Mapa serwisu
Notice: Undefined index: l2 in /home/dialektologia/web/classes/maincontentclass.php on line 133

Notice: Undefined index: l3 in /home/dialektologia/web/classes/maincontentclass.php on line 133
 | Gwara regionu (wersja podstawowa)

Gwara regionu

Justyna Garczyńska   
Gwary mazurskie zaliczane są do dialektu mazowieckiego. W ich obrębie można wyróżnić dwa zespoły gwarowe – mazurski zachodni i mazurski wschodni, pokrywające się odpowiednio z granicami Mazur zachodnich i wschodnich. Podział ten uwarunkowany jest czynnikami historycznymi, m.in. pochodzeniem ludności autochtonicznej i związanym z nim zróżnicowaniem gwarowym (por. historia regionu). I tak w Nidzickiem i Szczycieńskiem (Mazury zachodnie), które są ściśle powiązane z Ostródzkiem i Warmią, mamy wpływy gwar chełmińskich i mazowieckich zachodnich, natomiast w Giżyckiem, Piskiem, Ełckiem i Oleckiem (Mazury wschodnie) wpływy gwar mazowieckich wschodnich. Mrągowskie stanowi obszar przejściowy – w jego części zachodniej mamy wpływy gwar chełmińskich i mazowieckich zachodnich, w części wschodniej gwar mazowieckich wschodnich.
Najważniejsze cechy charakteryzujące gwary mazurskie to:

1.
Mazurzenie, por. tancyli , zaceli , warstaty , nie wikońcy sie = ‘tańczyli, zaczęli, warsztaty, nie wykończy się’.
2.
Fonetyka międzywyrazowa nieudźwięczniająca, por. brat ojca, bo jusz nie mjelim , nicht nie bał , zabjerać i uciekać , jachać na wojne = ‘brat ojca, bo już nie mieliśmy, nikt nie bał, zabierać i uciekać, jechać na wojnę’.
3. Wymowa głoski a (<
stpol. ā) jako a, ao lub o, por. por. gospodarz, znao, nieroz , zagroł i schodzili sie ty dziewczyny = ‘gospodarz, zna, nieraz, zagrał i schodziły się te dziewczyny’.
4. Wymowa głoski e (<
stpol. ē) jako e, ey, y, por. por. grzech, koleybka, w chowanygo , mlyko , i tyn chlyb , tyż , pełnygo = ‘grzech, kolebka, w chowanego, mleko, i ten chleb, też, pełnego’.
5. Wymowa głoski o (<
stpol. ō) jako o, ou lub ó, por. mog , sie mowi , samochod , woz , przyniou , kierowcouw , Włochouw , i mróz = ‘mógł, się mówi, samochód, wóz, przyniósł, kierowców, Włochów, i mróz’.
6. W zakresie barwy
samogłosek nosowych wymowa zgodną z ogólnopolską, czyli e i o, niekiedy w śródgłosie podwyższona do ey, i (y) oraz do ou, u, por. wjencej , tygo wyndzonygo mjensa , sprzynt = ‘więcej, tego wędzonego mięsa, sprzęt’, zaś ą do ó, u, por. i monki tam nabrali , z kruszonku , na łounkach = ‘i mąki tam nabrali, z kruszonką, na łąkach’.
W zakresie rezonansu nosowego przed spółgłoską zwartą i zwarto-szczelinową przeważa nosowość asynchroniczna, por. domb, dziesionty, gemba, pamjentam , dziesieńciu , majontku = ‘dąb, dziesiąty, gęba, pamiętam, dziesięciu, majątku’.
Natomiast przed spółgłoską szczelinową notuje się: nosowość asynchroniczną, por. mjeinsne , sonsiadami , czynś = ‘mięsne, sąsiadami, część’ lub denazalizację, por. geś , wos = ‘gęś, wąs’.
W wygłosie oraz przed l, ł obie nosówki ulegają denazalizacji i niekiedy podwyższeniu artykulacji, por. stojo , usłyszo , pjechoto , z kruszonku , jachać na wojne , urodziłam sie , mówi , zaceli , wzioł , wziół , urżnół = ‘stoją, usłyszą, piechotą, z kruszonką, jechać na wojnę, urodziłam się, mówię, zaczęli, wziął, urżnął’.

