Mapa serwisu
Notice: Undefined index: l2 in /home/dialektologia/web/classes/maincontentclass.php on line 133

Notice: Undefined index: l3 in /home/dialektologia/web/classes/maincontentclass.php on line 133
 | Gwara regionu (wersja rozszerzona)
 

Gwara regionu - Lasowiacy

Halina Karaś
Instytut Języka Polskiego UW
Współpraca i opracowanie map: Izabela Stąpor
 
 
 
Gwara lasowska - obszar, cechy, zróżnicowanie

 

Gwara lasowska to gwara ludności zamieszkującej tereny dawnej Puszczy Sandomierskiej w widłach Wisły i Sanu, między Wisłą, Wisłoką, Sanem a Wisłokiem, czyli między Sandomierzem, Tarnobrzegiem, Mielcem na zachodzie, Dębicą i Rzeszowem na południu, Leżajskiem i Niskiem na wschodzie.

Taki obszar funkcjonowania gwary lasowskiej wyznaczyła Janina Wójtowicz po wnikliwych badaniach fonetyki omawianej gwary (1966). W szczegółach różni się on nieco od obszaru Lasowiaków wyznaczanego przez etnografów, przede wszystkim przez Franciszka Kotulę, według którego kultura lasowiacka objęła swym zasięgiem dość rozległy teren, sięgając znacznie dalej na wschód, natomiast nieco mniejszy zasięg ma na zachodzie, północy i południu (zob. Mapa nr 1. Porównanie zasięgu gwary lasowskiej według Janiny Wójtowicz i Lasowiaków jako grupy etnograficznej według Franciszka Kotuli. Za: Wójtowicz 1966, Kotula 1962).  Jest to zatem szerokie ujęcie gwary lasowskiej różne od prezentowanego wcześniej w literaturze.

Dialektologicznie należy zatem do wschodniej części gwar Małopolski środkowej i – częściowo – obejmuje również południowy kraniec Pogranicza wschodniego starszego (w nazewnictwie K. Nitscha: Małopolski wschodniej pierwotnej). Do szerszego rozumienia gwary lasowskiej nawiązuje Marian Kucała w Encyklopedii języka polskiego w haśle „gwara lasowska”, gdzie mówi o obszarze „w widłach Wisły i Sanu”, natomiast na schematycznej mapie dialektów polskich zaznacza gwarę lasowską w postaci napisu bez wyraźnego określania jej granic (zob. Mapa nr 2. Gwara lasowska na mapie dialektalnej Encyklopedii języka polskiego. Za: EJP 1991). Znacznie węższe rozumienie gwary lasowskiej ustaliło się wcześniej, już od końca XIX w.: od czasów publikacji Szymona Matusiaka Gwara lasowska w okolicy Tarnobrzega w 1880 roku, a następnie utrwaliło się dzięki badaniom Stanisława Bąka w okresie międzywojennym (Bąk 1926, 1928, 1931). Obaj badacze wydzielali gwarę lasowską tylko w okolicach Tarnobrzega, przy czym Stanisław Bąk podkreślał jej zróżnicowanie na dwa odłamy: wschodni (badany przez niego Grębów z przysiółkami i Jamnica) oraz zachodni (wsie Jeziórko, Stale, Żupawa) (Bąk 1928: 6). 

Do tego węższego ujęcia gwary lasowskiej nawiązywał póżniej Stanisław Urbańczyk, który nie wyróżniał jej jako odrębnego suberegionu na mapie dialektalnej, ale wspominał w opisie o gwarze lasowskiej „pod Tarnobrzegiem” (1962: 29), a więc w obrębie Małopolski środkowej. Nie wydzielał jej na mapie również Kazimierz Nitsch w swoich podziałach dialektów i gwar polskich ani w opisie w Dialektach polskich, ale – być może – o nieco szerszym jego rozumieniu świadczy mały fragment jego późnego artykułu: „Co do „wideł” Wisły i Sanu, dawnej „puszczy sandomierskiej”, potem obszaru „Lasaków”, to jej osadnictwo jest późne” (Nitsch 1953: 390). Ujęcie gwary lasowskiej nawiązujące do publikacji Stanisława Bąka z jednoczesnym wyodrębnieniem na mapie obszaru gwary lasowskiej znajduje się w opracowaniu Eugeniusza Pawłowskiego, który w podziale dialektu małopolskiego umieścił ją w dialekcie środkowomałopolskim w grupie c) obok gwar: a) grupy kielecko-miechowskiej i b) sandomierskiej (zob. Mapa nr 3. Zasięg gwary lasowskiej na mapie dialektu małopolskiego E. Pawłowskiego. Za: Pawłowski 1966).
 
Gwara lasowska już od ponad stulecia była przedmiotem zainteresowania dialektologów, etnografów i historyków. Sam termin gwara lasowska upowszechnił Szymon Matusiak w swoim studium dialektologicznym z 1880 roku, w którym powoływał się na taki sposób określania tej gwary przez mieszkańców okolicznych wsi, twierdzących, iż w okolicach Tarnobrzega "gwarzon po lasosku" (Matusiak 1880).
Ze względu na swój charakter, pomieszanie cech genetycznie małopolskich i mazowieckich, gwara lasowska uznawana jest w opracowaniach (Stieber, 1938, Wójtowicz, 1966, 19) za gwarę mieszaną, która zawiera zarówno cechy mazowieckie (zob. dialekt mazowiecki), jak i małopolskie (zob. dialekt małopolski). Jest ona mocno zróżnicowana, na co wskazują różne zasięgi cech różnego pochodzenia.
 
Opublikowane wyniki badań gwary, szczególnie Szymona Matusiaka (1880), Edwarda Klicha (1919), Stanisława Bąka (1926, 1928, 1931, 1962, 1965, 1973) i Janiny Wójtowicz (1964, 1966, 1966a, 1967, 1968), pokazują, iż za podstawowe cechy gwary lasowiackiej należy uznać zarówno zjawiska genetycznie małopolskie, jak i mazowieckie, przy czym niektóre (jak np. mazurzenie) są wspólne dla obu dialektów. Najstarsze prace ukazują stan dawny, współczesne nagrania – stan obecny.
 
