Gwara regionu - Bory Tucholskie

Gwara Borów Tucholskich, czyli gwara tucholska, albo inaczej borowiacka, jest zaliczana do szeroko rozumianego dialektu (zespołu dialektalnego) wielkopolskiego [Nitsch 1915 (1958), Urbańczyk 1962, EJP 1991, DiGP 144]. Zob. mapa nr 1. Bory Tucholskie na mapie dialektalnej Stanisława Urbańczyka (Za: Urbańczyk 1962) oraz mapa nr 2. Gwary tucholskie na mapie dialektalnej Encyklopedii języka polskiego (Za: EJP1991). 

Określenie tytułowe „Ekspansja na Pomorze” sugeruje rozpowszechnianie się cech wielkopolskich na tereny pierwotnie pomorskie (kaszubskie), co wiąże się ze znaną tezą K. Nitscha o szerszym w przeszłości zasięgu kaszubszczyzny. Opis granic obszaru borowiackiego Kazimierza Nitscha – jak podkreśla Kwiryna Handke (1981: 42) – „stał się przyjętą i utrwaloną w późniejszych pracach dialektologicznych podstawą uznania Borów Tucholskich w takich granicach za odrębna jednostkę gwarową”. Autorka zwraca także uwagę na fakt, iż nie zawsze jednak późniejsi badacze zwracali dostateczną uwagę na ostrożność K. Nitscha w określaniu tych granic i przyjmowali jego ustalenia w sposób jednoznaczny.

Wraz z Krajną i Kociewiem stanowi obszar przejściowy między Wielkopolską i Kaszubami. Bory Tucholskie od północy sąsiadują z Kaszubami, od zachodu z Krajną, od wschodu z Kociewiem i od południowego wschodu z Kujawami (zob. mapa nr 6. Gwara tucholska na tle gwar sąsiednich. Opracowano na podstawie: Popowska-Taborska 1970: 143).

Granica kaszubsko-borowiacka jest wyrazista ze względu na typowo kaszubskie cechy ją określające, takie jak np. akcent (inicjalny na południowych Kaszubach, paroksytoniczny w Borach), tzw. kaszubienie, czyli stwardnienie ś, ź, ć, dź w s, c, z, dz, czy wymowa samogłosek nosowych (zob. mapa nr 7. Pogranicze językowe kaszubsko-tucholskie i kaszubsko-kociewskie. Za: Topolińska 1964, 16).

Granicę kociewsko-borowiacką wyznacza zasadniczo kociewski brak a pochylonego, co podkreślał już Kazimierz Nitsch. Po szczegółowych badaniach terenowych tę granicę uściślił w latach 30. XX wieku Ludwik Zabrocki w swoim szkicu Gwara Borów Tucholskich (Zabrocki 1934), w którym zamieścił również mapę i przedstawił sytuację wsi pogranicznych. Zob. mapa nr 8. Mapa granicy borowiacko-kaszubskiej i borowiacko-kociewiackiej (opr. L. Zabrocki). Za: Zabrocki 1934, przedruk: 1980: 433.

Brak natomiast wyraziście określonej granicy krajniacko-borowiackiej (na mapie Ludwika Zabrockiego jest zaznaczona, ale nie została szczegółowo omówiona) .

Materiał z Borów Tucholskich zawiera także tom IV Atlasu gwar polskich. Wielkopolska, Kaszuby Karola Dejny [AGP IV 2002].