Mazury łączy wiele wspólnych zjawisk fonetycznych, fleksyjnych, a także słowotwórczych i leksykalnych z terenami sąsiednimi Warmią i Ostródzkiem. Naczelną tendencją fonetyczną panującą na tym obszarze jest tendencja do palatalizacji, czyli kierowania głosek z różnych miejsc artykulacji ku podniebieniu twardemu. Tą tendencją można tłumaczyć występujące na Mazurach zjawiska fonetyczne:
1.
Przechodzenie nagłosowego ja- > je- i
ra- > re- w niektórych wyrazach, por. jek , jekbi , jegoda, jeskółka, rek, reno, remię = ‘jak, jakby, jagoda, jaskółka, rak, rano, ramię’.
2.
Przechodzenie -ar- > -er- w śródgłosie, por. derł, poderło, ter, terli = ‘darł, podarło, tarł, tarli’.
3. Przesuwanie lekko tylnego a (< stpol. ă) ku środkowi jamy ustnej i wymawianie go jak dźwięk pośredni pomiędzy a i e, por. koniae ‘konia’.
3. Podwyższanie artykulacji
samogłoski y do i, por. a bili te , nie wikońcy sie , wymity , grubi Niemiec , zupi goroncej = ‘a byli te, nie wykończy się, wymyty, gruby Niemiec, zupy gorącej’ obok wymowy ogólnopolskiej wyłaziła, trzydzieści.
4.
Asynchroniczną wymowę spółgłosek wargowych miękkich, por. pjekarz , pogubjo , nas zawjeźli tam , wzilk, fsigura, porozbhijane , fchigura, mjejsca , mjeli , mniasto = ‘piekarz, pogubią, nas zawieźli tam, wilk, figura, porozbijane, figura, miejsca, mieli, miasto’, a nawet zilk, móhi , sigura, niasto = ‘wilk, mówi, figura, miasto’. Wszystkie wymienione realizacje mogą pojawić się podczas artykulacji tej samej spółgłoski, np. pjekarnik, pchiekarnik, psiekarnik oraz w mowie jednej osoby.
5. Miękką wymowę
spółgłosek tylnojęzykowych k, g w grupach kie, gie, ki, gi (choć trafia się także wymowa twarda typu kedyś , kełbas , dziewczynky , uwagy , take = ‘kiedyś, kiełbas, dziewczynki, uwagi, takie’, a także przed nosówką przednią ę, por. gienś była pjeczona , mogie dwa listki , w renkie , pokojówkie = ‘gęś była pieczona, mogę dwa listki, w rękę, pokojówkę’.
Na Mazurach wschodnich panuje tendencja do zmiękczania k, g, ch także przed a, por. giarnek, blachia, ciapa, kusiarka = ‘garnek, blacha, kapa, kucharka’.
Spółgłoska ch przed głoskami przednimi i, e jest najczęściej wymawiana twardo, por. głuchy, bochenek, choć notowano również ch palatalne, por. głuchi, to chiba te , pończochi , bochienek, sztachiety.= ‘głuchy, to chyba te, pończochy, bochenek, sztachety’.
 
