Słowniki gwarowe
Halina Karaś
Słowniki gwar Wielkopolski północnej
Słowniki gwar wielkopolskich niekiedy trudno jednoznacznie przyporządkować do wyróżnionych subregionów Wielkopolski właściwej, gdyż niejednokrotnie gromadzą słownictwo wielkopolskie o różnym zasięgu. Gwar Wielkopolski północnej dotyczą dwa słowniczki zawarte w pracach Adama Tomaszewskiego o gwarze Łopienna i o gwarze tzw. Mazurów wieleńskich. Znaczną część leksyki północnowielkopolskiej rejestruje także Oskar Kolberg, który podaje wyrazy wielkopolskie ułożone w 4 grupach według powiatów, co pozwala łatwo określać ich geografię. Części północnej Wielkopolski – tzw. Pałukom poświęcił współczesnie słownik Mirosław Binkowski. Poniżej przedstawiono każdy z tych słowniczków wraz z przykładami.
Adam Tomaszewski, Gwara Łopienna i okolicy w północnej Wielkopolsce (1930).
Spory słownik gwarowy zawiera monografia dialektologiczna Adama Tomaszewskiego Gwara Łopienna i okolicy w północnej Wielkopolsce (Nakładem Polskiej Akademii Umiejętności, Kraków 1930). Mieści się on na s. 102-217. Ma on charakter niedyferencyjny, co autor określa następująco:
W słowniku umieszczone są mniej więcej wszystkie zapisane wyrazy bez względu na to, czy mają one tę sama postać i to samo znaczenie także w języku literackim lub innych gwarach. Zrobiono to w tym celu, aby dać całkowity obraz zapasu słów, używanych w Łopiennie i okolicy (s. 102).
Słownik jest dość obszerny, liczy bowiem 3608 haseł. Z przytoczonej deklaracji autorskiej mozna wnioskować, że nie ma charakteru dyferencyjnego, a więc notuje też leksykę wspólną z ogólnopolską, przy czym nie definiuje słów powszechnie znanych, por. np. advynt, ancyχryst, aptyka, arak. Jednak niektóre z nich, różniące się w niewielkim stopniu fonetycznie (np. tylko jedną systemową cecha fonetyczną) otrzymały definicję w postaci odpowiednika ogólnopolskiego, np. klynczeć – klęczeć.
W słowniku autor zastosował transkrypcję fonetyczną (wyrazy hasłowe i rzadkie cytaty). Stosowane znaki fonetyczne wymienił w porządku alfabetycznym zamieszczonym w krótkim jednostronicowym wstępie do słownika. Znalazły się w nim również ogólne informacje o zbieraniu słownictwa, o sposobie przytaczania wyrazów, formach zrekonstruowanych i wykaz skrótów.
Struktura artykułu hasłowego jest niekiedy najprostsza: wyraz, jego znaczenie lub w odniesieniu do jednostek polisemicznych jego znaczenia numerowane cyframi arabskimi, np.
bžončka – guzik stalowy.
ćećkać śe – pieścić się,
ayfka – rozbite jaja, jajecznica.
klyty – klety, ploty.
Zazwyczaj hasła są jednak bardziej rozbudowane, przede wszystkim o:
- informację gramatyczną (m.in. końcówki przy niektórych rzeczownikach czy uwagi o nieodmienności, wybrane nietypowe formy fleksyjne), np.
aχać, rzadko eχać: ade, eć, ećće, aχaľim.
kṷobus, -sa – larwa chróścika
kṷeza – koza: kys || kṷezůf; 2) przyrząd do noszenia cegły; 3) więzienie.
- kwalifikatory (autor stosuje nastepujące: pogardl. = pogardliwy, zdrobn. = zdrobniały, dziec. = dziecięcy, żart. = żartobliwy), uwagi o frekwencji, np.
kabza, -y – kieszeń (pogardl.): napχwṷ sṷœ kabzy; por.eda.
kacka – gomółka sera, rzadko gumuṷka
kačma || kwrčma – karczma, wyraz b. mało używany; por. gṷośćińec.
kačmwš, - wža || karčm wš– karczmarz, częściej gṷośćinny.
- krótkie konteksty (nieraz tylko dwuwyrazowe), czasem rymowanki, np.
kasta – szafel mularski od wapna: f te kaste bym cṷo χćwṷ.
upa – rodzaj kurtki; zdrobn. upka:
edyn χṷep
groyṷ pṷet
f červȯny upce,
bo ḿwṷ kamyšek v dupce.