Gwara Borów Tucholskich jest typową gwarą przejściową [Popowska-Taborska 1970, 142; Handke 1970, 50], w której brak zjawisk specyficznie tucholskich, występujących na całym terenie, natomiast krzyżują się tu cechy sąsiednich gwar. Kwiryna Handke po analizie materiału zawartego w AJK stwierdza: „W świetle tych danych nie można uznać Borów Tucholskich za odrębną jednostkę gwarową, która jako całość posiadałaby specyficzne cechy językowe różniące ją od innych, zwłaszcza sąsiednich terenów gwarowych. Jest to obszar gwarowy o wyraźnie przejściowym charakterze. Krzyżują się na nim izoglosy różnych cech i zjawisk typowych dla sąsiednich gwar. (...) ani warunki geograficzne (topograficzne), ani osadnicze, administracyjne i kulturowe nie sprzyjały istnieniu jednostki gwarowej w takich granicach, jakie zwykliśmy przyjmować w pracach geograficznych. (...) stwierdzenie o przejściowym charakterze gwar borowiackich trzeba uzupełnić innym: teren tych gwar nie powinien być wyznaczany tak daleko na południe, aż po Noteć, ale należy go ograniczyć od południa linią pokrywającą się z granicami kolejnych podziałów administracyjnych (od XV w.)” [Handke 1970, 50].

Podobnie Hanna Popowska-Taborska po analizie słownictwa z Atlasu językowego kaszubszczyzny i dialektów sąsiednich stwierdziła, iż „brak zasięgów leksykalnych ograniczających się wyłącznie do obszaru tucholskiego. W świetle omówionego materiału przejściowy charakter Borów Tucholskich zaznaczył się szczególnie jaskrawo. Wspólne zasięgi tucholsko-kociewskie oraz tucholsko-krajniackie, jak też powiązania z Kaszubami i Wielkopolską, wskazują różnorakość oddziałujących tu wpływów. (...) Liczne nawiązania tucholsko-kociewskie łączą interesujący nas teren z szeroko pojętą Polską północną, związki tucholsko-krajniackie nawiązują z kolei do Wielkopolski i szerzej pojętej Polski zachodniej [Popowska-Taborska 1970, 142].

Dwie podstawowe cechy łączą gwary borowiackie z dialektem wielkopolskim i dialektem mazowieckim, gdyż nie znają one mazurzenia, a zatem rozróżniają (jak wielkopolskie) szeregi spółgłosek: przedniojęzykowo-zębowe s, z, c, dz oraz dziąsłowe sz, ż, cz, dż; np. szczerzy, jeszczo = szczerzej, jeszcze; natomiast cechuje je fonetyka międzywyrazowa nieudźwięczniająca jako wynik ekspansji cech dialektu mazowieckiego, np. ^lożanić i chodził, morgof ni mosz = morgów nie masz. Gwary borowiackie nie znają mazurzenia, ale występuje w nich siakanie, np. w kiesiań= w kieszeń.

Gwary tucholskie zachowują samogłoski pochylone á i óczęściowo jeszcze jako odrębnie dźwięki, zgodnie z Kaszubami, Kociewiem (bez a pochylonego) i Krajną jako kontynuanty dawnych samogłosek długich. Samogłoska pochylona a jako odrębny dźwięk pojawia się już rzadko, np. mnia^oł, la^ot = miał, lat, najczęściej ulega jeszcze ścieśnieniu i utożsamia się z o, np. pokoża, wom, na biało (szmata), jo, czeko, Mołgorzata, dosz, wymiaⁿszosz, wyrucho, nazywo, uplackosz, obiod, godoć, zocierka, mom, nos, maśloki = pokażę, wam, na białą (szmatę), ja, czeka, dasz, wymieszasz, wyrucha, nazywa, uplackasz, gadać, zacierka, mam, nas, maślaki.

Samogłoska pochylona e pochodząca z dawnego długiego ē może być realizowana albo jako odrębny dźwięk e^y, albo jako y [Nitsch 122-123], np. dzie^ywki, chle^yb, tyż, śle^ydź, torybka, natrzyć, czyrwca, zygar; = dziewki, chleb, też, śledź, torebka, natrzeć, czerwca, zegar.

Pojawiają się również rzadko – rejestrowanej kiedyś jako powszechna [por. MAGP 151, AGP IV 75] – przykłady dyftongicznej wymowy pochylonego a, np. Jo^ł, zoba^łczysz, serwa^łtka, roba^łszka, dzia^łd = ja, zobaczysz, serwatka, robaczka, dziad (zob. Dyftongiczna wymowa samogłosek). Wymowa ta, wiążąca gwary borowiackie z wielkopolskimi, od dawna była wypierana na skutek wpływów gwar kociewskich [Breza 1976, 7].

