędz biegła ważna droga wiodąca z Poznania do Warszawy (http://swarzedz.pl).
Szczególnie trudnym dla Polaków był czas zaborów. Mimo że byli w mniejszości, to jednak od drugiej połowy XIX wieku prowadzili działania na rzecz obrony polskości. Pomagały im w tym organizacje społeczne i religijne, które szczególnie licznie wówczas powstawały i działały. Można wśród nich wymienić Towarzystwo Przemysłowców, Stowarzyszenie Katolickich Robotników, Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”, Towarzystwo Czytelni Ludowych, Towarzystwo Śpiewacze im. Henryka Dembińskiego. Ważnym momentem w patriotycznym przygotowaniu mieszkańców Swarzędza był strajk dzieci ze szkoły elementarnej, który trwał od 23 X 1906 r. do 20 VI 1907 r. Strajk ten był wywołany całkowitym wyrugowaniem języka polskiego z nauczania szkolnego przez władze pruskie. Nakaz odmawiania modlitwy w języku niemieckim, przez swarzędzkie dzieci, wpisywał się w masowy strajk dziatwy szkolnej, który objął w latach 1906–1907 niemal całe Księstwo Poznańskie. Wielu uczestników tego strajku razem z blisko dwustu mieszkańcami Swarzędza i okolic wzięło udział w Powstaniu Wielkopolskim (http://swarzedz.pl).
Warto w tym miejscu zaznaczyć, że koniec XIX w. to okres największego rozkwitu swarzędzkiego stolarstwa, powstał wtedy cech kupców i rzemieślników. Początki tego, popularnego do dziś w Swarzędzu rzemiosła, sięgają 1870 roku, kiedy – zachęceni finansowo przez władze pruskie – przybyli tu niemieccy fachowcy i pozakładali szereg warsztatów. Z czasem wśród mistrzów stolarskich pojawili się coraz liczniej także Polacy. Przewrót w rozwoju stolarstwa swarzędzkiego wiąże się z wprowadzeniem w 1890 r. mechanicznej obróbki drewna. Produkcja swarzędzkich stolarzy początkowo przeznaczona była dla okolicznych mieszkańców, z czasem była sprzedawana na coraz dalszych jarmarkach, aż podbiła wielkomiejskie salony w wielu miejscach Niemiec, a następnie odrodzonej Polski. Jeśli w pierwszym dziesięcioleciu XX wieku było w Swarzędzu 30 warsztatów, to już po odzyskaniu niepodległości działało siedemdziesięciu mistrzów, a oprócz tradycyjnych warsztatów powstały też większe zakłady. Organizacją, która stała się „bastionem” samopomocy i instytucją, która pozwoliła do dziś przetrwać rzemiosłu stał się cech stolarzy w Swarzędzu. W 1934 roku zorganizował pierwsze Swarzędzkie Targi Meblowe, a miasto stało się na wiele dziesięcioleci największym w Polsce ośrodkiem stolarstwa i meblarstwa (http://swarzedz.pl).
 
6. I wojna światowa

W pierwszej dekadzie XX wieku stał się Swarzędz posiadaczem komunalnej rzeźni, wodociągu i gazowni, z której dostarczano gaz m.in. do oświetlenia ulic (http://swarzedz.pl).
Upragnioną wolność miastu przyniosło zwycięskie powstanie wielkopolskie. Przejęcie władzy przez Polaków odbyło się w całym mieście bez incydentów. Piastujący swoje stanowiska Niemcy podporządkowali się nowym władzom, mimo ze stanowili dość liczną grupę mieszkańców Swarzędza. Działo się tak m.in. dlatego, że część z nich już się spolonizowała, a inni zżyci z ludnością polską nie czuli się tutaj elementem obcym (Sikorska 2006: 342).