- warianty fonetyczne lub morfologiczne z ewentualnymi uwagami o ich frekwencji, np.
edvwp || ńedvwp, -wu (rzadziej -wa) – jedwab.
eľiń || leľiń, -ńa – jeleń.
knader || knater – człowiek mały a gruby; zdrobn. knaderek.
inakšy || inkšy || inšy – inakszy, inny; l.mn. ińśi.
- derywaty lub inne wyrazy pokrewne, niekiedy synonimy różnordzenne, np.
kṷoślavy – koslawy; kṷoślwk lub kṷoślun – człowiek kulawy (pogardl.); zob. kulavy.
glaca, także kśžyc, rzadko ṷyśina – łysina: ṷyn mw glace (niem. Glatze).
glančterka lub mončka – krochmal, mączka potrzebna przy praniu do ukrochmalenia bielizny (niem. Glanzstäke); por. muodre.
eść: ym, ycće, wdym, zeʒůne; inne określenia: buχnońć, nabuχać śe, ṷobuχać śe, futrṷovać, natkać pwṷyn kaṷdon, pucṷovać, papu (dziec.), źryć.
- sporadycznie informacje etymologiczne, głównie o germanizmach (wskazanie niemieckiej podstawy zapożyczenia), np.
kafeka – skład kawy (niem. Kaisers Kaffeegeshäft).
lantšafta – pożyczka z Banku Ziemstwa Kredytowego (niem. Landschaftsbank).
Adam Tomaszewski, Mowa tzw. Mazurów wieleńskich
Drugi słownik Adama Tomaszewskiego obejmujący leksykę północnowielkopolską – niewielki obszar zasiedlony przez tzw. Mazurów wieleńskich, czyli osadników z Mazowsza skupionych w okolicach Wielenia, ma także charakter lokalny. Został zamieszczony w opracowaniu dialektologicznym poświęconym gwarze Mazurów wieleńskich opublikowanym w czasopiśmie „Slavia Occidentalus” w 1935 roku („Slavia Occidentalis”, t. XIV, Poznań 1935, s. 45-175). Słownik znajduje się na stronach 105-174. Ma układ rzeczowy, natomiast indeks wyrazów z całości pracy zamieszczono na s. 163-174.
Słownik liczy 1578 haseł ułożonych w następujących grupach tematycznych:
I. Człowiek (Rodzina – 51 haseł, Ciało – 141 haseł, Strój – 74 hasła, Potrawy – 88 haseł, Nabiał – 37 haseł, Warzywo – 55 haseł, Właściwości duchowe człowieka, zwyczaje i wierzenia – 93 hasła, Zawody – 26 haseł),
II. Zwierzęta (Ssaki domowe – 96 haseł, Ssaki dzikie – 34 hasła, Ptastwo domowe – 25 haseł, Ptastwo dzikie – 43 hasła, Ryby – 52 hasła, Inne kręgowce – 11 haseł, Niekręgowe – 69 haseł),
III. Rośliny (Drzewa i krzewy – 70 haseł, Rośliny zielne (99 haseł), Grzyby – 7 haseł),
IV. Zabudowania gospodarskie (Nazwy zabudowań – 31 haseł, Części budynków – 39 haseł, Mieszkanie – 95 haseł),
V. Narzędzia gospodarskie (Wóz – 49 haseł, Sanie – 10 haseł, Jarzmo i uprząż – 24 hasła, Kosa i nazwy związane ze żniwami – 43 hasła, Cepy i nazwy związane z młóceniem – 27 haseł, Pług i inne narzędzia – 45 haseł),
VI. Czas, pogoda (100 haseł),
VII. Varia (38 haseł).
Autor uwzględnił zatem tylko wybrane sfery życia wiejskiego, te najbardziej z nim związane. Hasła zawierają wyraz lub wyrazy (np. synonimy różnordzenne, wyrazy pokrewne), definicje (ale tylko wyrazów gwarowych nieznanych polszczyźnie ogólnej), na ogół lokalizację w postaci skrótu nazwy wsi (z wyjątkiem nazw powszechnie znanych, tożsamych z ogólnopolskimi), rzadko informacje etymologiczne, inne uwagi o funkcjonowaniu wyrazu, np.