Zbadane wsie, z których pochodzą nagrania zamieszczone w niniejszym kompendium, reprezentują różne części obszaru lasowskiego. Jamnica to wieś położona na północy w „widłach Wisły i Sanu, Dąbrowica – na północnym zachodzie, Hucina – na południowym zachodzie, Wola Raniżowska i Mazury – w części środkowej, natomiast Wola Żarczycka – na południowym wschodzie. Oznaczam je odpowiednio skrótami J, D, H. WR, M, WŻ.
 
Fonetyka
Mazurzenie i fonetyka międzywyrazowa
 

Obie cechy uznawane za kryteria podziału dialektów polskich są realizowane w gwarze lasowskiej w nawiązaniu do obu dialektów, szczególnie zróżnicowana fonetyka międzywyrazowa, gdyż maurzenie to cecha wspólna: mazowiecko-małopolska (zob. Mapa nr 4. Mazurzenie i fonetyka międzywyrazowa w gwarze lasowskiej. Za: Wójtowicz 1966, mapa nr I, nr III).

a) mazurzenie: cepcoweD, nieboscykowi, kosula, słuzyć J, karcma, cy kosula, becke, drozdzowe, hucało, cary jesce, pierozek   = czepcowe, karczma, czy koszula, beczkę, drożdżowe, huczało, każdy, czary jeszcze, pierożek. Mazurzenie obejmuje większość obszaru lasowskiego, choć jako cecha gwarowa uświadamiana szybko się wycofuje, podobnie jak i na innych terenach gwarowych. Nawet już na początku XX wieku nie była to cecha występująca konsekwentnie, lecz się wycofująca (Klich 1919: 26-29, Bąk 1926: 16, Witek 1907: 288). Tę główną tendencję do odmazurzenia potwierdziła następnie na początku lat 60. Janina Wójtowicz (1966: 35), wskazując także na zależności od rodzaju głoski (większą frekwencję miało mazurzenie cz niż pozostałych spółgłosek dziąsłowych), charakteru wyrazu (wyraz nowy, typowo gwarowy, wspólny gwarze i polszczyźnie ogólnej), pozycji głoski dziąsłowej w wyrazie. Ponieważ gwara lasowska we wschodnio-południowej części funkcjonuje na granicy z Pograniczem wschodnim młodszym (w nazewnictwie K. Nitscha z Małopolską wschodnia późniejszą), tamtędy też biegnie izoglosa mazurzenia. Na krańcu południowo-wschodnim Lasowiaków w okolicach Leżajska mazurzenia brak;
      b) dwoista fonetyka międzywyrazowa (zob. fonetyka międzywyrazowa zróżnicowana regionalnie, czyli:
  • fonetyka międzywyrazowa nieudźwięczniająca jak w dialekcie mazowieckim, obecna na dużym obszarze gwary lasowskiej (Wójtowicz 1966), wedlug Stanisława Bąka charakterystyczna tylko dla części północnej (Bąk 1926: ), np.  w razie piorunóf jak bijoJ, albo łobros nawet Matki BoskiJ, tys miało J, ros na tydziej = w razie piorunów jak biją, obraz nawet Matki Boskiej, raz na tydzień,
  • fonetyka międzywyrazowa udźwięczniająca jak w dialekcie małopolskim, charakteryzuje południe obszaru, sięgając dość daleko na zachodzie na północ obszaru zajmowanego przez gwarę lasowską (zob. Wójtowicz 1966, mapa wyżej), świad jinny, jez jarmak, ławeg nasprawioł, kawełecuź mały = świat inny, jes(t) jarmark, ławek nasprawiał, także w formach historycznie złożonych, np. przyniózem, mógem, stługem, zasedaem  = przyniosłem, mogłem, stłukłem, zaszedłem.
 
Samogłoski nosowe i grupy eN, oN, aN
 

Bardzo zróżnicowana jest wymowa samogłosek nosowych i połączeń samogłoska ustna + spółgłoska nosowa w gwarze lasowskiej (zob. Mapa nr 5. Wymowa samogłosek nosowych i grup eN, oN, aN w gwarze lasowskiej. Za: Wójtowicz 1966, mapa nr II, III, IV).

Wynika to z zetknięcia się na tym terenie gwar o różnych sposobach kontynuacji samogłosek nosowych (jw.: 105). Zróżnicowanie dotyczy zarówno rezonansu nosowego. jak i barwy tych samogłosek.

 
Zanik nosowości we wszystkich pozycjach (zarówno w śródgłosie, jak i w wygłosie obu nosówek) dotyczy wschodniego i północnego krańca obszaru gwary lasowskiej, tj. między Tarnobrzegiem i Mielcem w zakolu Wisłoki oraz na północy od Sandomierza poza wsie Stale i Jamnica, np. debowe, geś, mieso, sprezyny, gołebie, jecmiej, chorogwie, jaszczuob, prosiotko, ciognie, krozek, moka, wosso = dębowe, gęś, mięso, sprężyny, gołębie, jęczmień, chorągwie, jastrząb, prosiątko, ciągnie, krążek, mąka, wąższą (Wójtowicz 1966: 105-106). W uwzględnionych w kompendium wsiach tylko Jamnica leży w obrębie obszaru z całkowitą denazalizacją, natomiast Dąbrowica znajduje się na granicy gwar z nosówkami i beznosówkowego, stąd tez najwięcej przykładów odnosowienia z tych wsi. Współczesne nagrania utratę nosowości w śródgłosie poświadczają dość rzadko, por. np. gałuski, pemietom, świecone, poświcono, w reke, klykać J, pamietom, tako prześlyca D = gałązki, pamiętam, święcone, poświęcone, w rękę, klękać, przęślica; częściej -ą w wygłosie, np. na siódmo = na siódmą, pilnować jo, z jedno dziuro, pod studnio, przed środo popielcowo D, z procesjo J. W języku informatorki z Dąbrowicy, także z Jamnicy widać dużą wariantywność, obok dość częstych form odnosowionych liczne są przykłady z zachowaniem nosowości, zazwyczaj ilustrujących wymowę wąską lub lekko tylko zwężoną,  np. z gronzlem, mioundlyca, wycioungo  wysprzuntać, gorunc, świ(n)tyJ = miądlica(= międlica), wyciąga,wysprzątać, gorąc, gałązki, święty.
Odnosowienie tylko przed spółgłoskami szczelinowymi widoczne jest we wsiach między Sanem a Wisłokiem. W innych pozycjach, np. w śródgłosie przed zwartymi i zwartoszczelinowymi, nosówki wymawiane są w sposób rozłożony, np. czysto, ciżko, gysior, pechyrz, dziuosła, suosiod, wiuozke = często, ciężko, gęsior, pęcherz, dziąsła, sąsiad, wiązkę (zob.rozłożona wymowa samogłosek nosowych. Co do barwy to obserwuje się zwężoną realizację obu nosówek. Dziś wymowa ta utrzymuje się niekonsekwentnie.
 