Pozostałe zjawiska fonetyczne charakterystyczne dla gwar mazurskich to:
1. Przesuwanie artykulacji
samogłosek i oraz y przed głoską ł ku tyłowi jamy ustnej, por. mróz buł , żuł , robiuł = ‘mróz był, żył, robił’.
2. Samogłoska i z
prejotacją w nagłosie wyrazów, której może towarzyszyć
obniżenie artykulacji, por. jidzie, jimię, jendyk , i winiósł jem wódki = ‘idzie, imię, indyk, i wyniósł im wódki’.
3.
Labializacja samogłoski o, rzadziej u, w nagłosie, por. a ło , ło taki = ‘a o, o taki’.
4. Zatrata dźwięczności w, w’ po
spółgłoskach bezdźwięcznych, por. por. tfego, sfój = ‘twego, swój’.
5. Częsta
twarda realizacja spółgłosek f’, w’ w grupach św’, ćw’ i dźw’, por. śwat, ćwerć, dźwerze = ‘świat, ćwierć, drzwi’.
6. Możliwe stwardnienie spółgłosek wargowych, por. peśń, dziewenć, myzerak = ‘pieśń, dziewięć, mizerak‘ oraz ń, por. konski, skonco, budynu , tancyli , kołnerz = ‘koński, skończą, budyniu, tańczyli, kołnierz‘, a także spółgłosek środkowojęzykowych, por. koszarka , kiszel , wożył , rzuczył = ‘kosiarka, kisiel, woził, rzucił’.
7. Możliwa twarda wymowa
grupy li, por. lypa, posłuchaly = ‘lipa, posłuchali’.
8. Wymowa
grupy spółgłoskowej kt jako cht, por. nicht nie bał , w nichtórnych , i chto , chtóry = ‘nikt nie bał, w niektórych, i kto, który’.

Odmianę wyrazów w gwarach mazurskich wyróżniają podane niżej cechy:

1. Obie końcówki
C. lp. rodzaju męskiego -u oraz -owi uległy kontaminacji w -owiu, por. bratowiu, chłopakowiu = ‘bratu, chłopakowi’. Fonetyczne realizacje tej końcówki są zgodne z realizacjami spółgłoski w’ na terenie Mazur, por. bratoziu, bratochiu, a gdzie niegdzie także bratoju, dzieciakoju ‘dzieciakowi’.
2. W
D. lmn. rzeczowników wszystkich rodzajów dominuje końcówka -ów: słodyczów , z łonków , zupów , skorupów , rybów = ‘słodyczy, z łąk, zup, skorup, ryb’.
3. W
C. lmn. rzeczowników wszystkich typów deklinacyjnych występuje końcówka -am, wymawiana także ze ścieśnieniem samogłoski a jako -aom, por. ludziaom, psaom, siostraom = ‘ludziom, psom, siostrom’.
4. Żeńska
forma liczebnikowa dwie jest zastąpiona przez formę męską dwa, por. dwa rodziny na jeden woz , dwa kury = ‘dwie rodziny na jeden wóz, dwie kury’. W zakresie liczebników zdarza się także nieodmienianie
form od 5 w górę, por. trzydzieści siedem hektary , pjenć litry = ‘trzydzieści siedem hektarów, pięć litrów’.
5. Utrzymuje się e ścieśnione w
D. lp. przymiotników i zaimków, por. pełnygo , takieigo , żółtygo , w chowaneygo = ‘pełnego, takiego, żółtego, w chowanego’. Analogicznie e ścieśnione zostało wprowadzone do formy tego, por. tygo , do tygo woza = ‘tego, do tego wozu’.
6. Końcówki N. i Msc. lp. oraz C. i N. lm. -ym, -ymi
przymiotników i zaimków wymawiane są jako -em // eym oraz -emy // eymy, por. temyi , wszystkiemi , w tem , takiem = ‘tymi, wszystkimi, w tym, takim’.
7. Końcówki
1. os. l.mn. czasu teraźniejszego to: ogólnopolska -my, por. chodzimy, archaiczna -m, por. oraz końcówka dawnej
liczby podwójnej -wa, por. chodziwa.
8. Końcówka
1. os. lp. czasu przeszłego to -em, por. wiósem, lasem = ‘wiozłem, lazłem’, która może odrywać się od tematu fleksyjnego. Na Mazurach wschodnich często występują formy bezkońcówkowe, por. ja i wjedzioł , ja to tak za matko latała = ‘ja i wiedziałem, ja to tak za matką latałam’.
9. Końcówki
1 os. lmn. czasu przeszłego to: ogólnopolska -śmy, por. chodziliśmy, archaiczna -m, por. bralim kartofli i sie rzucalim , cukru nabralim , i świniaka zabilim , jechalim dali = ‘braliśmy kartofle i się rzucaliśmy, cukru nabraliśmy, i świniaka zabiliśmy, jechaliśmy dalej’, oraz końcówka dawnej
liczby podwójnej -wa, por. jechaliźwa ‘jechaliśmy’.
10. Końcówka
2. os. lmn. czasu teraźniejszego, przeszłego oraz trybu rozkazującego to -ta, por. niesieta, nieśliśta, mata po jednym = ‘niesiecie, nieśliście, macie po jednym’. Ogólnopolska końcówka l.mn. -cie występuje tu w formach grzecznościowych przy
zwracaniu się do osoby starszej lub szanowanej, por. Siądźcie, babciu.
11. Formy M. lmn.
rodzaju męskoosobowego typu chłopi, sąsiedzi zastąpione zostały przez formy niemęskoosobowe typu chłopy, sąsiady, w przymiotnikach i zaimkach ustaliły się formy typu te dobre (chłopy), te stare (sąsiady). Jednocześnie zachowana została końcówka męskoosobowa -i w formach czasownika (te dobre chłopy) kosili, (te stare sąsiady) robili obejmująca także rodzaj niemęskoosobowy, por. kobjety musieli , to byli dziury w tem lodzie , rzeczy byli , dziewczynky jak przyszli = ‘kobiety musiały, to były dziury w tym lodzie, rzeczy były, dziewczynki jak przyszły’.