Ogólnie wymowa nosówek na obszarze Borów Tucholskich jest niejednolita. Ma to także związek z ogólnopolską tendencją do zanikania nosówek. W związku z tym, na tym samym obszarze nosówki mogą być realizowane wyraźnie, bardzo słabo, lub z wyodrębnieniem spółgłoski, czyli asynchronicznie, bądź też mogą w wygłosie ulec całkowitemu odnosowieniu.

Głoska ę jest wymawiana najczęściej szeroko, dając w wymowie a nosowe (aⁿ), np. gaⁿsi, wymiaⁿszosz, wystampu, bandziem, bandzim się czaⁿstowali, najczaⁿściej, ciaⁿżkie, mianty, najwiancej, pokrancone, zaciągnianty, w pianta, ksiandzu, na msza świanta, piankna, smantka = gęsi, wymięszasz (wtórna nosowość), mięso, sąsiadem, występu, będziemy się częstowali, najczęściej, ciężkie, mięty, najwięcej, pokręcone, zaciągnięty, w piętę, księdzu, na mszę świętą, piękna, smętka. Obok szerokiej wymowy samogłoski przedniej ę występuje też realizacja zgodna z polszczyzną ogólną, np. obrzędy, rękamyⁱ, mięso = obrzędy, rękami, lub zwężona wymowa ę, np. z pyndów, wiync = pędów, więc. Zmiany w zakresie wymowy ę, jakie odnotowano w literaturze przedmiotu, polegają na upowszechnianiu się wymowy zwężonej kosztem szerokiej [Breza 1976, Pająkowska 2003, 74, AGP IV, 102]. Wymawiana na końcu wyrazu ulega najczęściej całkowitemu odnosowieniu, dając w efekcie wymowę a, przede wszystkim w dwóch pozycjach morfologicznych, tj. w:

Paralelnie szeroką wymowę ma również grupa eN, czyli samogłoska e, która znajduje się przed spółgłoską nosową (m, m’, n, ń), np. kiszanie, przedstawianie, bawiania, starodawnamu, po naszamu, ^lożanić się, nie ^łożania się, powiam, kamiannego, bochanki, cianko, dziań, paszanio, (tym) szuram, meszkam, jesiani, ciamnego, sosanki, (przed) piekłam, jedan, siedam, ciamna = kiszenie, przedstawienie, bawienia, po starodawnemu, po naszemu, ożenić się, nie ożenię się, powiem, kamiennego, bochenki, cienko, dzień, pasienia, tym szurem (tj. chłopcem), w kieszeń, meszkiem, jesieni, ciemnego, sosenki, przed piekłem, jeden, siedem, ciemna. Wyjątkowo eN jest realizowane jako oN lub – częściej ze ścieśnieniem jako yN, np. żom, postym, grzebiyń, knapym, tym szurym = żem, postem, grzebień, knapym, tym szurym, tj. chłopcem. Nie obserwuje się już na ogół notowanego kiedyś unosowienia samogłoski ustnej, typu ćąmno, drugąmu.

Samogłoska tylna ą najczęściej w śródgłosie jest wymawiana zgodnie ze stanem ogólnopolskim (tzn. w sposób rozłożony przed spółgłoskami innymi niż szczelinowe), np. piątek, mądre, złączyli, dziesiątka; czasem ze ścieśnieniem, np. tysiunc, naciungneli, kunty = tysiąc, naciągnęli, kąty; w wygłosie natomiast często ulega całkowitemu odnosowieniu do o [tak też Nitsch 125-126], np. bierzo, majo, mówio, panno, mno, pomogo, so, koso, z cebulo, z Zosio babcio i dziadkiem, staro panno, narzekajo, wiedzo, dawajo = biorą, mają, mówią, panną, mną, pomogą, są, kosą, z cebulą, z Zosią babcią i dziadkiem,starą panną, narzekają, wiedzą, dają.

