Kultura ludowa

Wiejska architektura drewniana zajmuje ważne miejsce w kulturze materialnej, jednak w wyniku postępu cywilizacyjnego i przemian zachodzących na wsi, a także wprowadzania nowych metod produkcji rolnej, stopniowo zanika (Górak 2001: 13). W Atlasie sztuki ludowej i folkloru w Polsce we Wprowadzeniu, dotyczącym także rodzajów budownictwa wiejskiego: budynków mieszkalnych wsi – chałup, budownictwa gospodarczego, drewnianych budynków użyteczności publicznej oraz o budownictwa sakralnego (Pokropek 1978: 11–16), podaje informację o tym, że dla Lubelszczyzny charakterystyczny jest pewien typ budownictwa mieszkalnego, określany jako: typ chałupy lubelskiej (Pokropek 1978: 18–19), choć w praktyce można się z nim zetknąć nie tylko na Lubelszczyźnie (Górak 2001: 13). W tym opisie skoncentruję się na przedstawieniu w zarysie budynków mieszkalnych charakterystycznych dla omawianego regionu.

W rzeczywistości kwestia ta przedstawia się tak, że Lubelszczyzna w obecnym kształcie obejmuje różne dawne jednostki administracyjne, które do dziś zachowały swoiste cechy kulturowe, zwłaszcza w budownictwie wiejskim. Różnice pomiędzy wschodnią i zachodnią częścią Lubelszczyzny zaznaczają się szczególnie w architekturze sakralnej i dotyczą cerkwi, występujących jedynie we wschodniej części. W typach chałup nie zaznaczają się tutaj żadne znaczące różnice (Górak 2001: 13).

            Można więc stwierdzić, że dla całej Lubelszczyzny charakterystyczny i powszechny był typ chałup, nazywany typem lubelskim (szczegółowe opracowanie: Staszczak 1963).

            Najstarsza chałupa pochodziła z 2. połowy XVIII wieku, została założona na planie prostokąta i obejmowała trzy pomieszczenia: izbę mieszkalną, środkową sień oraz komorę. Była ona zbudowana w konstrukcji wieńcowej z bali sosnowych, zwieńczona pokrytym słomą dachem czterospadowym. Podłogę stanowiła polepa gliniana, którą nazywano ziemią. Urządzenie ogniowe składało się z trzonu kuchennego (kuchni), pieca chlebowego, zapiecka oraz znajdującego się w środku sieni komina. Umiejscowione było w izbie przy ścianie z sienią (Górak 2001: 14).

            Jeśli chodzi o proporcje stosunku zrębu chałupy do wysokości, to na Lubelszczyźnie przeważają chałupy o proporcjach uważanych za optymalne (1:1,5). Na terenach południowo-zachodniej Lubelszczyzny (np. w Urzędowie) można jednak spotkać chałupy o bardziej stromych dachach (o stosunku 1:2) (Górak 2001: 15).

            Z biegiem czasu przedstawiony typ chałupy zmienia się, co jest związane ze wzrastającą zamożnością gospodarzy oraz ze zniesieniem pańszczyzny. Oprócz zwiększenia rozmiarów chałup, zauważyć można także: przekształcenie planu na symetryczny z sienią na osi środkowej, zwiększenie się liczby izb (od dwóch do czterech), zmianę kształtu dachu (dach naczółkowy), zastępowanie glinianej polepy podłogą z desek oraz upowszechnienie się ganków (Górak 2001: 15).

            Wśród tych rodzajów chałup zauważyć można oczywiście pewne odmiany, najważniejsze z nich to chałupa szerokofrontowa, asymetryczna z wejściem w ścianie frontowej przy szczycie oraz chałupa wąskofrontowa z wejściem w ścianie szczytowej. Na zachodniej Lubelszczyźnie wyróżniał się pod tym względem region lubelsko-nadwiślański, dla którego charakterystyczne były chałupy wąskofrontowe z podcieniem szczytowym lub bez podcienia.

            Na obszarze powiatu opolskiego, kraśnickiego i części lubelskiego występowały chałupy szerokofrontowe z podcieniem wzdłużnym, zwanym kalenicowym. Tworzyły one oddzielny region architektoniczny, nazywany urzędowskim, ponieważ właśnie ta miejscowość (Urzędów) była jego ośrodkiem. Jedynie tu (w odniesieniu do całej Lubelszczyzny) występowały także bardzo charakterystyczne okólniki gospodarcze (Górak 2001: 16).

            Oprócz chałup do tradycyjnego dawnego budownictwa drewnianego Lubelszczyzny zaliczyć można również inne budynki, takie jak urzędy gminne, areszty (kozy), szkoły, plebanie, wikarówki, organistówki, karczmy i zajazdy, a także budownictwo przemysłowe (młyny wodne, wiatraki), a przede wszystkim obiekty drewnianej architektury sakralnej – na zachodniej Lubelszczyźnie – kościoły (Górak 2001: 17).

 

 

            Wyposażenie tradycyjnych wiejskich wnętrz mieszkalnych na Lubelszczyźnie było bardzo skromne, było również związane z sytuacją materialną gospodarzy.

            Dominującym elementem wnętrza chałupy była kuchnia z otwartym paleniskiem z gliny (nalepą), piecem chlebowym, ogrzewaczem i kapą. Do odprowadzania do komina dymu, który zbierał się nad kapą, służył przewód dymowy upleciony z wikliny i oblepiony gliną (tzw. świnka). Glinianą nalepę z czasem zastąpiono paleniskiem krytym żelazną płytą, a następnie płytą z fajerkami. Miejsce do przygotowywania posiłków było usytuowane przy piecu i składało się z ławek okalających piec, szafy otwartej oraz stołków na kołkowych nogach lub taboretów, które służyły do spożywania posiłków, przy nich zasiadano na niskich stołeczkach. Krzesła pojawiły się dopiero przed I wojną światową. Słynnym ich wytwórcą był m.in. stolarz z zachodniej Lubelszczyzny – Józef Gibuła ze wsi Zaborze w powiecie janowskim, który zdobił ich powierzchnię wzorami roślinnymi, geometrycznymi i zoomorficznymi (Petera-Górak 2001: 29, 32).