Trzeci typ gwar to te, w których nosówki przed spółgłoskami zwartymi i zwartoszczelinowymi są wymawiane w sposób rozłożony, jak w polszczyźnie ogólnej, ale występuje sporo wyrazów z zanikiem nosowości (głównie wsie łączące się z gwarami kielecko-sandomierskimi charakteryzującymi się denazalizacją), np. miedlyca, predzy, pamietom, wiecy, wciogle, ksiozka = międlica, prędzej, pamiętam, więcej, (w)ciągle, książka.
 
Nosowość wokaliczna we wszystkich pozycjach, także w śródgłosie przed zwartymi i zwartoszczelinowymi (a nie tylko przed szczelinowymi jak odmianie ogólnopolskiej), cechuje gwary wsi z szeroką wymową samogłoski przedniej ę, np. gansi, tandy [nie: tandy],także na pograniczu tej wymowy, np. dęby [nie: demby], wkrąco [nie: wkronco]. Samogłosce ę odpowiada albo dźwięk pośredni między a i e nosowym, bliższy a, lub jako także dźwięk pośredni, ale bliższy ę, zapisywany tu w sposób uproszczony jako ęa w obu przypadkach, np. gęabęa, ręakach, na wiesnęa, kręaci = gębę, rękach, na wiosnę, kręci. Rzadziej ę utożsamia się całkowicie z a nosowym, zapisywanym jako an, manża, pianknie, wystanpie, pandrok, świanto = męża, pięknie, występie, pędrak, święto. Spośród wsi uwzględnionych w niniejszym opracowaniu Wola Raniżowska i Mazury reprezentują ten typ gwarowy, natomiast na granicy nosowości wokalicznej jest położona Dąbrowica. We współczesnych nagraniach brak takich przykładów, ale poświadczają one szeroką (co do barwy) artykulację nosówki przedniej, niekiedy z odnosowieniem, por. np. kolandy, kolandniki, koladowały, chrzoknanaWR, piaknie, ra(n)k'amy, mianki M = kolędy, chrząknęła,  pięknie, rękami,. Szczególnie we wsi Mazury licznie odnotowano formy beznosówkowe, np. na Świeatygo, piaknie, rakiamy, sosiady, do przedzienia M, ale obok przykładów z nosówkami, np. rankiami, skrencało sie, przondły M, także w innych wsiach, por. czestowały WŻ, w kocisku, za kolede, szczeście WR = częstowały, w kącisku, za kolędę, szczęście.
 
Wymowa samogłosek taka jak w języku ogólnym, tj. rozłożona przed spółgłoskami zwartymi i zwartoszczelinowymi, a wokaliczna przed szczelinowymi, obejmuje wsie wzdłuż drogi Mielec – Dębica oraz kilka wsi wokół Rzeszowa (Wójtowicz 1966: 107). Ten typ artykulacji nosówek w związku z oddziaływaniem polszczyzny ogólnej coraz bardziej się rozszerza także na inne wsie lasowskie. Także w tej części opisywanego obszaru lasowskiego dość często obserwuje się odnosowienie w przyrostku tematycznym -ną- czasowników, np. łudźwignuć, zwinoć, dotchnoć, zasunoć = udźwignąć, zwinąć, dotknąć, zasunąć.
Wymowa grup ęł, ęl, ął w formach czasu przeszłego jest natomiast taka jak w wielu gwarach polskich, tj. jak en, on z przesunięciem nosowości na spółgłoskę, np. zacerpnenaJ, łobcieny, chrzoknana, przyjeany  WR, zacon, wzion, zgieni H = zaczerpnęła, obcięły, chrząknęła.
Sporadycznie poświadczona obecnie wymowa ę jako ej typu piejć jojek, gejsi D = pięć jajek, gęsi wynika natomiast z rozłożenia ę > eń, a następnie zaniku zwarcia ń. 
 
Z artykulacją samogłosek nosowych wiąże się realizacja grup eN, oN, aN, czyli połączeń samogłoska ustna + spółgłoska nosowa. Grupa eN jest realizowana najbardziej różnorodnie w zależności od obszaru gwarowego i sposobu wymowy samogłoski nosowej ę. Wymowa ę i eN jest całkowicie zbieżna. Tam, gdzie panuje jej szeroka artykulacja, tam również grupa eN jest realizowana szeroko jako aeN, aN, np. laen, taen, kaemiaeń, przyjaemnie, atramaent, żaniaty, źranica, sukianki, codzianna = len, ten, kamień, przyjemnie, atrament, żeniaty (tj. żonaty), źrenica, sukienki, codzienna. Na innych terenach, zwłaszcza na samej północy w widłach Wisły i Sanu oraz pod Rzeszowem i w widłach Wisłoka i Sanu, gdzie nosówka ę jest wymawiana wąsko, także grupa eN jest tak realizowana, np. zimiaoki, zaopaolynie, głolynie, bochynek, kamiyń, ciymno, lyn = ziemniaki, zapalenie, golenie, bochenek, kamień, ciemno, len. Artykulacja grupy oN jest zwężona, tak jak i nosówki tylnej ą przeważa nad Sanem, w widłach San – Wisłok oraz koło Rzeszowa, przy czym najczęściej samogłoska brzmi jak dźwiek pośredni między u i o (zapis uo), rzadziej utożsamia sie z u, np. cerwuonka, kuoniczyna, soluone, bruoń, kumora, dum  (jw.: 118) = czerwonka, koniczyna, solone, broń, komora, dom. Słabe ścieśnienia, a więc dźwięk pośredni między o i u, ale bliższy o (zapis: ou), charakteryzują gwarę wsi nad Wisłą i Wisłoką, obocznie do o jasnego, np. kounopne, słounina, weloun, wrouny, kouminów = konopne, słonina, welon, wrony, kominów. Nagrania dokonane obecnie potwierdzają częściej wymowę wąską grupy eN i oN, np. z korzynia, siedym WŻ, dumu, hunorno, słómy chrunić J, kómory M  = z korzenia, do domu, honorna, ale też i wymowę rozszerzoną samogłoski przedniej, np. potam, lean M, pod progam WR.
 