Grupa oN, czyli połączenie: samogłoska ustna o + spółgłoska nosowa (m, n, ń) jest wymawiana bez zmiany barwy (jak w języku ogólnym), czasem z bardzo nieznacznym ścieśnieniem, np. posadzone, pomogo, na klonku, warzone i pieczone, lub samogłoska o w tej pozycji ulega zwężeniu, dając óN, np. bónbon, óni, w Klónowie, znalezióne = bonbon, tj. cukierek, oni, w Klonowie, znalezione

Wtórną nosowość odnotowano w wyrazach wymiaⁿszosz, przy jaⁿziorze, jęzioro, jęziorów = wymieszasz, jeziorze, jezioro, jezior, gdzie jednocześnie może występować wymowa szeroka tej wtórnej samogłoski nosowej.

Samogłoska y zgodnie z tendencją północnopolską wymawiana jest jako bliska i lub jako dźwięk pośredni między i oraz y [Nitsch 124, Pająkowska 2003], który – co ważne – nie mięczy poprzedzającej spółgłoski, np. mnieli m∙i wigilio, wszistko, mój s·in, ryⁱba robi^yli = mieli my, wszystko, mój syn, ryba, robili [por. AGP IV, 86, MAGP 576]. Obocznie występują także formy ogólnopolskie.

Północnopolskie są także formy czasowników bez kontrakcji, np. nie przystojało, stojeli = nie przystało, stali [por. też AGP IV, 79].

Inne zjawiska z zakresu wokalizmu o szerszym gwarowym zasięgu to m.in.:

Z zakresu konsonantyzmu charakterystyczna jest wyrazista asynchroniczna wymowa spółgłosek wargowych miękkich, przy czym drugim składnikiem wymowy dwuelementowej powstałej z rozłożenia p’, b’ jest jota (podobnie jak się to dzieje obecnie w języku ogólnym), natomiast wyraziście wyodrębnia się wymowa m’ jako mń, np. mnieli, mniała, samni, łamno = mieli, miała, sani, łamią [por. AGP IV, 44, MAGP 352]. Ze zjawiskiem tym wiąże się stwardnienie miękkiego m’ w końcówce -ami, np. nogamy rękamy = nogami, rękami [por. AGP IV 46, MAGP 491].

Charakterystyczny dla omawianej gwary jest brak zmiękczonych spółgłosek tylnojęzykowych k’, g’, wymawianych twardo jako k, g, np. kedyś, cukerków, półzgęte, skrzynkie, (z takim) meszkam = kiedyś, cukierków, półzgięte, skrzynkę, meszkiem [por. Nitsch 130-131, AGP IV 48, Breza 1976, 11] Nie zachowała się już natomiast wymowa k’ g’ jako ć, dź rejestrowana w przeszłości w gwarach tucholskich po prawej stronie Brdy (zob. Afrykatyzacja spółgłosek tylnojęzykowych k’, g’), sporadyczna już w czasach badań Nitscha [130-131] i Zabrockiego [1937, 35-41], reliktowa w latach 70. XX wieku [zob. Breza 1976, 11].

Spółgłoska ch w połączeniu chy może być wymawiana miękko, np. dziewuchi, suchi = dziewuchy, suchy, taką też wymowę rejestrują atlasy ogólnopolskie [MAGP 451, AGP IV 48].

Uproszczenia grup spółgłoskowych czy zanik spółgłosek w wygłosie w gwarach Borów Tucholskich nie są liczne i konsekwentne, np. końcowe ł zanika w imiesłowie przeszłym czynnym, a także czasem w śródgłosie, np. gupich = głupich; stale też ginie końcowe z w tera, zara, podobnie jak to rejestrował prawie wiek temu Kazimierz Nitsch [por. 1954, 130].