Ciało, np. scei lub pascei ‘szczęka’; (...); smark ‘mokra wydzielina nosa’, natomiast ‘sucha wydzielina’ zwie się peka Pę lub pwrǵel Ro;
Strój, np. lyps Pę lub ślepc DrM ‘krawat’ (niem. Schlips);
Potrawy, np. šnyta lub ǵelnik Cho ‘skibka’; (...); pľincek || plynze (niem. Plinse) ‘placek na perkach i tłuszczu’;
Nabiał, np. vyertek DrM || gwrnysek Mę || krzoṷek Wrz || śḿyχoitko Cho ‘ruchomy przyrząd obejmujący tłuczek i zamykający wierzchołek’.
Oskar Kolberg, Rzecz o mowie ludu wielkopolskiego
Oskar Kolberg opublikował osobno poza swoimi dziełami Rzecz o mowie ludu wielkopolskiego w „Zbiorze Wiadomości do Antropologii Krajowej” (1887, t. I, s. 17-36). Opracowanie składa się z kilku części: Głosownia (s. 4-13), Formy gramatyczne (s. 13-15), Sposoby mówienia w całem Wielkiem Księstwie (s. 16), Sposoby mówienia na Krajnie (pod Wieleniem, Czarnkowem) (s. 16-17), Słowniczek (s. 17-36). Słowniczek nietypowo został ułożony w 4 częściach według powiatów, a w obrębie każdej części wyrazy są podane alfabetycznie. Część I: Powiaty środkowe (Poznań, Szamotuły, Oborniki, Środa, Szrem) – 386 haseł; II. Powiaty zachodnie. Międzychód, Międzyrzec, Buk, Babimost, Kościan, Wschowa – 109 haseł; III. Powiaty południowe. Krobia, Ostrzeszów, Odolanów, Krotoszyn, Pleszew, Wrzesnia – 142 hasła; IV. Powiaty północno-wschodnie. Gniezno, Mogilno, Węgrowiec, Inowrocław, Szubin, Bydgoszcz, Wyrzysk, Chodzież, Czarnków – 141 haseł. Łącznie zatem słownik zawiera 778 haseł (wg Moniki Gruchmanowej ok. 800 – Gruchmanowa 1998/2003: 177).
W grupie I (powiaty środkowe) zarejestrował 386 haseł, por. np.
chłapać, pochłapać, łapać, byc chciwym, łakomym; ztąd: chłapowski, łakomy. Szamotuły.
bojewica, klepisko w stodole (częściej w plur. używane: bojewice).
dychtowny, a, e, gęsty, zbity (dicht). Pozn.
hadyna, hada, heda, hedka, zabiédzony koń, szkapa.
jedurny, a, e, jeden, jedyny. Oborniki.
jerzmo, jarzmo; jerzemko, jerzymko, małe jarzmo. Kostrzyn.
kierz, kiercek, krzak, krzaczek; kierzkowy, krzaczany.
szarganiec, szargula, szargacz, flejtuch, brudas.
szkudeł, gont, szkudły, gonty.
W grupie II (powiaty zachodnie) odnotował 109 haseł, por. np.
bluźnić, czas. marnowac, nieporządnie żyć; np. lepiéj w mieście dostać obowiązek, jak na wsi doma bluźnić; (może od bloss).
kociubka, tarka, czarna jagoda na cierniu. Moronina.
pátek, potek (niem. Pathe), chrzestny. Wschowa, Krobia.
węborek, wiadro. Leszno. (w Ostrzeszowsk. wiadro).
żalomsza, msza żałobna.
Grupa III (powiaty południowe) liczy 142 hasła, por. np.
brzemię, brzemionko, ciężar, ładunek. Gostyń.
knule, knole (Knollen), ziemniaki. Ostrzeszów.
kuńdek, kundyszek, (kęś, kąsek), nieco, trochę.
rodowiczka, tutejsza; np. tu rodowiczka jestem, stąd jestem rodem. Krotoszyn.
pluta, kałuża na drodze lub podwórzu. Pleszew, Środa.
waka, stara suka.