Specyficzna jest realizacja grupy aN (zob. samogłoski przed spółgłoskami nosowymi), gdyż zaobserwować tu można wyraźne przejście aN > eN || aeN, które utrzymuje się zwłaszcza w pewnych pozycjach morfologicznych, takich jak: imiesłowy bierne i przymiotniki z przyrostkiem -any, np. kocheny, jagleno, lnieno, śklaenne, wybraene, kochaeny, rzeczowniki na -anie, np. przykozenio, skarenie, do sienio, chowenio, zebrenie, schowaenie = przykazania, skaranie, do siania, chowania, zebranie, schowanie,narzędnik lmn. rzeczowników, np. z łokemy, trachtoremy, lyściemy, krowaemy, pugaemy = z łąkami, traktorami, liścmi, krowami, pługami (Wójtowicz 1966: 12-114). Cecha ta została poświadczana współcześnie w nagraniach: grosika nie miałem, ale co miałem zrobić, chodziłem, spałem (kobieta), ugotoweno, pemietom J = grosika nie miałam, ale co miałam zrobić, chodziłam, ugotowana, pamiętam.
 
Samogłoska w grupie uN z kolei ulega obniżeniu, stąd wymowa uoN lub nawet oN, np. truonki, gatuonek, kołton, gront, frasonek = trunki, gatunek, kołtun, grunt, frasunek (zob. rozszerzenie artykulacyjne. Zjawisko to charakteryzuje gwary większości wsi nad Wisłą, Wisłoką i na południe od linii łączącej Wisłokę poprzez Rzeszów z Sanem (jw.: 119). Podobnie obniżeniu podlegają samogłoski i, y, czyli iN, yN > ieN, yeN, eN, przy czym w nagłosie taka grupa zawsze jest prejotowana, por. jendyki, jenteres, dziewczenka, tryenkuje, syena = indyki, interes, dziewczynka, tynkuje, syna.
 
Samogłoski pochylone
 
Samogłoski pochylone utrzymują się jako dźwięki pośrednie albo na ogół podlegają jeszcze silniejszemu ścieśnieniu i zrównują się w wymowie z odpowiednimi samogłoskami wyższymi (zob. niżej Mapa nr 8 z linią zasięgu samogłoski pochylonej o jako dźwięku pośredniego):
      a) samogłoska pochylona a > o: pracowito, wyprowodzały, musioł, rózecko krzywo, biołej  D,wigiljo, mioł, godało, wsodzało J, śniodanie, starodowny borszcz, z jojkami, kwiotki WŻ, posioć, sioło sie, pniocku, ziorka, downi, tkoca M, naprowde, chłopok, gospodorz WR, cworto, mioł, zostoł H;
      b) samogłoska pochylona e > i po spółgłoskach miękkich, y po stwardniałych i twardych: śpiwała, śpiwki, świciła sie, dziżce, wisz, chlyb, syrD, świciło, przesiwo sie J,  podliwać, podsiwało, na talirzach WŻ, kobity M, kawalir, śmisne, dziża WR, nalywo, wisH, w grupie -ir-||-irz-: sirotka, wirzbowy, wirzchołek, zbirało, D,siekire, najpirw, sie rozciro, piróg, J, pirszem, dopiro WŻ, pirsigo WR, ścirznisku, zbirać M, pirszoki H;
      c) samogłoska pochylona o > często u: popiół,różeńke, rózecke, du dumu D, wiecór WR, niekiedy różnice w zakresie o – ó (u), np. dwoch WŻ, spodnice M.
Dźwięk pośredni ao Janina Wójtowicz notowała w wielu wsiach środka Puszczy Sandomierskiej i nad Wisłą, ale nigdy jako realizacji jedynej (obocznie z o i a jasnym), np. praowda, ptaoski, śćaof, piosek, śniodanie, tworog (1966: 85-86). Pochylone o jako dźwięk pośredni ou (bliższy o) lub uo (bliższy u) zachowało się na północy (na linii Stale – Jamnica) i na południowym wschodzie obszaru lasowskiego,np. błorouwki, płowrouz, chtourego, żarnuowke, źruodło, muoj = borówki, powróz, którego, żarnówkę, źródło, mój. Na pozostałym terenie utożsamiło się w wymowie z u.
 
Spółgłoski protetyczne
 
Spośród spółgłosek protetycznych najczęściej występuje u niezgłoskotwórcze. Labializacja dotyczy przede wszystkim samogłosek o, u w nagłosie, np. łot łognia, łobić, łodgarnon, łosiem,  łumar, łutykała = od ognia, obić, odgarnął, osiem, umarł, utykała, dobrze poświadczona w nagraniach współczesnych, np. w łokno , łod łognia, łobrywało, łołtarz, łobyjście J, łobiło, łokowite D,  łodejść, łoszczejsy M,łuciero, łumieso sieJ,. Rzadka jest prejotacja, głównie obserować ją można było w nagłosie imion, np. Jadaom, Jagata, Jantek, Jagniska, rzadziej w nazwach pospolitych, np. jadwukot, jakurat, japtyka, jalkirz = adwokat, akurat, apteka,  alkierz. Także obecnie ma zasięg ograniczony, np. Jagaty J, jigły D. Podobnie rzadko pojawia się protetyczne h (zob. przydech), np, hareśt, haptyka, harmaty = areszt, apteka, armaty.
 
