Gwary mazurskie zaliczane są do dialektu mazowieckiego. W ich obrębie można wyróżnić dwa zespoły gwarowe – mazurski zachodni i mazurski wschodni, pokrywające się odpowiednio z granicami Mazur zachodnich i wschodnich. Podział ten uwarunkowany jest czynnikami historycznymi, m.in. pochodzeniem ludności autochtonicznej i związanym z nim zróżnicowaniem gwarowym (por. historia regionu). I tak w Nidzickiem i Szczycieńskiem (Mazury zachodnie), które są ściśle powiązane z Ostródzkiem i Warmią, mamy wpływy gwar chełmińskich i mazowieckich zachodnich, natomiast w Giżyckiem, Piskiem, Ełckiem i Oleckiem (Mazury wschodnie) wpływy gwar mazowieckich wschodnich. Mrągowskie stanowi obszar przejściowy – w jego części zachodniej mamy wpływy gwar chełmińskich i mazowieckich zachodnich, w części wschodniej gwar mazowieckich wschodnich. Najważniejsze cechy charakteryzujące gwary mazurskie to: 1. Mazurzenie, por. tancyli
, zaceli
, warstaty
, nie wikońcy sie
= ‘tańczyli, zaczęli, warsztaty, nie wykończy się’. 2. Fonetyka międzywyrazowa nieudźwięczniająca, por. brat ojca, bo jusz nie mjelim
, nicht nie bał
, zabjerać i uciekać
, jachać na wojne
= ‘brat ojca, bo już nie mieliśmy, nikt nie bał, zabierać i uciekać, jechać na wojnę’. 3. Wymowa głoski a (< stpol. ā) jako a, ao lub o, por. por. gospodarz, znao, nieroz
, zagroł i schodzili sie ty dziewczyny
= ‘gospodarz, zna, nieraz, zagrał i schodziły się te dziewczyny’. 4. Wymowa głoski e (< stpol. ē) jako e, ey, y, por. por. grzech, koleybka, w chowanygo
, mlyko
, i tyn chlyb
, tyż
, pełnygo
= ‘grzech, kolebka, w chowanego, mleko, i ten chleb, też, pełnego’. 5. Wymowa głoski o (< stpol. ō) jako o, ou lub ó, por. mog
, sie mowi
, samochod
, woz
, przyniousł
, kierowcouw
, Włochouw
, i mróz
= ‘mógł, się mówi, samochód, wóz, przyniósł, kierowców, Włochów, i mróz’. 6. W zakresie barwy samogłosek nosowych wymowa zgodną z ogólnopolską, czyli e i o, niekiedy w śródgłosie podwyższona do ey, i ( y) oraz do ou, u, por. wjencej
, tygo wyndzonygo mjensa
, sprzynt
= ‘więcej, tego wędzonego mięsa, sprzęt’, zaś ą do ó, u, por. i monki tam nabrali
, z kruszonku
, na łounkach
= ‘i mąki tam nabrali, z kruszonką, na łąkach’. W zakresie rezonansu nosowego przed spółgłoską zwartą i zwarto-szczelinową przeważa nosowość asynchroniczna, por. domb, dziesionty, gemba, pamjentam
, dziesieńciu
, majontku
= ‘dąb, dziesiąty, gęba, pamiętam, dziesięciu, majątku’. Natomiast przed spółgłoską szczelinową notuje się: nosowość asynchroniczną, por. mjeinsne
, sonsiadami
, czynś
= ‘mięsne, sąsiadami, część’ lub denazalizację, por. geś , wos = ‘gęś, wąs’. W wygłosie oraz przed l, ł obie nosówki ulegają denazalizacji i niekiedy podwyższeniu artykulacji, por. stojo
, usłyszo
, pjechoto
, z kruszonku
, jachać na wojne
, urodziłam sie
, mówi
, zaceli
, wzioł
, wziół
, urżnół
= ‘stoją, usłyszą, piechotą, z kruszonką, jechać na wojnę, urodziłam się, mówię, zaczęli, wziął, urżnął’. Mazury łączy wiele wspólnych zjawisk fonetycznych, fleksyjnych, a także słowotwórczych i leksykalnych z terenami sąsiednimi Warmią i Ostródzkiem. Naczelną tendencją fonetyczną panującą na tym obszarze jest tendencja do palatalizacji, czyli kierowania głosek z różnych miejsc artykulacji ku podniebieniu twardemu. Tą tendencją można tłumaczyć występujące na Mazurach zjawiska fonetyczne: 1. Przechodzenie nagłosowego ja- > je- i ra- > re- w niektórych wyrazach, por. jek
