Gwary Żywiecczyzny zalicza się na ogół do dialektu małopolskiego, a ściślej do gwar południowomałopolskich. Żywiecczyzny jako odrębnego regionu gwarowego brak na mapie schematycznego podziału dialektów polskich Kazimierza Nitscha i Stanisława Urbańczyka, ale obaj dialektolodzy wspominają o niej w szczegółowym opisie gwar Pogórza i pasa górskiego. Od zachodu gwary Żywiecczyzny sąsiadują z gwarami Śląska Cieszyńskiego, a od wschodu z gwarą orawską. Ze względów geograficznych i historycznych gwara żywiecka jest wewnętrznie zróżnicowana. Gwara południowożywiecka należy do grupy gwar góralskich, natomiast północnożywiecka do gwar Pogórza. W tej części Pogórza między Żywcem, Wadowicami i Suchą są gwary, w których obie nosówki zlały się w jedną ą, a nosowość zanika, stąd na miejscu ę, ą słyszymy o. Zaprezentowane w przewodniku teksty pochodzą z południowej Żywiecczyzny, z dwóch wsi położonych nad granicą słowacką – Złatnej i Korbielowa, które różnią się właśnie wymową samogłosek nosowych. Gwary Żywiecczyzny zachowują dwie podstawowe cechy dialektu małopolskiego: fonetykę międzywyrazową udźwięczniającą , np. jag mi wszyśko
, śmietana jag ustoi się
, samyg łobrazów
, jag mioł
= jak mi wszystko, śmietana jak ustoi się, samych obrazów, jak miał; mazurzenie, np. cornym
, połozył
, zoden wiecór
, wesła
, powinsowali
= czarnym, położył, żaden wieczór, weszła, powinszowali; czasem siakanie, np. zielaźne
, zioberka
, śtachety
, śklonki ze śkła
= żelazne, żeberka, sztucznego, szklanki ze szkła. Wspólny z południową Małopolską jest także rozwój samogłosek pochylonych, tj. - a ścieśnione > o: kowołek
, g|orkami
, spolone
, gonecek
, cwortek
= kawałek, garnkami, spalone, ganeczek, czwartek,
- e pochylone > y: na rzyce
, śniyg
, dopiyro
, śpiywali
, biyda
= na rzece, śnieg, dopiero, śpiewali, bieda,
- ścieśnione o jest wymawiane jest natomiast jako dźwięk pośredni między o i u, rouwniutkie
, z poułkami
, droubka
, kounia
= równiutkie, z półkami, dróbka (tj. podroby), konia.
Gwary Żywiecczyzny są zróżnicowane pod względem wymowy samogłosek nosowych. Krystyna Holly [1993], badając w roku 1980 gwary Żywiecczyzny, wyróżniła w nich 3 typy wymowy nosówek: 1) wymowę jednonosówkową, tj. ę i ą > ą, 2) wymowę mieszaną nosówek, ale z tendencją do przejścia w jednonosówkowość, 3) wymowę dwunosówkowa. Zauważyła też nasilającą się tendencję do zanikania nosowości. Korbielów ma wymowę typu 1), czyli jednonosówkową, Złatna – typ 3), czyli dwunosówkową. Wymowa nosówek w języku naszej informatorki z Korbielowa jest rozchwiana. Z jednej strony sporo jest przykładów rozróżniania ę i ą, wymawianych zgodnie z normą ogólnopolską lub w sposób mniej lub bardziej ścieśniony, np. świyncenia
, mieynto
, łobrzyndy
= święcenia, miętę, obrzędy, z drugiej zaś widać, że nastąpiło zlanie się obu nosówek w jedną w połączeniu z zanikiem nosowości ( ę )( ą → o), stąd o na miejscu ę, ą, por. w śródgłosie: jak sie uprzodzie
, najwioksy
, gosi
, siogali
, dobowe
, na świota
, miotka
, w kocie
, zajoce
= jak się uprzędzie, największy, gęsi, sięgali, dębowe, na święta, miętka, cielęca, w kącie, zające. W wygłosie na ogół nosowość zanika, przy czym: - tylne -ą > o: w 3 os. lmn. czas teraźniejszego: wymyjo
, rozbiyrajo
, sczygo
= rozbierają, strzygą (z wyjątkiem som); oraz w bierniku i narzędniku lp. przymiotników, zaimków przymiotnych i liczebników porządkowych, np. na Matko Bosko Zielno
, tako płotajcówko
, jag na siodmo
= na Matkę Boską Zielną, taką potańcówkę, jak na siódmą;
- przednie -ę wymawiane jest albo jako -o w B. lp. rzecz. żeńskich: mo nitko grubo
, przez zimo
, na Wielko Niedzielo
, kapusto jedli
, jak babo brzuk błolał
= ma nitkę grubą, przez zimę, na Wielką Niedzielę, kapustę jedli, jak babę brzuch bolał,; albo częściej jako -e w różnych pozycjach, np. kiełbase
, muse
, płokrywke
= kiełbasę, muszę, pokrywkę.