Końcowa głoska -ń sporadycznie przechodzi w wygłosie w -j [Nitsch 130], np. woj na gnój = won na gnój. Na podkreślenie zasługuje tez istnienie przyimków podwojonych, typu zez, np. zez mą^uki żeśmy samni robili zez papieru = z mąki, z papieru.

 

Szeroka wymowa samogłoski nosowej ę i jej odnosowienie w wygłosie pociąga za sobą konsekwencje dla fleksji, powodując przede wszystkim takie zjawiska, jak:

Można także zaobserwować prawie ogólnogwarową cechę, jaką jest upowszechnienie się końcówki -ów w dopełniaczu liczby mnogiej rzeczowników niezależnie od rodzaju: krowów, studniów, zamrażarków, drożdżówków, gruszków, śliwków, brzózków, palmów, babciów, córów, świniów, kozów, bulwów, jabłków, jęziorów, z błotków, żniwów = krów, studni, zamrażarek, drożdżówek, gruszek, śliwek, brzózek, palm, babć, cór, świń, kóz, bulw, jabłek, jezior, błotek, niż w języku ogólnym.

W zakresie koniugacji typowe są m.in.:

Zjawiskiem fleksyjnym, które ma konsekwencje składniowe, jest brak tak ukształtowanej jak w języku ogólnym kategorii męskoosobowości, co powoduje na poziomie składniowym brak zgodności pod względem rodzaju w związku głównym, tj. formy męskoosobowe czasu przeszłego na -li łączą się z niemęskosobowymi formami rzeczownika (i niemęskoosobowymi formami określających je przymiotników lub zaimków przymiotnych), np. wszystkie kawalery sie ^łożenili, chcieli dziołchy, dzieci no jadli, byli owoce, służące jedli w kuchni, pany jedli w pokoju, te mądre żarli = wszyscy kawalerowie się ożenili, chciały dziewczyny,

 

Z badań dialektologicznych wynika, że gwara Borów Tucholskich pod względem słowotwórstwa jest bliższa gwarze krajniackiej niż kociewskiej [Handke 1981, 49]. Częste są tu formacje z przyrostkiem -awa obocznie do -ówa, np. cukrówa, brodawa // brodówa (odpowiadające na ogół ogólnopolskim derywatom z -awka // -ówka), formacje zdrobniałe utworzone przyrostkami -aszek, –uszek, -iszek // -yszek, np. roba^łszek, kamuszek // kamyszek, stołyszek, bochanuszek = robaczek, kamyczek, stołeczek, bocheneczek; formacje przymiotnikowe z sufiksem -aty, np. bebeszaty [Pająkowska 2003, 75].

Słownictwo charakterystyczne dla gwary borowiackiej, choć często o szerszym zasięgu nieograniczonym do Borów Tucholskich, to np. brzad ‘suszone owoce’, bulwy ‘ziemniaki’, czarne łebki ‘podgrzybki’, dziesiątka ‘drugie śniadanie’, dziołcha ‘dziewczyna’, flyndze ‘placki ziemniaczane’, gapa ‘wrona’, gbur ‘zamożny chłop, gospodarz’, golce ‘kluski z tartych surowych i gotowanych kartofli z dodatkiem dyni’, gzub ‘dziecko, malec’, kartofle dukane ‘tłuczone ziemniaki’, kartofelzupa ‘kartoflanka’, klafciarz ‘robotnik leśny’, klumpy ‘drewniane buty, chodaki’, knap ‘starszy chłopiec’, koponka ‘niecka (do zagniatania ciasta)’, kuch ‘placek drożdżowy’, kurzejki ‘kurki (grzyby)’, loka ‘woda od śledzi’, maltych ‘obiad’, młodzie ‘drożdże’, runkel ‘burak pastewny’, szandar ‘zapiekany placek ziemniaczany z boczkiem’, szpek ‘słonina’, szur ‘starszy chłopiec’, tutka ‘torebka papierowa’, znajdor ‘bękart’. Leksyka borowiacka – jak wynika z podanych przykładów – ma sporo jednostek wspólnych z Wielkopolską, Krajną, Kociewiem. Są to zarówno rodzime, polskie archaizmy, np. brzad ‘suszone owoce’, sklep ‘piwnica’, jak i liczne germanizmy jako wynik wielowiekowych kontaktów z różnymi odmianami języka niemieckiego, np. maltych, szur, knap, kartofelzupa.