 
7. Lata międzywojenne

            Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę w sposób znaczący zmienił się skład narodowościowy miasta. W czasie pierwszego spisu ludności w 1921 r. naliczono 3358 mieszkańców Swarzędza w tym 2753 Polaków i 605 osób mniejszości niemieckiej (w tej grupie znaleźli się również Żydzi, którzy określili się jako Niemcy wyznania mojżeszowego). Systematyczny rozwój miasta, potwierdzony włączeniem Swarzędza do sieci energetycznej kraju w 1937 r., przerwał wybuch drugiej wojny światowej (http://swarzedz.pl).
8. II wojna światowa

Wojna i okupacja to długie pasmo martyrologii mieszkańców Swarzędza: masowe wysiedlenia do Generalnego Gubernatorstwa, wywózki do przymusowej pracy w Niemczech, przejęcie wszystkich zakładów przemysłowych i rzemieślniczych przez państwo niemieckie, bądź jego przedstawicieli. Z drugiej strony był to również okres działania w konspiracyjnych organizacjach i tajnym nauczaniu (http://swarzedz.pl).
W styczniu 1945 r. wkroczyły do Swarzędza wojska radzieckie, które nie tylko wypędziły niemieckiego okupanta, ale przyniosły na swych bagnetach nowe, podporządkowane Związkowi Radzieckiemu, władze. W Swarzędzu, w takim samym stopniu jak w innych miastach kraju, niepodzielnie rządziła Polska Zjednoczona Partia Robotnicza, która koncesjonowała również działalność wszystkich innych organizacji społecznych czy kulturalnych (http://swarzedz.pl).
 
9. Czasy powojenne

Po II wojnie światowej rozwinął się w mieście przemysł, częściowo z upaństwowionych przedsiębiorstw prywatnych (np. Zakład nr 1 i nr 2 Swarzędzkich Fabryk Mebli). Szybko odbudowało się rzemiosło meblowe, które przeżyło trudne chwile w okresie stalinowskim. Jednak po 1956 roku Swarzędz ponownie stał się jednym z najważniejszych ośrodków stolarskich w Polsce. Po 1945 r. systematycznie rosła liczba mieszkańców Miasta. Dziś Swarzędz liczy ponad trzydzieści tysięcy mieszkańców – pięć razy więcej niż przed II wojną światową. Przyczynił się do tego dynamiczny rozwój Swarzędzkiej Spółdzielni Mieszkaniowej, szczególnie od początku lat 80-tych. Miasto stało się w dużej części „sypialnią” miasta Poznania (http://swarzedz.pl).

            W czerwcu 1956 r. Swarzędz, obok Poznania, stał się miejscem buntu przeciw komunistycznej władzy. To między innymi w Swarzędzu 28.06.1956 r. grupa powstańców opanowała posterunek MO w ratuszu zdobywając broń i wzbudzając w licznie zebranych na Rynku mieszkańcach nadzieję na zmiany. Kolejna taka nadzieja pojawiła się w latach 1980–1981, kiedy przez szesnaście miesięcy działał Niezależny Samorządny Związek Zawodowy „Solidarność”, do którego wstąpiła zdecydowana większość zawodowo pracujących mieszkańców. Dopiero jednak powstały w 1989 roku Obywatelski Komitet „Solidarność” stał się pierwszą organizacją odzyskującej podmiotowość lokalnej społeczności. Pierwsze po II wojnie światowej demokratyczne wybory do samorządu lokalnego w 1990 r. przywróciły wpływ mieszkańców na działalność miejscowych władz. Rada Miejska w Swarzędzu, której piąta kadencja trwa od 2006 roku, stała się gospodarzem na terenie miasta i gminy Swarzędz. Zmiana ustroju politycznego i gospodarczego umożliwiła rozwój gospodarczy, widoczny poprzez nieograniczoną przedsiębiorczość indywidualną a także powstawanie, szczególnie w strefie Rabowice, dużych inwestycji przemysłowych (http://swarzedz.pl).
 

 
Opracowania dotyczące historii regionu:
 
1.      Powstanie Wielkopolskie. Mieszkańcy Swarzędza w zwycięskim zrywie niepodległościowym 1918-1919, wydanie staraniem Urzędu Miasta i Gminy Swarzędz dla uczczenia 90. rocznicy wybuchu Powstania Wielkopolskiego.
2.      Skąd się Polska zaczęła… Od Kruszwicy do Poznania rzecz o Szlaku Piastowskim, pod red. Janiny Sikorskiej, Bydgoszcz 2006.
3.      http://swarzedz.pl
 
 
 

 

  
 
 
 

 

 
ISBN: 978-83-62844-10-4 © by Authors. Zrealizowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego (Program Operacyjny: „Dziedzictwo kulturowe / Kultura ludowa”). Wykonanie: ITKS