Rozłożona wymowa samogłosek nosowych w wygłosie dotyczy samogłoski tylnej ą w narzędniku lp. rzeczowników żeńskich (też męskich na -a) i form przymiotnikowo-zaimkowych: takom specjalnom
, lampom naftowom
, ze syrom
, z p|łoesypkom
, z marmuladom
= taką specjalną, lampą naftową, ze serem, z posypką, z marmoladą. Grupa eN wymawiana jest najczęściej jak w języku ogólnym, czyli jako eN lub ze ścieśnieniem jako yN, np. kłorzynia
, płotym
, cemyntów
= korzenia, potem, cementu; ale niekonsekwentnie pojawia się też wymowa eN jako oN, np. do cedzonio
, powiom
, jesionne
, ten lon
, do sioni
, ziomnioki
, jedon
, razom
, płotom
= do cedzenia, powiem, jesienne, ten len, do sieni, ziemniaki, jeden, razem, potem. Wymowa dwunosówkowa charakteryzuje gwarę Złatnej, tj. obie samogłoski nosowe są rozróżniane, jak w języku ogólnym, niekiedy tylko różnią się ścieśnieniem. Nosówka przednia ę jest zatem wymawiana albo jak ogólnopolskie ę, albo w sposób ścieśniony jako nosowe y lub grupa yn, np. po|cynstowali
, świynta
, sprynżyny
, ryncna
, r|ynkawice
, dziesiyńć
= poczęstowali, święta, sprężyny, ręczna, rękawice, dziesięć. Wymowa -ą w śródgłosie nie różni się od wymowy ą w polszczyźnie ogólnej, natomiast w wygłosie słyszymy -om, np. paczom
, niscom
, zbierajom
, przijdom
, płomierzom
, zyjom
, z skójconom
= patrzą, niszczą, zbierają, przyjdą, pomierzą, żyją, skończoną. W niektórych formach ę w śródgłosie traci nosowość, np. bedom
, piykniejso
, jećmiyj
, j|ecmienia
= będą, piękniejsza, jęczmień, jęczmienia. W formach czasu przeszłego czasowników, typu wziąć, zacząć powszechna jest natomiast wymowa en, on na miejscu ogp. ęl, ęł, ął np. wzieni
, wzion
, zaceni
, wzieno sie
= wzięli, wziął, zaczęli, wzięło się. Inne najważniejsze cechy fonetyczne gwary żywieckiej: - akcent inicjalny w całej południowej Żywiecczyźnie, np. z|abili
, k|awołecki
, w ch|ałupie
, h|akuje
, k|apuśnica
, n|awarzyj
;
- zastępowanie końcowego -ć w bezokolicznikach jotą, np. żem sie ubraj
, zacyli my sie budowaj
, trzea wstaj
, musieli płochowaj
, kto miał skubaj, plowiedziej
, wiedziej, słuzyj, posznurowaj, kłupij = żeby się ubrać, zaczęli my się budować; trzeba wstać, musieli pochować, kto miał skubać, powiedzieć, wiedzieć, służyć, posznurować, kupić;
- typowo małopolskie przejście wygłosowego -ch > -k, które obejmuje nie tylko końcówki fleksyjne, np. hucnyk, nijakik (dziwów)
, samyk łobrazów, w kapelusak
, w baretkak
, po tyk miastak
, po tyk błogacak
, na blachak
, tyk młodszyk = hucznych, nijakich (tj. żadnych), w kapeluszach, beretach, po tych miastach, po tych bogaczach, na blachach, tych młodszych, lecz także wyrazy rdzenne, np. grok
, grog i bób, mek = groch, groch (i bób), mech, ale niekiedy to -ch jest bardzo osłabione i zanika, np. wier (konia)
, = wierzch (konia);
- zmiana ch > k w grupach spółgłoskowych, np. chrz- > krz: krzon
, krzciny
, ł|okrzcony
= chrzan, chrzciny, ochrzczony, chc // chć: kcielibyście, kciały
= chcielibyście, chciały, chw > kw: kwile, markwiom
= chwile, marchwią, sch > sk: ł|obesknione
= obeschnięte;
- obecność spółgłosek protetycznych, zwłaszcza ł, rzadko j i h. Labializacja prawie zawsze występuje w nagłosie przed o-, rzadziej u-, np. łoślepnie
, łodezwała
, łośkrobali
, łociec
, łumyjom
= oślepnie, odezwała się, oskrobali, ojciec, umyją, częsta jest także w śródgłosie, np. chłodzom
, płopaczom
, młusiały łuciekaj = chodzą, popatrzą, musiały uciekać; rzadka jest prejotacja, np. jigłami = igłami, oraz przydech, np. huzda
= uzda;
- pomijane ł w grupach spółgłoskowych, np. p|łosuchojcie
, wypuko sie, pótnianej, chop = posłuchajcie, wypłuka się (ogp. wypłucze się), płótnianej (ogp. płóciennej), chłop.