            Naczynia, malowane fajansowe talerze i garnuszki, przechowywano w wiszącej szafce, na ławie znajdowało się wiadro z wodą lub konewka, sagany do gotowania oraz garnki na mleko. Sprzęty, które nie zmieściły się w pobliżu pieca, zawieszano na ścianie, znajdowały się one także w sieni lub komorze.

 

            Ważnym elementem dekoracyjnym, który miał także zastosowanie jak najbardziej praktyczne, był siestrzan – belka biegnąca pod pułapem – często z fazowanymi krawędziami oraz różnego rodzaju inskrypcjami, takimi jak: imię i nazwisko właściciela, czy gmerek cieśli. Służył on jako półka do przechowywania dokumentów, papierów urzędowych, pieniędzy i książeczek do nabożeństwa.

            U zamożnych gospodarzy na przełomie XIX i XX wieku zaczęły się pojawiać kredensy z oszkloną nadstawą oraz z dolną szafką zamykaną na dwoje drzwiczek (Petera-Górak 2001: 29).

            Drugą część izby stanowiło miejsce przeznaczone do odpoczynku, nazywano ją alkierzem. Łóżka znajdowały się zwykle wzdłuż dłuższych ścian budynku. Ich kształt zmieniał się z czasem. Przed I wojną światową były to drewniane pomosty nazywane: pryczami, kojkami, połatami, narami oraz prymitywne łóżka „skrzynkowe”. Starsi gospodarze lub dzieci spali na trzonie pieca chlebowego. Później zamożniejsi gospodarze kupowali łóżka szufladowe z dekoracyjnie profilowanymi nogami i zapleckami. Do spania, a w ciągu dnia do siedzenia, wykorzystywano ławy z wysuwaną szufladą (kanapy, szlabanki) z oparciami bocznymi i tylnymi. Mieszkańcy Lubelszczyzny spali na słomie przykrytej lnianym prześcieradłem lub na siennikach wypchanych słomą pod pościelą wypełnioną gęsimi piórami. W ciągu dna łóżko przykrywano lnianą płachtą, w dni świąteczne ozdobioną haftem lub szydełkową koronką lnianą wybieloną płachtą.

            Małe dzieci spały w drewnianych kołyskach na biegunach lub w kołyskach splecionych z wikliny przymocowanych do powały na sznurach.

            Jedynymi przedmiotami dekoracyjnymi w chałupie były święte obrazy powieszone w rzędzie nad łóżkami, których ramy zdobiono niekiedy kolorowymi bibułkowymi kwiatkami.

            Stół, z ustawionymi z obu stron ławami, stał zazwyczaj przy szczytowej ścianie na wprost drzwi wejściowych, nakrywano go białym obrusem. Ustawiano na nim krzyżyk z wizerunkiem Chrystusa lub gipsową figurkę Matki Boskiej przystrojoną kwiatami z bibuły. Stołu używano jedynie w dni świąt lub uroczystości rodzinnych lub w czasie wizyty księdza po kolędzie.

 

            Do przechowywania obrusów, pościeli, świątecznej odzieży, bielizny i innych tkanin służyły dekorowane skrzynie, później kufry z wypukłym wiekiem. Codzienna odzież była zawieszana na żerdkach przybitych pod powałą koło pieca. Od początku XX wieku skrzynie zastępowano szafami jedno- lub dwudrzwiowymi.

            Izba oświetlana była łuczywem, czyli podłużną drzazgą ze smolnego sosnowego pniaka o dużej zawartości żywicy, a pod koniec XIX wieku – świecami, na przełomie XIX i XX wieku – lampy nazywane kopciuszkami – najczęściej blaszane, rzadziej szklane, naczynia wypełniane naftą z bawełnianym lub wełnianym knotem. Pod koniec XIX wieku pojawiły się szklane lampy naftowe.

Wnętrze tradycyjnej wiejskiej chaty lubelskiej było bielone kilkakrotnie w ciągu roku (przed Bożym Narodzeniem, Wielkanocą, na Zielone Świątki i zaduszki) za pomocą rozpuszczonej w wodzie glinki z dodatkiem niebieskiej farbki, a w latach 30. XX wieku używano do tego celu wapna.

 

 

            Tkactwo nie jest dziedziną twórczości ludowej charakterystyczną dla zachodniej Lubelszczyzny. W tej dziedzinie najbardziej wsławiły się tkaczki z północno-wschodniej Lubelszczyzny i z południowego Podlasia. Geograficznie chyba najbliższym dużym ośrodkiem tkactwa był Puchaczów w powiecie łęczyńskim, ale znajduje się on poza granicami Lubelszczyzny zachodniej w rozumieniu przyjętym w niniejszym opracowaniu.

 

 

            Na Lubelszczyźnie były wykonywane wszystkie rodzaje tkanin – od lnianych po dywany dwuosnowowe, zarówno tkaniny o splocie gładkim – (płóciennym, rządkowym), jak i wzorzystym, tak jedno-, jak wielokolorowe. Najstarszymi tkaninami dekoracyjnymi były pasiaki, które przeznaczano na ubrania i nakrycia (Wrębiak 2001: 78).