Wymowa ń
 
Wymowa spółgłoski ń jest zróżnicowana, zależna zarówno od obszaru gwarowego, jak i od pozycji w wyrazie (przed spółgłoską szczelinową, zwartą, zwartoszczelinowa, w wygłosie). Zaobserwowano cztery sposoby artykulacji tej głoski:
      1) we wszystkich pozycjach przejście ń > jn, tj. j nosowe (oznaczane tu jn, gdzie n w indeksie górnym oznacza nosowość), czyli uszczelinowienie ń z zachowaniem jednak nosowości, w środku dawnej Puszczy Sandomierskiej, np.
     2) we wszystkich pozycjach przejście ń > j, a więc odnosowienie i uszczelinowienie, głównie we wsiach nad Wisłoką i nad Wisłą, w nagraniach poświadczone z Dąbrowicy, Jamnicy, Woli Żarczyckiej i Woli Raniżowskiej, np. błogosławiejstwo, zakojczyło sie,WŻ,  łogiejJ, Kasiejke, tajcować D, pomarajcowe WR = błogosławieństwo, zakończyło się, ogień, pomarańczowe;
     3) przed spółgłoska zwartą c, cz stwardnienie ń > n, tj. wymowa typu łancuch, poncochy, Łancut, skoncuł, obecna na krańcu południowo-wschodnim, w okolicach Leżajska, gdzie niewątpliwie jest rezultatem oddziaływania gwar kresowych (jest to już w części najdalej wysuniętej na wschód obszar Pogranicza wschodniego młodszego), notowana obecnie w Woli Żarczyckiej, np. ;
     4) utrzymanie bez zmiany artykulacji środkowojęzykowej, zwarto-nosowej, czyli wymowa ń jak w polszczyźnie ogólnej we wsiach na wschodzie, między Sanem a Wisłokiem.
Na wymienionych obszarach wymowa ń zazwyczaj nie jest konsekwentna. Obok form z odnosowieniem spotyka się przykłady z zachowaniem nosowości i uszczelinowieniem. Wymowa może się wahać nawet w języku tych samych osób. Denazalizacja ń nie jest ustabilizowana, stąd geografia zjawiska nie jest wyraźnie ustalona. Konsekwentna wymowa panuje tylko w niektórych wsiach nad Wisłoką i nad Wisłą. W środku obszaru lasowskiego zauważa się chwiejność wymowy (Wójtowicz 1966: 47-50). Wyraźnie terytorialne zlokalizowane zjawisko z tego zakresu to tylko wymowa typu łancuch, poncochy (zob. niżej Mapa nr 8, na której przedstawiono obok innych cech także izoglosę omawianego zjawiska).
 
Wybrane zjawiska fonetyczne pochodzenia mazowieckiego
 
Do cech charakterystycznych gwary lasowskiej genetycznie mazowieckich (zob. Pastuszeńko 1929/1930, Wójtowicz 1964) można zaliczyć następujące:
 
      a) zróżnicowaną także wymowę miękkiego l’ (tj. l przed samogłoską i), tj. stwardnienie l’, czyli występowanie twardej spółgłoski l w grupie li, jak w dialekcie mazowieckim, stosunkowo dobrze się utrzymującą także obecnie, np. sie polyło J, zawalyła, cierlycy, blyskie M, my śly i  piscely, tablyca, tablycke, spolyć, kupily, ujrzely H, miondlyła, miondlyca D = się paliło, zawaliła, cierlicy, bliskie, my szli i piszczeli, tablica, tabliczkę, spalić, kupili, ujrzeli, międliła, międlica, lub spółgłoski miękkiej jak w języku ogólnym; zob. Mapa nr 6 Wybrane zjawiska pochodzenia mazowieckiego w gwarze lasowskiej. Za: Wójtowicz 1966, mapa nr V);

 
     b) stwardnienie w’ w grupie św’ zgodnie z dialektem mazowieckim, np. śwynia, śwat = świnia, świat, utrzymujące się reliktowo w niektórych wsiach środkowej części dawnej Puszczy Sandomierskiej (Pastuszeńko 1929/1930: 156-157, Wójtowicz 1966: 64);
      c) twarda wymowa m’ w zaimku my = mi oraz w końcówce narzędnika lmn. -amy, -my obejmująca większość obszaru lasowskiego bez pasa południowo-wschodniego (Pastuszeńko 1929/1930: 157-158; Wójtowicz 1966: 26), także cecha genetycznie mazowiecka, potwierdzona współcześnie, por. temy babamy tam; z sadzamy; za niemy, sznurkamyD;
      d) mieszanie spółgłosek tylnojęzykowych k’ k w pewnych pozycjach morfologicznych, czyli twardą realizację k’ w grupie kie w narzędniku lp. i miękką w połączeniu -ke- < -ka- w narzędniku lmn. lmn. rzeczowników zakończonych na spółgłoskę -k-, cechę pochodzenia mazowieckiego, por. np. bokaem, rękiemy, rękiaemy = bokiem, rękami;
 
Wybrane inne zjawiska fonetyczne pochodzenia małopolskiego
 
Do cech fonetycznych typowo małopolskich, oprócz omówionego wyżej mazurzenia i fonetyki międzywyrazowej udźwięczniającej, silnej labializacji, zaniku zwarcia ń, należą jeszcze inne, takie jak m.in.:
      a) przestawkę w grupie źr w wyrazie ujrzeć i w czasownikach pokrewnych (zob. Mapa nr . ), np.: urzić, porzić, nigdy w innych wyrazach (zawsze śr, źr: środa, śrybło, źródło), jak w gwarach dużej środkowej Małopolski po lewej stronie Wisły – kielecko-sandomierskich, niepoświadczoną we współczesnym materiale, oraz inne przykłady przestawki uwarunkowane leksykalnie, np. druślak = druszlak (w takiej postaci w bardzo wielu gwarach, także południowomałopolskich), archaiczna postać drzeń || dżdżeń = rdzeń, a więc bez metatezy, jaka zaszła w polszczyźnie ogólnej w tym wyrazie (zob. niżej Mapa nr 8 z zaznaczonym zasięgiem występowania wyrazu w tej postaci), 
      b) przejście wygosowego -ch > -k, cecha w przeszłości ogólnomałopolska, obecnie o ograniczonym zasięgu. W gwarze lasowskiej zachowała się tylko reliktowo, sporadycznie, w końcówkach fleksyjnych, np. po chałupak, we wiuoonkach, we drzwiak, śtyrek, tyk baniek, i w partykule niek = niech (Wójtowicz 196650-51). Najdalej na wschodzie była notowana we wsi Medynia położonej nad Wisłokiem;
      c) brak przegłosu e > ‘o, czyli upowszechnienie się tematów nieprzegłoszonych, typowe zwłaszcza dla dialektu małopolskiego, poświadczone obecnie, por. np. sie wiezło, sie gnietło sie niesło M,pieruny J, niesły D.
 