- utrata zwarcia przez głoskę ń kończącą sylabę (-ń > -j): ciejsy
, ł|ajcuski
, kamiej
, korzyj
, sioj, tydziej, świjskiej = cieńszy, łańcuszki, kamień, korzeń, sień, tydzień, świńskiej,
- i w grupie rzi po dawnym r frykatywnym , które dziś wymawia się jako sz // ż, np. trzi (byki)
, w|arziwa
, przigotowanego
, grzibki
, wytrzimało
, przijechałam
, prziniesła
= trzy (byki), warzywa, przygotowanego, grzybki, wytrzymało, przyjechałam, przyniosła; czasem to rz przeszło w ś, np. psiesły, psinieśli = przeszły, przynieśli,
- upowszechnienie się tematów z e zamiast z ‘o (brak przegłosu), np. od|wiedła, przyniesła
, prziwiedła
, brzeza, jedła = odwiodła, przyniosła, przywiodła, brzoza, jodła,
- silne uproszczenia grup spółgłoskowych, np. w|iosece
, na misece
, w m|aśnice
, p|anice
, ine = wioseczce, na miseczce, w masielniczce, paniczce (zdrobnienie od pani), inne,
- formy 3. os. czasownika iść i pochodnych od niego czasowników z -ł zamiast -dł, np. wyseł
, szeł
, psiseł
, przyseł
, poseł
= wyszedł, szedł, przyszedł, poszedł.
W odmianie wyrazów, za charakterystyczne cechy gwary żywieckiej, choć także na innych terenach Małopolski południowej, należy uznać: - dopełniacz liczby pojedynczej rzeczowników żeńskich miękkotematowych na -a z archaiczną, zachowaną na wielu obszarach Polski południowej końcówką -e, np. d|o ziemie
, do tej p|iwnice
, dło miednice (K) = do ziemi, do tej piwnicy, do miednicy;
- dopełniacz liczby mnogiej rzeczowników z końcówką –ów niezależnie od rodzaju rzeczownika, np. bruzdów
, skrzynecków
, izbów = bruzd, skrzyneczek;
- miejscownik liczby pojedynczej rzeczowników męskich równy formie celownika, np. płowiem o kłoniowi
= powiem o koniu.
- formy 1. os. liczby pojedynczej czasu teraźniejszego i przyszłego prostego z końcówką pochodzenia słowackiego -em, np. jezdzem
, jadem
, pisem
, siadnem
, patrzem
, pódem
, widzem = jeżdżę, jadę, piszę, siądę, patrzę, pójdę, widzę;
- formy 1. os. liczby mnogiej czasu teraźniejszego i przyszłego prostego z tematami wyrównanymi do 1. s. lp., np. idemy, jezdzemy
, płosadzemy
, chłodzemy
, mogemy
, strzygemy = idziemy, jeździmy, posadzimy, chodzimy, możemy, strzyżemy;
- aoryst , tj. formy 1. os. liczby pojedynczej czasu przeszłego z -ch pochodzącym z dawnego aorystu (a to wygłosowe -ch przeszło w -k), np. Łożeniłak się
, przeżyłak
, chciałabyk
= ożeniłam się, przeżyłam, chciałabym.