, jekbi
, jegoda, jeskółka, rek, reno, remię = ‘jak, jakby, jagoda, jaskółka, rak, rano, ramię’. 3. Przesuwanie lekko tylnego a (< stpol. ă) ku środkowi jamy ustnej i wymawianie go jak dźwięk pośredni pomiędzy a i e, por. koniae ‘konia’. 3. Podwyższanie artykulacji samogłoski y do i, por. a bili te
, nie wikońcy sie
, wymity
, grubi Niemiec
, zupi goroncej
= ‘a byli te, nie wykończy się, wymyty, gruby Niemiec, zupy gorącej’ obok wymowy ogólnopolskiej wyłaziła, trzydzieści. 4. Asynchroniczną wymowę spółgłosek wargowych miękkich, por. pjekarz
, pogubjo
, nas zawjeźli tam
, wzilk, fsigura, porozbhijane
, fchigura, mjejsca
, mjeli
, mniasto = ‘piekarz, pogubią, nas zawieźli tam, wilk, figura, porozbijane, figura, miejsca, mieli, miasto’, a nawet zilk, móhi
, sigura, niasto = ‘wilk, mówi, figura, miasto’. Wszystkie wymienione realizacje mogą pojawić się podczas artykulacji tej samej spółgłoski, np. pjekarnik, pchiekarnik, psiekarnik oraz w mowie jednej osoby. 5. Miękką wymowę spółgłosek tylnojęzykowych k, g w grupach kie, gie, ki, gi (choć trafia się także wymowa twarda typu kedyś
, kełbas
, dziewczynky
, uwagy
, take
= ‘kiedyś, kiełbas, dziewczynki, uwagi, takie’, a także przed nosówką przednią ę, por. gienś była pjeczona
, mogie dwa listki
, w renkie
, pokojówkie
= ‘gęś była pieczona, mogę dwa listki, w rękę, pokojówkę’. Na Mazurach wschodnich panuje tendencja do zmiękczania k, g, ch także przed a, por. giarnek, blachia, ciapa, kusiarka = ‘garnek, blacha, kapa, kucharka’. Spółgłoska ch przed głoskami przednimi i, e jest najczęściej wymawiana twardo, por. głuchy, bochenek, choć notowano również ch palatalne, por. głuchi, to chiba te
, pończochi
, bochienek, sztachiety.= ‘głuchy, to chyba te, pończochy, bochenek, sztachety’. Pozostałe zjawiska fonetyczne charakterystyczne dla gwar mazurskich to: 1. Przesuwanie artykulacji samogłosek i oraz y przed głoską ł ku tyłowi jamy ustnej, por. mróz buł
, żuł
, robiuł = ‘mróz był, żył, robił’. 2. Samogłoska i z prejotacją w nagłosie wyrazów, której może towarzyszyć obniżenie artykulacji, por. jidzie, jimię, jendyk
, i winiósł jem wódki
= ‘idzie, imię, indyk, i wyniósł im wódki’. 3. Labializacja samogłoski o, rzadziej u, w nagłosie, por. a ło
, ło taki
= ‘a o, o taki’. 4. Zatrata dźwięczności w, w’ po spółgłoskach bezdźwięcznych, por. por. tfego, sfój
= ‘twego, swój’. 6. Możliwe stwardnienie spółgłosek wargowych, por. peśń, dziewenć, myzerak = ‘pieśń, dziewięć, mizerak‘ oraz ń, por. konski, skonco, budynu
, tancyli
, kołnerz
= ‘koński, skończą, budyniu, tańczyli, kołnierz‘ , a także spółgłosek środkowojęzykowych, por. koszarka
, kiszel
, wożył
, rzuczył
= ‘kosiarka, kisiel, woził, rzucił’. 7. Możliwa twarda wymowa grupy li, por. lypa, posłuchaly
= ‘lipa, posłuchali’. 8. Wymowa grupy spółgłoskowej kt jako cht, por. nicht nie bał
, w nichtórnych
, i chto
, chtóry
= ‘nikt nie bał, w niektórych, i kto, który’. Odmianę wyrazów w gwarach mazurskich wyróżniają podane niżej cechy: 1. Obie końcówki C. lp. rodzaju męskiego - u oraz - owi uległy kontaminacji w - owiu, por. bratowiu, chłopakowiu = ‘bratu, chłopakowi’. Fonetyczne realizacje tej końcówki są zgodne z realizacjami spółgłoski w’ na terenie Mazur, por. bratoziu, bratochiu, a gdzie niegdzie także bratoju, dzieciakoju
‘dzieciakowi’. 2. W D. lmn. rzeczowników wszystkich rodzajów dominuje końcówka - ów: słodyczów
, z łonków
, zupów
, skorupów