Z pozostałych mazurskich cech gwarowych warte uwagi jest:

1. Usuwanie
e ruchomego w formach rzeczowników zakończonych na -ek, -ec, por. podwieczórk, krawc, wjadr = ‘podwieczorek, krawiec, wiader’ zwłaszcza w D. nazw miejscowych, por. do Mikołajk, do Suwałk, z Kaliszk , do Niemc = ‘z Kaliszek, do Niemiec’.
2.
Przyrostki -ę, -ak tworzące nazwy istot młodych, por. cielaki , dzieciaku mówi , dzieciak , świniak , pisklaki .
3. Zbliżenie artykulacyjne przyrostka
bezokolicznika - do przyrostka - (-) poprzez podwyższenie artykulacji samogłoski e do ei//ey, por. siedzeić, leżeyć, powjedzieić , obejrzeyć = ‘siedzieć, leżeć, powiedzieć, obejrzeć’.
4. Występowanie dwóch przedrostków
stopnia najwyższego przymiotnika: dawnego nao-//no-, por. naolepsy, nolepi = ‘najlepszy, najlepiej’ oraz nowszego naoj-, por. naojlepszy.
5. Nieustalone używanie
przyimków bez i przez, por. bez pisk, bez dwadzieścia lot, bo bez to wojne , bez Czerwony Krzyż = ‘przez pysk, przez dwadzieścia lat, bo przez tę wojnę, przez Czerwony Krzyż’.

Przykładowe wyrazy zapisane na Mazurach

buksi – spodnie
bulwa – ziemniak
bursa – portmonetka
ceber – wiadro
chizo – prędko
cichuchno – cichutko
ćfyrć - kwadrans
dek – dach
duc – tuzin
dumać – myśleć
fona – chorągiew
furgać – latać (o ptakach)
grób – trumna
gwołt – wiele
jarchać się – gniewać się
kafa, kafej – kawa
kitel – spódnica
kiziok – źrebię
klępa – krowa
loda – sklep, kram
lętka – wstążka u kapelusza
machlować – oszukiwać, zwodzić
masina – piec kuchenny
mica – czapka
miech – worek
mocnica – dobra ziemia
narok – umyślnie
ordacka – szmata
pasować – uważać na coś
pazur – paznokieć
plecianki – płot
płatek – chustka do ubrania
pstri – różnobarwny
radniyj – chętniej
rajber – rozbójnik
rektor – nauczyciel
richticzni – prawdziwy, właściwy
stecka – ścieżka
ślips – krawat
śnyptuch – chustka do nosa
topol – topola
zdechnąć – umrzeć (o ludziach)
żołniyrować – być żołnierzem
 