Z gwarami śląskimi łączą gwary Żywiecczyzny m.in. następujące zjawiska: - formy mianownika i biernika liczby pojedynczej rzeczowników nijakich miękkotematowych zakończone na -i (gdzie -i < e ścieśnione < *-ьje), np. na potępieni, na śniadani
, całe zyci
= na śniadanie, całe życie,
- końcówka -i mianownika i biernika lp. rodzaju nijakiego i lmn. rodzaju niemęskoosobowego przymiotników, np. taki cieniutki drewno
, taki sukno
= takie cieniutkie drewno, takie sukno, łogródecki m|alutki
, taki dasecki
, ty dziki świnie
, piece piekarski
, wszystki drzywka = ogródeczki malutkie, takie deseczki, piece piekarskie, wszystkie drzewka;
- dopełniacz liczby pojedynczej rodzaju męskiego i nijakiego miękkotematowych przymiotników i zaimków przymiotnych na -igo, np. z takigo
, z jakigo
= z takiego, z jakiego;
- rzadko śląski typ rzeczowników rodzaju nijakiego miękkotematowych na -o, poświadczony jednostkowo z obu wsi, por. bierco
‘orczyk’, zielo = ziele.
W słowotwórstwie typowe są:
- liczne zdrobnienia, np. ch|lebicka
, cielyncko
, kłonicek
, b|ysicka
,
, p|anicko
, kaździutko
= chlebka, cielątko, koniczek, byczka, zdrówka, pani, każda; rzadkie zgrubienia, np. weź jałowcysko do potocyska
, łokropecny = weź jałówkę do potoku, okropny;
- zaimki nieokreślone z przyrostkiem -ik, -si, odpowiadające ogólnopolskim formom zaimkowym na -ś, np. cosik, kasik, skądsik, jakiesi = coś, gdzieś, skądś, jakieś;
- przymiotniki na -aty, np. dziurkate, robate, kwiociate
= dziurkowane, robaczywe, kwiaciaste, i imiesłowy przymiotnikowe bierne z -t- (zamiast ogp. -n-), np. w|ywiote
, nalote (włody)
, łoblaty (K) = wywiane, nalane, oblany,
- wtórne czasowniki wielokrotne, czyli wyrażające powtarzanie czynności, na -ować, np. ch|odzowoł
, ł|ogrodzowali
, z|dropowali
, j|ezdzowało
, uważować, gadouwali = chadzał, ogradzali, zdrapywali, jeździli, uważali, gadali.
Słownictwo gwar żywieckich (zwłaszcza południowej Żywiecczyzny) jest wspólne dla wszystkich gwar pasa górskiego. Charakterystyczne jest słownictwo pasterskie, a w nim wyrazy pochodzenia obcego, m.in. rumuńskiego: baca, córek ‘przegroda w stajni na cielęta, jagnięta’, klog ‘podpuszczka do zakwaszania mleka’, p|ucierka ‘rodzaj naczynia’; węgierskiego: gazda, siuchoj ‘parobek’, słowackiego, np. hola
‘hala’, młaka ‘podmokła łąka’. Ze względu na sąsiedztwo ze Śląskiem sporo jest wyrazów śląskich, np. putek ‘ojciec chrzestny’, brzym ‘modrzew’(K), sędzioły
// sodzioły ‘gonty’. Wyrazy typowe tylko dla Żywiecczyzny to m.in. siep ‘wyspa lub pastwisko’, więcyl ‘więcej’. Większość słownictwa natomiast jest wspólna innymi gwarami Małopolski południowej, np. putnie
‘wiadra drewniane’, k|apuśnica ‘rodzaj zupy z kapusty’ . Wiele wyrazów zachowało się też w gwarze żywieckiej w archaicznej postaci, np. połednie
= południe i wyraz pochodny połednina
, c|akało
= czekało, zwonki
= dzwonki, łociec
= ojciec, smylić
= zmylić, tj. pomylić. Poza zróżnicowaniem terenowym (zwłaszcza północ – południe) warto zwrócić uwagę też na duże zróżnicowanie pokoleniowe, a także na oddziaływanie języka ogólnego, które powoduje rozchwianie wymowy i powstanie wielu form obocznych. Wiele zjawisk wyżej omówionych charakteryzuje też już tylko język najstarszych mieszkańców Żywiecczyzny, choć gwara utrzymuje się stosunkowo dobrze. |