Inne cechy fonetyczne
 
Wymienić tu warto archaizmy fonetyczne, takie jak wymowa ł przedniojęzykowo-zębowego czy palatalnego l’, w każdej pozycji, dźwięcznego h, które mogą być wsparte oddziaływaniem pobliskich gwar peryferyjnych (Pogranicza wschodniego młodszego, południowokresowych), gdzie tego typu wymowa zachowała się do dziś, por.  
      a) przedniojęzykowo-zębowe łna północy, poświadczone jeszcze współcześnie (zaznaczone pogrubieniem ł) w tekstach z Jamnicy, por. np.  błogosławiejstwo, najsławniejsze, młodej, okrongłoJ, młodygo, było, kościoła WŻ,  = błogosławieństwo, najsławniejsze, młodej, okrągła (zob. niżej Mapa nr 8 z zaznaczonym zasięgiem występowania ł), 
      b) różną wymowę spółgłoski l (tj. l przed samogłoskami a, e, o, u, ę, ą), tj. realizację zgodną z polszczyzną ogólną (twardą) lub wymowę półpalatalną w każdej pozycji (zachowaną także szczątkowo obecnie), np. wesel'e, korowol'e H = wesele, korowole, dość często jeszcze notowaną na początku lat 60. XX wieku przez Janinę Wójtowicz u najstarszego pokolenia (1966: 46-47), podczas gdy pod koniec XIX wieku rejestrowano powszechną wymowę miękką l’ (tak jak do dziś na Kresach wschodnich) w każdej pozycji, niezależnie od następującej od niej samogłoski (Matusiak 1880: 12);
     c) dźwięczne h (zaznaczane pogrubieniem), tak jak na Kresach, np. haftka, harbaty, hardy, harmonij.
 
Zróżnicowanie fonetyczne gwary lasowskiej

Janina Wójtowicz, badając gwarę Lasowiaków, obszar między Wisłą, Wisłoką, Sanem a Wisłokiem podzieliła na cztery główne zespoły gwarowe ze względu na występowanie czy brak niektórych cech fonetycznych (zob. Mapa nr 7. Zróżnicowanie gwary lasowskiej. Za: Wójtowicz 1967). Widać, jak na mapach syntetycznych wyznaczają go zasięgi różnych zjawisk grupujące się w dużym nasileniu w poszczególnych częściach obszaru lasowskiego.
 

I. Obszar wschodni obejmuje tereny między Sanem a Wisłokiem (zob. Mapa nr 8. Cechy wyodrębniające zespół wschodni gwary lasowskiej. Za: Wójtowicz 1966, mapa nr I). Jego wschodnia granica przebiega od Leżajska po Rzeszów, na zachodzie kończy się na dawnej granicy województwa sandomierskiego, lecz granica ta nie jest wyraźna. Jego cechy gwarowe to: brak mazurzenia (w najbardziej na wschód wysuniętej jego części), przejście o długiego w ó, występowanie ł przedniojęzykowo-zębowego, występowanie miękkiego l' w grupie l'i, a także półpalatalnego l' w połączeniu z innymi samogłoskami. Do drobniejszych cech należą: grupa źr w czasowniku ujrzeći w wyrazach pokrewnych (uźryć), stwardnienie ń przed c, cz (ponczochy, łancuch), archaiczna postać drzeń realizowana jako dżżyń (rdzeń). Warto jednak zaznaczyć, że zachodnia część obszaru wschodniego (pod wpływem osadników, którzy dotarli na te tereny w XVI wieku) mazurzy.
 

II. Obszar środkowy Puszczy Sandomierskiej to tereny przyległe do Sanu (zob. Mapa nr 9. Cechy fonetyczne wyodrębniające zespół środkowy gwary lasowskiej. Za: Wójtowicz 1966, mapa nr II). Cechy charakterystyczne dla gwar tego terenu to: rozszerzona wymowa nosówki przedniej ę w kierunku nosowego a, paralelnie do niej także szeroka realizacja grupy eN, czyli przejście grupy eN w aN, wokaliczna (nierozłożona) nosowość samogłosek nosowych, występowanie twardego k przed końcówką N lp. (bokam, rogam), brak zmiany barwy samogłoski u występującej przed N, tj. w grupie uN, występowanie ścieśnionego e w końcówce -ego w D. lp. przymiotników i zaimków przymiotnych oraz liczebników porządkowych (-ego, -ygo), występowanie daoj w miejsce daj (w innych wsiach dej), zachowywanie spółgłoski r w wyrazie marszczyć, zmarszczki.
 

III. Obszar północny (zob. Mapa nr 10. Cechy fonetyczne wyodrębniające zespół północny gwary lasowskiej. Za: Wójtowicz 1966, mapa nr III) w widłach Wisły i Sanu jest wewnętrznie zróżnicowany, tworzy wyraźny pas przejściowy między gwarami sandomierskimi a gwarami środka. Na ten zespół składają się mniejsze ugrupowania gwarowe (cechami różnie realizowanymi są: wymowa nosówek, wymowa łprzedniojęzykowo-zebowego, wymowa twardego l przed samogłoska i oraz innymi samogłoskami, metateza w grupie źr) :
1. wsie nadsańskie (między Sanem a rzeką Łęg), z cechami zbliżonymi do części środkowej, ale też posiadające cechy , które przenikają z gwar zza Sanu,
2. wsie nadwiślańskie (między Wisłą a Łęgiem), z cechami gwar sandomierskich (np. brak nosówek),
3. wsie z okolic Grębowa (wykazujące część cech pierwszej i drugiej grupy).
 

IV. Obszar zachodni, umiejscowiony nad Wisłoką (zob. Mapa nr 11. Cechy fonetyczne wyodrębniające zespół zachodni gwary lasowskiej. Za: Wójtowicz 1966, mapa nr IV). Cechy charakterystyczne dla gwary z tego obszaru to: w części północnej zanik samogłosek nosowych, w południowej – brak nosowości ę, zachowanie w bezdźwięcznej postaci przedrostka s- < *sъ-, występowanie chr- (chrosta), występowanie form typu osioł, kozioł, kocioł (z ł wymawianym jako u niezgłoskotwórcze).
 