, rybów
= ‘słodyczy, z łąk, zup, skorup, ryb’. 3. W C. lmn. rzeczowników wszystkich typów deklinacyjnych występuje końcówka - am, wymawiana także ze ścieśnieniem samogłoski a jako - aom, por. ludziaom, psaom, siostraom = ‘ludziom, psom, siostrom’. 4. Żeńska forma liczebnikowa dwie jest zastąpiona przez formę męską dwa, por. dwa rodziny na jeden woz
, dwa kury = ‘dwie rodziny na jeden wóz, dwie kury’. W zakresie liczebników zdarza się także nieodmienianie form od 5 w górę, por. trzydzieści siedem hektary
, pjenć litry
= ‘trzydzieści siedem hektarów, pięć litrów’. 5. Utrzymuje się e ścieśnione w D. lp. przymiotników i zaimków, por. pełnygo
, takieigo
, żółtygo
, w chowaneygo
= ‘pełnego, takiego, żółtego, w chowanego’. Analogicznie e ścieśnione zostało wprowadzone do formy tego, por. tygo
, do tygo woza
= ‘tego, do tego wozu’. 6. Końcówki N. i Msc. lp. oraz C. i N. lm. - ym, - ymi przymiotników i zaimków wymawiane są jako -em // eym oraz -emy // eymy, por. temyi
, wszystkiemi
, w tem
, takiem
= ‘tymi, wszystkimi, w tym, takim’. 8. Końcówka 1. os. lp. czasu przeszłego to - em, por. wiósem, lasem = ‘wiozłem, lazłem’, która może odrywać się od tematu fleksyjnego. Na Mazurach wschodnich często występują formy bezkońcówkowe, por. ja i wjedzioł
, ja to tak za matko latała
= ‘ja i wiedziałem, ja to tak za matką latałam’. 9. Końcówki 1 os. lmn. czasu przeszłego to: ogólnopolska - śmy, por. chodziliśmy, archaiczna - m, por. bralim kartofli i sie rzucalim
, cukru nabralim
, i świniaka zabilim
, jechalim dali
= ‘braliśmy kartofle i się rzucaliśmy, cukru nabraliśmy, i świniaka zabiliśmy, jechaliśmy dalej’, oraz końcówka dawnej liczby podwójnej - wa, por. jechaliźwa ‘jechaliśmy’. 10. Końcówka 2. os. lmn. czasu teraźniejszego, przeszłego oraz trybu rozkazującego to - ta, por. niesieta, nieśliśta, mata po jednym
= ‘niesiecie, nieśliście, macie po jednym’. Ogólnopolska końcówka l.mn. - cie występuje tu w formach grzecznościowych przy zwracaniu się do osoby starszej lub szanowanej, por. Siądźcie, babciu. 11. Formy M. lmn. rodzaju męskoosobowego typu chłopi, sąsiedzi zastąpione zostały przez formy niemęskoosobowe typu chłopy, sąsiady, w przymiotnikach i zaimkach ustaliły się formy typu te dobre ( chłopy), te stare ( sąsiady). Jednocześnie zachowana została końcówka męskoosobowa - i w formach czasownika ( te dobre chłopy) kosili, ( te stare sąsiady) robili obejmująca także rodzaj niemęskoosobowy, por. kobjety musieli
, to byli dziury w tem lodzie
, rzeczy byli
, dziewczynky jak przyszli
= ‘kobiety musiały, to były dziury w tym lodzie, rzeczy były, dziewczynki jak przyszły’. Z pozostałych mazurskich cech gwarowych warte uwagi jest: 1. Usuwanie e ruchomego w formach rzeczowników zakończonych na - ek, - ec, por. podwieczórk, krawc, wjadr
= ‘podwieczorek, krawiec, wiader’ zwłaszcza w D. nazw miejscowych, por. do Mikołajk, do Suwałk, z Kaliszk
, do Niemc
= ‘z Kaliszek, do Niemiec’ . 2. Przyrostki -ę, -ak tworzące nazwy istot młodych, por. cielaki
, dzieciaku mówi
, dzieciak
, świniak
, pisklaki
. 3. Zbliżenie artykulacyjne przyrostka bezokolicznika - eć do przyrostka - ić (- yć) poprzez podwyższenie artykulacji samogłoski e do ei//ey, por. siedzeić, leżeyć, powjedzieić
, obejrzeyć
= ‘siedzieć, leżeć, powiedzieć, obejrzeć’. 4. Występowanie dwóch przedrostków stopnia najwyższego przymiotnika: dawnego nao-// no-, por. naolepsy, nolepi = ‘najlepszy, najlepiej’ oraz nowszego naoj-, por. naojlepszy. 5. Nieustalone używanie przyimków bez i przez, por. bez pisk, bez dwadzieścia lot, bo bez to wojne
