|
Przegłos jest to historyczny (IX-XI w.) proces przejścia prasłowiańskich samogłosek przednich ě (tzw. jać, czyli w prasłowiańszczyźnie przedni odpowiednik a), e (bez e ← ь, ъ, zob. Ruchome e), ę przed spłg. przedniojęzykowo-zębowymi twardymi (t, d, n, r, ł, s, z) w ’a, ’o, ’ą, który spowodował powstanie oboczności e : a (kwiat : kwiecie), e : o (biorę : bierzesz), ę : ą (zatartej przez późniejszy rozwój nosówek). W dialektach ludowych w porównaniu z językiem ogólnym powszechna była tendencja do wyrównań analogicznych, co doprowadziło do znacznego ograniczenia przegłosu. W ramach tej tendencji zastępowanie ’a (← ěT) przez ’e, czyli zatarcie przegł. ěT → aT, dokonało się na Mazowszu pod wpływem panującej tam przedniej artykulacji a, głównie po spółgłoskach wargowych: zamietać, wietrak, spowiedać, opowiedać, zawiesy, wiedro, wietr, ofiera, sporadycznie po innych spółgłoskach, np. śniedanie, zapletać. Formy bez przegłosu występują na całym Mazowszu, bardzo często obocznie do form przegłoszonych.
Spośród postaci bez przegłosu największy zasięg w gwarach mazowieckich, po Łowicz i Grójec na zachodzie, mają formy zamietać oraz wietrak, nieco węższy formy spowiedać i opowiedać. Postać zawiesy występuje głównie na wschód od linii Wisła-Wkra. W dialektach małopolskim i wielkopolskim nastąpiło natomiast na skutek analogii upowszechnienie tematów z nieprzegłoszonym e (usunięcie przegłosu eT → oT): niesę, bierę, wiezę, na wiesnę, piełun, pierun, biedro, mietła (w języku ogólnym stan odwrotny: szerzyły się formy analogiczne z o, np. o wiośnie) pod wpływem mniej zaokrąglonej tam artykulacji o, która zbliża tę głoskę do e. Formy bez przegłosu e > ’o występują też na Mazowszu zachodnim, łącząc ten obszar z Małopolską, częścią wschodniej Wielkopolski, ziemią łęczycko-sieradzką, Kujawami oraz ziemią chełmińsko-dobrzyńską. Niekiedy gwary przeprowadziły przegłos w tych wyrazach, które w języku ogólnopolskim stanowią odstępstwo od przegłosu, np. krzasło, śmiotana, rzazać, a nie wprowadziły tzw. fałszywego przegłosu (nieuzasadnionego) e pochodzącego z jeru: kocieł, osieł, kozieł, lub przed spółgłoską wargową, np. poziemka. |
