Słowniki gwarowe

Lubelszczyzna wschodnia, podobnie jak i zachodnia, nie doczekała się słowników gwarowych poświęconych tylko jej gwarom. Jedyny słownik dawny, który w tytule nawet wspomina Lubelskie to opracowanie Hieronima Łopacińskiego z końca XIX wieku, które przedstawiam niżej.

Nie zachowały się niestety trzy słowniczki rękopiśmienne, które wymieniono jako źródła do Słownika gwar polskich Jana Karłowicza. Są to:

- Leon Hempel , Słowniczek gwary od Janowa Lubelskiego,

- Zofia Antonina Kowerska , Słowniczek gwary lubelskiej,

- Wacław Kudelski, Słowniczek gwary powiatu lubelskiego,

W kartotece Słownika gwar polskich PAN znajdują się rękopiśmienne słowniki gwar wsi: Jacnia zamojska i Wiszniów hrubieszowski (po ponad 4 000 kartek) (za: Woźniak 2000: 33).

Powstało natomiast wiele prac dotyczących leksyki Lubelszczyzny, zwłaszcza autorstwa Haliny Pelcowej (np. 1985, 1994, 2001), ale nie mają one charakteru leksykograficznego. Obecnie autorka pracuje nad Słownikiem gwar Lubelszczyzny, którego koncepcję przedstawiła w kilku referatach. Ma to być słownik tematyczny, wielotomowy, w którym wykorzystane zostaną także techniki atlasowe (mapy). Będzie to zatem pierwszy przykład słownika łączącego metody kartograficzne i leksykograficzne.

            Oba zbiory Hieronima Łopacińskiego opublikowane pod wspólnym tytułem Przyczynki do nowego słownika języka polskiego (słownik wyrazów ludowych z Lubelskiego i innych okolic Królestwa Polskiego (cz. I „Prace Filologiczne” 1893, UV, s. 173-279; cz. II: „Prace Filologiczne” 1899, V, s. 681-976), mają nieco inny charakter niż poprzednio omówione, gdyż autor zgromadził w nim leksykę różnych regionów. Warto podkreślić, że sam wykaz skrótów nazw miejscowości i powiatów zamieszczony w części II zawiera 162 pozycje. Obie części tworzą zbiór dość obszerny, stosunkowo dobrze opracowany. Autor zamieścił w nim nie tylko słownictwo zebrane przez siebie samodzielnie, lecz także leksykę wyekscerpowaną z różnych źródeł (w skrótach tytułów dzieł cytowanych podaje ich ok. 60). wyrazy są lokalizowane, ale pozbawione na ogół szerszych kontekstów, sporadycznie stosowane są kwalifikatory, np. bach – pog. o dziecku, zapewne skrócone z bachor.

Za Przyczynki ... Hieronim Łopaciński otrzymał nagrodę w konkursie leksykograficznym im. Samuela Bogumiła Lindego w 1892 roku (Horodyska 1989: 119).

Cz. I „Prace Filologiczne” 1893, UV, s. 173-279, zawiera – jak sam autor pisze:

„1) zbiór prowincjonalizmów przeważnie na Kujawach, w Kaliskim, Kieleckim, Lubelskim, na Podlasiu i w Łomżyńskim, zbieranych przeze mnie samego bądź też wyjętych z dostarczonych mi łaskawie zbiorków powiatowszczyzn i utworów ludowych, 2) pewną ilość wyrazów powszechnie używanych w mowie żywej, jak też w piśmiennictwie, których brak w słownikach Lindego i Wileńskim, lub też takich, które występują w nich w innym znaczeniu” (PF 1893, s. 173). Jak widać z deklaracji samego autora, zbiór jest niejednorodny geograficznie, także nie jest wyłącznie gwarowy (grupa 2). Cenną rzeczą jest sprawdzenie zgromadzonego słownictwa w słowniku Lindego i w Słowniku wileńskim, dzięki czemu wyselekcjonowano wyrazy w nich niezarejestrowane, a zatem zbiór słownikowy Hieronima Łopacińskiego ma również znaczenie dla badań nad rozwojem leksykografii ogólnej i leksyki ogólnopolskiej, nie tylko gwarowej.

Hasła opracowane zostały starannie. Na artykuł hasłowy składają się następujące elementy: wyraz hasłowy, jego ewentualne warianty (głównie fonetyczne, ale nie tylko), lokalizacja geograficzna i często źródłowa wyrazu, rzadziej cytat ilustrujący jego użycie, czasem informacje etymologiczne, gramatyczne i inne, np. porównania z różnymi opracowaniami leksykalnymi, por.

Część II opublikowana 6 lat po części I ma szerszy zasięg geograficzny, gdyż obszar badań autor rozszerzył o Śląsk (ok. 1000 wyrazów), Podhale, Kujawy Pruskie i Poznańskie. Zawiera także terminologię różnych dziedzin: 1) przeszło 500 wyrazów myśliwskich, 2) przeszło 100 wyrazów dotyczących górnictwa, flisactwa, rybołówstwa, garncarstwa, bednarstwa i innych rzemiosł, 3) przeszło 100 wyrazów z gwary uczniowskiej (Łopaciński 1899: 681).

Struktura artykułu hasłowego natomiast nie różni się zasadniczo od najlepszych innych słowniczków tego okresu. Składają się na nią: wyraz hasłowy, jego znaczenie (czasem jest to obszerny opis z różnymi uwagami), z rzadka kwalifikator (pog., powsz., pśń wes., pśń woj), niekiedy warianty fonetyczne lub morfologiczne, cytat (nie zawsze), lokalizacja wyrazu geograficzna lub źródłowa, odsyłacze, przy niektórych zapożyczeniach – etymologia, np.

Pojawiają się też informacje o użyciu wyrazu i jego nacechowaniu,

Niekiedy przytaczane są zagadki i przysłowia, np.

Licznie cytowane są też pieśni z różnymi uwagami, np.

W jednym artykule hasłowym występują nie tylko formy zróżnicowane fonetycznie, ale też często słowotwórczo, por. np.

Uwagę zwracają też niektóre obszerne objaśnienia etymologiczne i historyczne, np.

 

Halina Karaś, 2011, Polska leksykografia gwarowa, Warszawa.

Halina Pelcowa, 2001, Interferencje leksykalne w gwarach Lubelszczyzny, Lublin.

Halina Pelcowa, 1994, Mazowizmy leksykalne w gwarach Lubelszczyzny, Lublin.

Halina Pelcowa, 1985, Studia nad słownictwem gwarowym Lubelszczyzny. Cz. 1. Słownictwo pochodzenia małopolskiego, Lublin.

Kazimierz Woźniak, 2000, Stan polskiej leksykografii gwarowej pod koniec XX wieku, [w:] Słowiańskie słowniki gwarowe, pod red. Hannny Popowskiej-Taborskiej, Warszawa, s. 17-51.

Hieronim Łopaciński (ps. Rafał Lubicz), Przyczynki do nowego słownika języka polskiego (słownik wyrazów ludowych z Lubelskiego i innych okolic Królestwa Polskiego, cz. I „Prace Filologiczne” 1893, t. IV, s. 173-279; cz. II: „Prace Filologiczne” 1899, t. V, s. 681-976.