Literatura dialektologiczna
 
  1. Basara Anna, Basara Jan, Wójtowicz Janina, Zduńska Helena, Studia fonetyczne z Warmii i Mazur. I. Konsonantyzm, Warszawa 1959.
  2. Basara Anna, Charakterystyka fonetyczna gwar Ostródzkiego, Warmii i Mazur, „Słownik gwar Ostródzkiego, Warmii i Mazur”, t. 1, Wrocław 1987, s. 24-31.
  3. Chludzińska-Świątecka Jadwiga, Budowa słowotwórcza rzeczowników w gwarach Warmii i Mazur, „Prace Filologiczne” 1972, XXII, s. 159-289.
  4. Doroszewski Witold, Koneczna Halina, Pomianowska Wanda, Gwary Warmii i Mazur, [w:] Konferencja Pomorska. Prace językoznawcze, Warszawa 1956.
  5. Dubisz Stanisław, Elementy rodzime i obcojęzyczne w słownictwie gwar ostródzko-warmińsko-mazurskich, „Z Polskich Studiów Slawistycznych”, s. V, Warszawa 1978, s. 233-245.
  6. Dubisz Stanisław, Nazwy roślin w gwarach ostródzko-warmińsko-mazurskich, Wrocław 1977.
  7. Dubisz Stanisław, Relikty bałtyckiego substratu językowego w nazewnictwie roślinnym gwar ostródzko-warmińsko-mazurskich, [w:] Bałto-słowiańskie związki językowe, pod red. Michała Kondratiuka, Wrocław 1990, s. 87-94.
  8. Falińska Barbara, Z gwary warmińskiej i mazurskiej Terminologia uprawy i obróbki lnu, „Poradnik Językowy” 1952, z. 1, s. 20-24. Górnowicz Hubert, Uwagi o niektórych hiperpoprawnościach w gwarach północnopolskich, „Język Polski” 1960, s. 29-39.
  9. Górnowicz Hubert, Zmiękczenie spółgłosek tylnojęzykowych w gwarach północnopolskich, „Rozprawy Komisji Językowej Łódzkiego Towarzystwa Naukowego” 1971, XVII, s. 31-55.
  10. Horodyska Halina, Słownictwo Warmii i Mazur. Hodowla, Wrocław 1958.
  11. Judycka Irmina, Badania słownictwa gwar Pomorza Mazowieckiego. Sprzęt zboża i siana, młocka, czyszczenie ziarna, Warszawa 1963.
  12. Kowalska Anna, Powiązania językowe obszaru Mazowsza z obszarem ostródzko-warmińsko-mazurskim, [w:] Tradycja badań dialektologicznych w Polsce. Księga referatów z sesji językoznawczej w Olsztynie, pod red. Henryki Sędziak, Olsztyn 1997, s. 119-128.
  13. Łesiów Michał, Z gwary warmińskiej i mazurskiej, “Poradnik Językowy” 1955, s. 116-117. Pomianowska Wanda, Z gwary warmińskiej i mazurskiej, „Poradnik Językowy” 1951, s. 27.
  14. Siatkowski Janusz, Interferencja językowa na Warmii i Mazurach, „Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej”, XXI, 1983, s. 103-115.

Wersja rozszerzona
 
 
 
 
 

 

 

ISBN: 978-83-62844-10-4 © by Authors. Zrealizowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego (Program Operacyjny: „Dziedzictwo kulturowe / Kultura ludowa”). Wykonanie: ITKS