Zapożyczenia niemieckie w gwarach Warmii i Mazur

   Problem zapożyczeń niemieckich w gwarach ostródzko-warmińsko-mazurskich ma już charakter historyczny. Ruchy ludnościowe mające miejsce po 1920 r. i pod koniec II wojny światowej zmieniły skład ludności Warmii i Mazur. W czasie działań wojennych z okolic Ełku i Olecka ewakuowano prawie całą ludność autochtoniczną. Bezpośrednio po II wojnie światowej na terenie Warmii i Mazur prawie brak było mężczyzn poniżej 50 roku życia, którzy jako żołnierze niemieccy zostali na terenie Niemiec. Późniejsze ruchy ludnościowe w ramach akcji łączenia rodzin doprowadziły na tych terenach do niemal całkowitego rozbicia zwartego językowo obszaru polskiej ludności autochtonicznej.

Język niemiecki oddziaływał na poszczególne działy leksyki nierównomiernie. Stare słownictwo, dotyczące na przykład tradycyjnej uprawy roli, starszych narzędzi, wierzeń ludowych było w przeważającej mierze polskie. Liczniejsze wpływy niemieckie pojawiły się w XIX – XX w. i związane były z nowszymi technikami rolnymi, kowalskimi czy budowlanymi.

Zapożyczenia niemieckie w gwarach ostródzko-warmińsko-mazurskich można pogrupować w dwie warstwy:

1) Zapożyczenia znane także innym gwarom polskim, polskiemu językowi potocznemu i literackiemu.

Pożyczki tej grupy są z reguły starsze, dawno przyswojone przez język polski. Zostały najczęściej przeniesione na tereny Warmii i Mazur w XIV – XVI w. przez osadników polskich z ziemi chełmińskiej i północnego Mazowsza. Przykłady zawiera tabela 1.

 

Tab. 1. Zapożyczenia wspólne gwarom ostródzko-warmińsko-mazurskim i innym dialektom polskim oraz językowi ogólnopolskiemu

 

 

2) Zapożyczenia znane tylko gwarom ostródzko-warmińsko-mazurskim, ewentualnie gwarom północnej Polski.

Zapożyczenia tego typu są na ogół młodsze. Na Warmii i Mazurach zaczęły się one szerzyć od XIV – XVI w., kiedy w wyniku kolonizacji tych ziem przez ludność polską i niemiecką doszło do spotkania dwóch języków. Większe nasilenie pożyczek z tej grupy przypada na XIX – XX w. Wyrazy niemieckie przejmowano na różne sposoby:

a) Poprzez włączanie ich do polskiego systemu fleksyjnego, m.in. niemieckie wyrazy zakończone na spółgłoskę otrzymywały rodzaj męski, zaś na samogłoskę -e rodzaj żeński, przy czym -e wymieniało się na -a. Przykłady zawiera tabela 2.

 

Tab. 2. Wyrazy niemieckie włączone do polskiego systemu fleksyjnego

 

 b) Poprzez dodanie do nazwy niemieckiej polskiego sufiksu. Przykłady zawiera tabela 3.

 

Tab. 3. Wyrazy niemieckie zmodyfikowane poprzez dodanie polskiego przyrostka

 

c) Poprzez tworzenie replik (kalek), czyli zastępowanie wyrazów niemieckich polskimi tłumaczeniami. Przykłady zawiera tabela 4.

 

Tab.4. Repliki

 

 

 d) Poprzez tworzenie hybryd, stanowiących częściowe tłumaczenia nazw niemieckich. Niemieckie wyrazy złożone oddawane są przez polskie złożenia lub połączenia wyrazowe, w których jeden człon zachowuje formę niemiecką (może być spolonizowana przez polski sufiks), a drugi jest polskim przekładem. Przykłady zawiera tabela 5.

 

Tab. 5. Hybrydy

 

Na gwary Warmii i Mazur oddziaływały głównie dawne dialekty wschodnio-środkowo-niemieckie, tzw. wyspa górnopruska na północ od Olsztyna i Ostródy oraz w mniejszym stopniu dialekty dolnoniemieckie sąsiadujące z Mazurami wschodnimi i oddziałujące przede wszystkim na te gwary tego obszaru. Poza tym na wschód od Elbląga, w pasie nadmorskim osiedlali się Niemcy z okolic Lubeki. Tabela 6. przedstawia przykłady zapożyczeń dolnoniemieckich w gwarach Mazur wschodnich.

 

Tab. 6. Zapożyczenia dolnoniemieckie w gwarach Mazur wschodnich