 
Uwagi o fleksji i składni
 
W odmianie rzeczowników należy wskazać na następujące zjawiska:
      a) występowanie w narzędniku liczby pojedynczej rzeczowników żeńskich -om, np. sło sie hurmom, z zonom, kijankom M, z kiełbasom WŻ,   = szło się z hurmą (grupą), z żoną, oraz w narzędniku liczby mnogiej rzeczowników  końcówki -amy: cepomy M, z temy babamy, gorcek z sadzamy, rak'amy, sznurkamy, wrzecionamy, wieczoramy D = cepami, z tymi babami, garnczek z sadzami, rękami, sznurkami, wrzecionami, wieczorami.
      b) archaiczna postać Msc. lp. r.n. rzeczownika jeziorko: na tem jeziorce = na tym jeziorku.
      c) uogólnienie w dopełniaczu liczby mnogiej końcówki -ów niezależnie od rodzaju gramatycznego rzeczownika i sąsiedztwa fonetycznego (spółgłoski wygłosowej tematu fleksyjnego), flaszków, farbówWR, karcmów D, nauczycielów = flaszek, nauczycieli; cecha o bardzo szerokim zasięgu, prawie ogólnogwarowa, potwierdzona m.in. przez Edwarda Klicha na początku XX wieku w Borkach Nizińskich obok form z końcówką zerową, por. sirotów, siostrów, nogów, przywarów, pszczołów, zarnów, łubraniów, ale: poduszek, baryłek, ślywek, laot, cielaot,  (Klich 1919: 39, 41).
W odmianie liczebników 5 – 10 utrzymują się szczątkowo dawne końcówki, poświadczone współczesnie w Hucinie, np. pieci synów, z pięci chłopoków, sześci H = pięciu synów, z pięciu chłopaków, sześciu.
W odmianie czasowników do dziś zachowała się obocznie do najczęstszej -my końcówka -wa w 1. os. lm. czasu teraźniejszego i przeszłego -śwa, w niektórych przypadkach jeszcze w znaczeniu liczby podwójnej: gotujewaJ, śliśwa i łobwiązaliśwa J = gotujemy, szliśmy i obwiązywaliśmy. W przeszłości mogła też wystąpić powstała z kontaminacji końcówka -ma, np. posadziema, skojcema (Klich 1919: 46).Charakterystyczna byłatakże dla 2. os. lmn. czasu ter. i rozkaźnika końcówka -ta, oraz dla czasu przeszłego -śta, również dualna z pochodzenia, np. maota, pódzieta, chodźta, czekaojta, jechalyśta, żnelyśta, prosiłyśta = macie, pójdziecie, chodźcie, czekajcie; jechaliście, żęliście, prosiłyście (jw.: 46-47). W czasie przeszłym zauważa się brak zróżnicowania form czasownikowych na męskoosobowe i niemęskoosobowe, upowszechnienie się form niemęskoosobowych, dość licznie potwierdzone we wspólczesnych nagraniach, np. zamowiały, juz zacynały, chłopoki dokucały = zamawiali, już zaczynali, chłopcy dokuczali.
Ze zjawisk o charakterze składniowym należy wskazać na:
      a) występowanie form pluralis maiestaticus: tata miel'y pszczołyJ, miodu zostawili, takie podpłomyki mama upiekly  = tata miał pszczoły, miodu zostawił, takie podpłomyki mama upiekła, o szerokim zasięgu w gwarach polskich;
      b) inny typ składni w połączeniach liczebnika od 5 wzwyż z rzeczownikami (z mianownikiem zamist z dopełniaczem lmn): siedym kilometry, dziewieńć flachy = siedem kilometrów, dziewięć flach, ograniczony głównie do wschodniej części Polski i do Kresów wschodnich.
 
Uwagi o słowotwórstwie i słownictwie
 
W zakresie słowotwórstwa (zob. słowotwórstwo czasowników, słowotwórstwo rzeczowników, słowotwórstwo przymiotników charakterystyczne są:
      a) przysłówki i zaimki z przyrostkami -ik, -ok, np. tamok, hawok, dzisiok, cosik, którysik jakisik = tam, tutaj, dziś, coś, któryś, jakiś.
      b) zdrobnienia:
  • rzeczowniki: bimberek, chłopaszek, chłopoczek, drewienko, majontecek, misecusia, wionecek, kawałeczuś = alkohol, chłopiec, drewno, mająteczek (mały majątek), miseczka, wianeczek, kawałeczek.
  • przymiotniki: bielusieńkie, cieniuśki = bardzo białe, cieniutki.
  • przysłówki z przyrostkiem -eńko, którym na ogół odpowiadają ogólnopolskie formacje z formantem -utki: bardzeńko, bliziejko, ciepleńko, dawnieńko, cienieńko, delikatnieńko = bardzo, bliziutko, cieplutko, bardzo dawno, cieniutko, bardzo delikatnie. Cecha ta łączy gwarę lasowską z gwarami na wschodzie, kresowymi.
      c) formy czasownikowe z przyrostkiem -ować odpowiadające najczęściej czasownikom ogólnopolskim z sufiksem -iwać || -ywać, np. prześcigować się = prześcigiwać się;
      d) zachowanie się archaicznej postaci przedrostka s-||ś- potwierdzone w Woli Raniżowskiej, por. ślazło WR (por. zasięg tego zjawiska na mapie nr 11, zamieszczonej wyżej).
 