, bez Czerwony Krzyż
= ‘przez pysk, przez dwadzieścia lat, bo przez tę wojnę, przez Czerwony Krzyż’. Przykładowe wyrazy zapisane na Mazurach buksi – spodnie bulwa – ziemniak bursa – portmonetka ceber – wiadro chizo – prędko cichuchno – cichutko ćfyrć - kwadrans dek – dach duc – tuzin dumać – myśleć fona – chorągiew furgać – latać (o ptakach) grób – trumna gwołt – wiele jarchać się – gniewać się kafa, kafej – kawa kitel – spódnica kiziok – źrebię klępa – krowa loda – sklep, kram lętka – wstążka u kapelusza machlować – oszukiwać, zwodzić masina – piec kuchenny mica – czapka miech – worek mocnica – dobra ziemia narok – umyślnie ordacka – szmata pasować – uważać na coś pazur – paznokieć plecianki – płot płatek – chustka do ubrania pstri – różnobarwny radniyj – chętniej rajber – rozbójnik rektor – nauczyciel richticzni – prawdziwy, właściwy stecka – ścieżka ślips – krawat śnyptuch – chustka do nosa topol – topola zdechnąć – umrzeć (o ludziach) żołniyrować – być żołnierzem Literatura dialektologiczna - Basara Anna, Basara Jan, Wójtowicz Janina, Zduńska Helena, Studia fonetyczne z Warmii i Mazur. I. Konsonantyzm, Warszawa 1959.
- Basara Anna, Charakterystyka fonetyczna gwar Ostródzkiego, Warmii i Mazur, „Słownik gwar Ostródzkiego, Warmii i Mazur”, t. 1, Wrocław 1987, s. 24-31.
- Chludzińska-Świątecka Jadwiga, Budowa słowotwórcza rzeczowników w gwarach Warmii i Mazur, „Prace Filologiczne” 1972, XXII, s. 159-289.
- Doroszewski Witold, Koneczna Halina, Pomianowska Wanda, Gwary Warmii i Mazur, [w:] Konferencja Pomorska. Prace językoznawcze, Warszawa 1956.
- Dubisz Stanisław, Elementy rodzime i obcojęzyczne w słownictwie gwar ostródzko-warmińsko-mazurskich, „Z Polskich Studiów Slawistycznych”, s. V, Warszawa 1978, s. 233-245.
- Dubisz Stanisław, Nazwy roślin w gwarach ostródzko-warmińsko-mazurskich, Wrocław 1977.
- Dubisz Stanisław, Relikty bałtyckiego substratu językowego w nazewnictwie roślinnym gwar ostródzko-warmińsko-mazurskich, [w:] Bałto-słowiańskie związki językowe, pod red. Michała Kondratiuka, Wrocław 1990, s. 87-94.
- Falińska Barbara, Z gwary warmińskiej i mazurskiej Terminologia uprawy i obróbki lnu, „Poradnik Językowy” 1952, z. 1, s. 20-24. Górnowicz Hubert, Uwagi o niektórych hiperpoprawnościach w gwarach północnopolskich, „Język Polski” 1960, s. 29-39.
- Górnowicz Hubert, Zmiękczenie spółgłosek tylnojęzykowych w gwarach północnopolskich, „Rozprawy Komisji Językowej Łódzkiego Towarzystwa Naukowego” 1971, XVII, s. 31-55.
- Horodyska Halina, Słownictwo Warmii i Mazur. Hodowla, Wrocław 1958.
- Judycka Irmina, Badania słownictwa gwar Pomorza Mazowieckiego. Sprzęt zboża i siana, młocka, czyszczenie ziarna, Warszawa 1963.
- Kowalska Anna, Powiązania językowe obszaru Mazowsza z obszarem ostródzko-warmińsko-mazurskim, [w:] Tradycja badań dialektologicznych w Polsce. Księga referatów z sesji językoznawczej w Olsztynie, pod red. Henryki Sędziak, Olsztyn 1997, s. 119-128.
- Łesiów Michał, Z gwary warmińskiej i mazurskiej, “Poradnik Językowy” 1955, s. 116-117. Pomianowska Wanda, Z gwary warmińskiej i mazurskiej, „Poradnik Językowy” 1951, s. 27.
- Siatkowski Janusz, Interferencja językowa na Warmii i Mazurach, „Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej”, XXI, 1983, s. 103-115.
|