Gwara borowiacka ulega silnym wpływom nie tylko języka ogólnopolskiego, ale także gwary kociewskiej, bardzo ekspansywnej, odczuwanej jako bliska polszczyźnie ogólnej. Jest jednak obecnie utrwalana i szerzona dzięki licznym zespołom ludowym i imprezom folklorystycznym organizowanym przez Borowiackie Towarzystwo Kulturalne.

 

 

 

 

AGP IV – Karol Dejna, Atlas gwar polskich, t. IV. Wielkopolska, Kaszuby, Warszawa 2002.

Edward Breza, 1976, Gwara borowiackiej wsi Krzywogoniec pod Tucholą, „Rozprawy Komisji Językowej Łódzkiego Towarzystwa Naukowego” XXII, , s. 5-17.

Henryk Friedrich, 1937, Uwagi o pewnej pracy dialektologicznej , Warszawa.

Kwiryna Handke, 1979, Wewnętrzne podziały gwarowe Kaszub i sąsiednich terenów, [w:] Konferencja pomorska (1978), Wrocław, s. 111-123.

Kwiryna Handke, 1981, Charakterystyka Borów Tucholskich w świetle faktów językowych, „Slavia Occidentalis” XXXVIII, s. 37-51.

Kwiryna Handke, 1985, Ślady mowy dawnej szlachty kaszubskiej jako czynnik wpływający na podziały gwarowe, [w:] Językowe zróżnicowanie terytorialne wobec wpływu czynników pozajęzykowych, Wrocław.

Kwiryna Handke, Hanna Popowska-Taborska, 1972, Słowotwórcze zróżnicowanie kaszubszczyzny i dialektów sąsiednich, „Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej”, t. XII, Warszawa, s. 97-107.

Kazimierz Nitsch, 1912, Gostycyn i Cekcyn, [w:] „Roczniki Towarzystwa Naukowego”, z. XIX, Toruń, s.129-136.

Kazimierz Nitsch, 1954, Dialekt tucholski [w:] Wybór pism polonistycznych. Tom III. Pisma pomorzoznawcze, Wrocław-Kraków, s. 120-145.

Kazimierz Nitsch, 1960, Wybór polskich tekstów gwarowych, wyd. II, Warszawa.

Maria Pająkowska, 2003, Gwara borowiacka a inne dialekty Pomorza, [w:] Polszczyzna bydgoszczan. Historia i współczesność, t. I, pod red. Małgorzaty Święcickiej, Bydgoszcz, s. 69-78.

Hanna Popowska-Taborska, 1959, Z rozważań nad dawnym zasięgiem kaszubszczyzny, „Poradnik Językowy”, z. 3, s. 126-136.

Hanna Popowska-Taborska, 1970, Stanowisko dialektu tucholskiego w świetle leksyki, „Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej” 9, 1970, s. 135-145.

Zuzanna Topolińska, 1964, Kaszubsko-tucholska i kaszubsko-kociewska granica językowa, „Rozprawy Komisji Językowej ŁTN”, X, Łódź, s. 14-22.

Stanisław Urbańczyk, 1962, Zarys dialektologii polskiej, Warszawa.

Ludwik Zabrocki, 1934, Gwara Borów Tucholskich. Szkic historyczno-genetyczny, Poznań.

Ludwik Zabrocki, 1933 (przedruk: 1980), Charakterystyka językowa Pomorza, [w:] Tydzień o Pomorzu, pod red. L. Zabrockiego, 1933 (przedruk w: Ludwik Zabrocki, U podstaw struktury i rozwoju języka, Warszawa-Poznań 1980, s. 417-431).