Wiele wyrazów zachowanych w gwarze lasowskiej jest wspólnych z innymi gwarami małopolskimi. Większość z nich dotyczy dawnych realiów i odnosi się do życia domowego, sprzętów i narzędzi, którymi posługiwano się w domu i w pracy na roli, dawnych strojów i obyczajów. Część z nich zachowała się do dziś w mowie ludności lasowskiej, niekiedy już tylko w zasobie biernym, w pamięci osób najstarszych, część natomiast to regionalizmy i dialektyzmy o szerokim niekiedy zasięgu, do dziś żywe, np. boisko – część stodoły, cacany – ładny, grzeczny (o dziecku), celuście – przednia część wnętrza pieca chlebowego, cesorka – przyrząd do obróbki lnu, na którym wyczesywano włókno (wcześniej obrobione na miondlycach i cierlycach), chycić się – wziąć się za coś, cumelek – smoczek dla dziecka, despetnik – łobuz, gazwa – skórzana nasada każdej z obu części cepów, hawok – tutaj, rychtować – przygotowywać, szykować, przyrządzać, schodziny – spotkanie rodzin państwa młodych w celu omówienia warunków zawarcia małżeństwa, spórlorz – narzędzie, na którym znajdowało się wiele snowadeł, tj. małych krążków, na które nawijano nici, ślubanek – drewniana ława (służąca do siedzenia i do spania – głównie dla dzieci). Dawną leksykę lasowską można poznać dzięki słowniczkom dziewiętnastowiecznym zamieszczonych w studiach gwarowych: Szymona Matusiaka (1880), Gustawa Blatta z wschodniej części obszaru gwary lasowskiej, z okolic Niska (1894), częściowo w słowniczku sandomierskim Oskara Kolberga, zapiskom Kazimierza Nitscha i Ignacego Steina (1915), późniejszemu słowniczkowi Edwarda Klicha dotyczącego wsi Borki Nizińskie (1919) oraz pracom Stanisława Bąka (1931, 1965).
 
 
 
Cytowana literatura:
 
Stanisław Bąk, 1926, Gwara "lasowska: Grębowa i okolicy, "Sprawozdania TN", t. 6, Lwów 1926, s. 12-18.
Stanisław Bąk, 1928, Morfologia gwary "lasowskiej" (Grębów i okolica pod Tarnobrzegiem), "Sprawozdanie PAU", t. 33, s. 6-13.
Stanisław Bąk, 1931, Ze słownictwa ludowego w powiecie tarnobrzeskim. I. Pokrewieństwo, II. Cepy, „Lud Słowiański” II/A, s. 115-125.
Stanisław Bąk, 1962, O niektórych cechach gwarowych między dolną Wisłoką, Wisłą i dolnym Sanem, „Sprawozdania Wrocławskiego TN", Wrocław 1962, nr 14.
Stanisław Bąk, 1965, Mazowieckie nazwy w budownictwie wiejskim na obszarze Puszczy Sandomierskiej, „Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej” V, s. 235-239.
Stanisław Bąk, 1973, Zmiany na wsi lasowskiej w ciągu ostatniego półwiecza, „Lud” VIII, s. 177-199.
Gustaw Blatt, 1894, Gwara ludowa we wsi Pysznica w powiecie niskim, „Rozprawy Akademii Umiejętności. Wydział Filologiczny”, t. V (ogólnego zbioru XX), s. 365-437, słowniczek: s. 425-437.
Olgierd Chomiński, 1914, Sprawozdanie z badań dialektologicznych między Wisłokiem i Sanem, Sprawozdania PAU, t. XIX, nr 1, s. 15.
AGWK - Karol Dejna, Atlas gwarowy województwa kieleckiego, z. 1, Łódź 1962; z. 2, Łódź 1963; z. 3. Łódź 1964; z. 4. Łódź 1965, Łódź 1966.
Edward Klich, 1919, Narzecze wsi Borki Nizińskie, Kraków.
Oskar Kolberg, 1865, Słowniczek [w] Sandomierskie, (przedruk: Dzieła wszystkie, t. II, s. 260-266) 
Franciszek Kotula, 1962, Z sandomierskiej puszczy, Kraków.
Szymon Matusiak, 1880, Gwara lasowska w okolicy Tarnobrzega. Studium dialektologiczne, „Rozprawy i Sprawozdania z Posiedzeń Wydziału Filologicznego Akademii Umiejętności”, t. VIII, s. 70-179, słowniczek: s. 170-179.
Kazimierz Nitsch, Ignacy Stein, 1915, Zapiski gwarowe ze środkowej Galicji, „Materiały i Prace Komisji Językowej AU, t. VII, s.183-234; przedruk: K. Nitsch, Wybór pism polonistycznych, t. 4, Wrocław-Kraków 1958, s. 132-170.
Kazimierz Ożóg, 1978, Fonetyka i fonologia gwar Górna i Sokołowa Młp. w woj. rzeszowskim – studium porównawcze, Zeszyty Naukowe UJ, Prace Językoznawcze, z. 59, Kraków, s. 159-169.
Kazimierz Ożóg, 2006, Polszczyzna małych miast i jej relacja do gwar okolicznych wsi [w:] Miasteczko i okolica – od średniowiecza do współczesności, Kolbuszowa.
Stanisława Pastuszeńko, 1929/1930, Mazowieckie i ruskie cechy dialektalne między dolną Wisłoką a dolnym Sanem, "Lud Słowiański", t. I A, s. 139-168.
K. Ruszel, 2006, Ogólna charakterystyka regionu lasowiackiego [w:] Tradycje naszej ziemi – ciągłość i trwanie, Kolbuszowa.
Zdzisław Stieber, 1938, Sposoby powstawania słowiańskich gwar przejściowych, Kraków.
Jan Witek, 1907, Gwara wielowiejska, "Materiały i prace Komisji Językowej AU", T. II, s. 283-293.
Janina Wójtowicz, 1964, O cechach mazowieckich w gwarach między Wisłą i Sanem, „Poradnik Językowy” 1964, s. 373-378.
Janina Wójtowicz, 1966, Charakterystyka fonetyczna gwar między Wisłą, Sanem, Wisłokiem i Wisłoką, Wrocław – Warszawa- Kraków.  
Janina Wójtowicz, 1966a, Zróżnicowanie fonetyczne gwar między Wisłą i Sanem, „Rozprawy WTN” VI, s. 265-268.
Janina Wójtowicz, 1967, O Lasowiakach i gwarze lasowskiej. Porównanie wniosków etnografa i językoznawcy, „Etnografia Polska”, t. 11, s. 185-191.
Janina Wójtowicz, 1968, Atlas gwarowy dawnej Puszczy Sandomierskiej, „Rocznik Przemyski” 1968, t. 12, s. 343-395.

Wersja podstawowa

 

  
 
 
 

 

 
ISBN: 978-83-62844-10-4 © by Authors. Zrealizowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego (Program Operacyjny: „Dziedzictwo kulturowe / Kultura ludowa”). Wykonanie: ITKS