Podobna jest liczebnoć leksyki tworzącej grupę IV (powiaty północno-wschodnie) – 141 haseł, por. np.
brutka, narzeczona. Wieleń, Międzyrzecz.
bulwy, ziemniaki (Rosko, Pęchowo pod Wieleniem), bylwy, bülwy (Drasko).
dobrzemienny, bogaty, zamożny. Rosko.
draszować, młócić (dreschen), a rzadziej: młócić.
gołka, panna, dziewczyna.
obora, podwórze bydelne, np. obora owcza, obora krowia. Łobeźnia, Tuchol (w Prusach zach.).
pańtówki, ziemniaki. Bydgoszcz, Pałuki.
pętka, putka, wydeptana drożyna, ściezka (starop. puć).
peternelki, robaczki końskie, dokuczliwe. Pałuki.
Struktura artykułów hasłowych w słowniku Oskara Kolberga jest – jak widać z przytoczonych przykładów – niekiedy rozbudowana. Składają się na nią takie elementy, jak: wyraz hasłowy (ewentualne jego warianty, wyrazy pochodne czy synonimiczne), definicja, czasem cytat lub etymologia (głównie przy wyrazach zapożyczonych, ale też czasem przy rodzimych przez przytoczenie wyrazu staropolskiego), w miarę dokładna lokalizacja.
Mirosław Kaźmiyrz Binkowski, Mój słownik gwary pałuckiej, Żnin 2009.
Słownik poprzedzony przedmową Marii Pająkowskiej-Kensik zawiera leksykę zebraną na Pałukach, tj. w Żninie i jego okolicach, używaną w latach 50.-70. XX wieku. Uzupełniony został o nowe wydanie zbioru wierszy i felietonów Mój dawniejszy Żnin.
Autor pisze w przedmowie o doborze słów i charakterze słowniczka następująco, wyjaśniając użycie w tytule zaimka osobowego mój:
Mój, czyli Mirosława Binkowskiego – użytkownika i miłośnika gwary, a nie językoznawcy dialektologa, zawierający nie tylko słowa i wyrażenia gwarowe, ale również regionalizmy, archaizmy i wyrazy z ogólnopolskiego języka potocznego szczególnie chętnie i powszechnie używane na Pałukach. Mój, czyli zawierający przede wszystkim te słowa i wyrażenia, których ja sam uzywałem, bądź które zasłyszałem w określonym czasie i określonym środowisku, które zapamiętałem i zapisałem. Mój, a więc subiektywny, nie aspirujący do miana autorytatywnego i kompletnego słownika miejscowej gwary. (BinSGP, s. 13).
Ten deklarowany subiektywizm ma na celu podkreślenie niekompletności słownika i zarazem jego osobisty charakter (tylko leksyka używana przez autora lub zasłyszana przez niego). Jak każdy słownik idiolektalny ma także walor ogólniejszy, gdyż reprezentuje mowę określonego środowiska i terenu.
Słownik liczy 2020 haseł stosunkowo dobrze opracowanych oraz wyodrębnionych w dodatku 76 związków wyrazowych, zwrotów i powiedzonek (zob. niżej). Wyrazy i cytaty zapisano zgodnie z regułami ortografii ogólnopolskiej, ale z zachowaniem – w miarę mozności – gwarowych cech fonetycznych, stąd np. zaznaczanie asynchronicznej wymowy samogłosek nosowych przed spółgłoskami szczelinowymi literą n w indeksie dolnym, por.
jynzioro – jezioro
Część haseł ma najprostsza strukturę: wyraz hasłowy (ewentualnie jego wariant fonetyczny lub morfologiczny) i definicja, np.
kachlok – piec kaflowy
kamlot – duży kamień
makocz – makowiec
paczytko – źrenica
kwirlejka /kwyrlołka/ - mątewka z mieszadełkiem w kształcie gwiadki (zob. koziołek)
Niekiedy definicje mają charakter obszernych objaśnień w nawiasie, opisujących np. budowę jakiegoś przedmiotu, por.
wartołka – wirująca zabawka (bąk lub pętla ze sznurka z nawleczonym duzym guzikiem, wirującym podczas rozciągania sznurka palcami).
W wielu hasłach pojawia się jednak więcej elementów, m.in. informacje etymologiczne przy zapożyczeniach, przede wszystkim cenne są jednak cytaty (wyodrębnione graficznie przez nawias klamrowy i kursywę), por. np.
kwasidło – coś bardzo kwaśnego {Wyćppyłam te jabka, co mi dołyś, bo to takie kwasidła, że nie do sie ich jeś.}
mączkować (umączkować) – krochmalić (ukrochmalić) {Umączkuj mi koszule, zeby kołniyrzyk był sztywny.}
makierować – 1) robić porządki przy pomocy makiery (niem. markieren – oznakować) {Ty idź w przodku i makieruj, a jo póde za tobom i byde sioła.} 2) symulować, udawać (niem. markieren – pot. symulować) {Jo zaro wiedziałam, że ón nie jes chory ino tak makieruje.}
papudrok – rzemieślnik, rolnik, pracownik wykonujący niesolidnie swoja pracę {Tymu papudrokowi dołyś czewiki do podzylowanio!} (zob. paterok / patyrok).
piyrduśnica – plotkarka {Ino nie godej przy Bauzowy, że se kupiylim auto, bo ta piyrduśnica wszystkim zaro rozgodo.} (zob. kletuśnica, kleperbaba)
szkodować – wyrządzać szkodę {Widzisz, że gynsi szkodujom, a paczysz sie zamias je przegnać!}
szwamka – gąbka (niem. Schwamm m – gąbka)
Warto podkreślić również dobrze opracowany i konsekwentnie stosowany system odsyłaczy, zwłaszcza do synonimów, por. np.
umorany – ubrudzony; wybrudzony; pobrudzony; poplamiony (zob. ubabrany, ubrechtany / zbrechtany, uklakrany, upaprany).
Słownik urozmaicają satyryczne rysunki z cytatami w gwarze. Dołączył do niego też autor osobno „Związki wyrazowe. Zwroty i powiedzonka”, np.
brać na kryche (na zeszyt) – kupować na kredyt u sprzedawcy rejestrującego kredytowe zakupy klienta w specjalnym zeszycie {Sewera już ci nie do na kryche (na zeszyt), bo zalygosz ji jeszczyk za tamtyn miesiąc.}.
być na fleku – być sprawnym (zdrowym), jak na swój wiek {Łe, nasz dziadziuś, to jeszczyk je na fleku i nie musiymy gó piylyngnować.}
dać se czas – nie śpieszyć się {Z tymi portkami dej se czas, bo jo poczebuje je dopiyro na czwartek.}
paczyć na ksiynżom łobore – zdychać (o zwierzętach), być sennym (o ludziach).
Literatura cytowana:
Opracowania:
Monika Gruchmanowa, 1998/2003, Oskar Kolberg jako gwaroznawca, „Polska Akademia Umiejętności w Służbie Narodu” 1998, nr 1, s. 149-159; przedruk w: tejże, Gwary w ojczyźnie i na obczyźnie. Studia, Poznań 2003, s. 176-185.
Halina Karaś, 2011, Polska leksykografia gwarowa, Warszawa.
Mieczysław Karaś, 1961a, Z historii badań nad słownictwem gwarowym, „Język Polski” XLI, z.,3, s. 161-180; z. 5, s. 355-369.
Jerzy Sierociuk, 2006, Słownik regionalny – nowa propozycja z udziałem środowiska lokalnego, [w:] Język – literatura – wychowanie, pod redakcją J. Bałachowicz i S. Fryciego, Warszawa, s. 65-70.
JerzySierociuk, 2010, Założenia metodologiczne regionalnych słowników gwarowych powstających przy współudziale środowisk lokalnych, „Studia Dialektologiczne” IV, pod red. Haliny Kurek, Anny Tyrpy i Jadwigi Wronicz, Kraków, s. 135-143.
KazimierzWoźniak, 2000, Stan polskiej leksykografii gwarowej pod koniec XX wieku, [w:] Słowiańskie słowniki gwarowe, pod redakcją Hanny Popowskiej-Taborskiej, Warszawa, s. 17-51.
Słowniki:
Mirosław Kaźmiyrz Binkowski, Mój słownik gwary pałuckiej, Żnin 2009. Oskar Kolberg, Rzecz o mowie ludu wielkopolskiego, „Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej” 1877, t. I, s. 17-36.
Adam Tomaszewski, Gwara Łopienna i okolicy w północnej Wielkopolsce, Kraków 1930 (słownik: s. 102-217).
Adam Tomaszewski, Mowa tzw. Mazurów wieleńskich, „Slavia Occidentalis”, t. XIV, Poznań 1935, s. 45-175, słownik: s. 105-174 (układ rzeczowy, indeks wyrazów z całości pracy na s. 163-174).
