Słowniki gwarowe

Słowniczki gromadzące leksykę gwar Mazowsza dalszego mają już długą tradycję. Otwiera je zbiór Antoniego Wagi z 1860 roku. Z końca XIX wieku pochodzi słownik Wojciecha Grzegorzewicza (z powiatu przasnyskiego). Kolejny słowniczek wsi Brzoza (powiat węgrowski) opublikowano na początku XX stulecia. Wśród źródeł do Słownika gwar polskich Jana Karłowicza wymienia się z tego regionu: Słowniczek gwary od Tłuszcza Piotra Maszyńskiego . Pozostał jednak w rękopisie i nie jest dziś znany. O jego zawartości można tylko wnioskować z odwołań do niego w słowniku Jana Karłowicza. W kartotece Słownika gwar polskich PAN znajdują się natomiast słowniczki z tego regionu: Zuzułka węgrowska (ponad 6 000 kartek), Wysocze ostrowskie (ponad 3 000 kartek) (za: Woźniak 2000: 33).

Wspomniany już zbiór Antoniego Wagi Abecadłowy spis wyrazów ludowego języka w okolicach Łomży, Wizny i przyległych z 1860 roku został wydrukowany anonimowo w „Bibliotece Warszawskiej” (1860, t. II, s. 748-760), ale nazwisko autora i inicjał imienia (A. Waga) podał w tym samym tomie Stanisław Mikucki, który opublikował Odezwę do miłujących mowę ojczystą z apelem o zbieranie słownictwa ludowego Zawiera wyrazy zgromadzone na północnym Mazowszu w okolicach Łomży, nieodnotowane w słowniku Lindego lub zarejestrowane w nim w innych znaczeniach lub w innej postaci formalnej (opatrzone gwiazdką). Słownik liczy 169 haseł, a wyrazów nieco więcej, gdyż w jednym artykule hasłowym odnotowano niekiedy po kilka wyrazów (nie tylko prefiksalnych par aspektowych, ale wyrazów pokrewnych typu: rzeczownik – pochodny przymiotnik, przymiotnik – derywat przysłówkowy, rzeczownik podstawowy – pochodne zdrobnienie, zgrubienie czy nazwa żeńska) w główce hasła lub dalej, por. np.

Oprócz wyrazu hasłowego i jego znaczenia w słowniku niekiedy znajdują się informacje etymologiczne, zwłaszcza o germanizmach, por.

czasem uwagi o wymowie, znaczeniu i synonimach prezentowanych wyrazów w innych gwarach, np.

(por. Karaś 1961: 356-357).

Zwrocić należy także uwagę na dobry opis gramatyczny. Informacje gramatyczne pojawiaja się prawie regularnie w każdym haśle (np. przy czasownikach określenie ich krotności, czasem łączliwości, przy rzeczownikach – część mowy, rodzaj gramatyczny, czasem D. lp., M. lmn., określenie części mowy także w odniesieniu do przymiotników, przysłówków itp.), por.

Pojawiają się również informacje o nacechowaniu wyrazów (rodzaj kwalifikatorów), por.

Autor podaje także niekiedy bogatą listę synonimów (nie zawsze sa one odrębnymi, nawet odesłanymi hasłami), por.

Cenne jest również – co prawda rzadko – przytaczanie krótszych lub dłuższych kontekstów (cytatów ilustrujących ich użycie w zdaniu), np.

Ogólnie słowniczek Antoniego Wagi można ocenić wysoko ze względu na dobry dobór słownictwa i staranne jego opracowanie. Struktura artykułu hasłowego jest niekiedy wieloskładnikowa, ale przejrzysta.

Wojciech Grzegorzewicz , O języku ludowym w powiecie przasnyskim, „Sprawozdania Komisji Językowej Akademii Umiejętności”, t. V, Kraków 1894, s. 72-126. Słownik jako odrębna część tej pracy (zawierającej też ciekawe materiały onomastyczne i wiele tekstów gwarowych) znajduje się na s. 101-126. W pracy, także w słowniku, powołuje się na materiały Stanisława Chełstowskiego opublikowane w „Wiśle” (t. II, zesz. I, s. 122-130). Słownik jest obszerny, liczy 949 haseł. Leksykę zebrano w gminach „czysto mazurskich”, tj. mazowieckich (z pominięciem kurpiowskich i poborskich), powiatu przasnyskiego: Chojnowo, Karwacz, Krzynowłoga Mała, Krzynowłoga Wielka, Dzierzgowo i część gminy Bugzy-Płoskie.

Artykuł hasłowy zawiera następujące elementy: wyraz hasłowy w transkrypcji fonetycznej (ale uproszczonej, czasem raczej jest to zapis mieszany: fonetyczno-ortograficzny), jego forma oboczna (głównie fonetyczna), przy zapożyczeniach etymologia, znaczenie, rzadko cytat również zapisany fonetycznie, odsyłacze, por. np.

Dość często rejestruje warianty, zwłaszcza fonetyczne, np.

W odniesieniu do par aspektowych czasowników najczęściej podaje tylko jeden jej składnik (zazwyczaj niedokonany), choć w egzemplifikacji przykładowej pojawiają się formy drugiego składnika pary czy formy i dokonane, i niedokonane, np.

Przyczynek do słownika gwary mazowieckiej Stanisława Ciszewskiego opublikowany w 1911 roku („Prace Filologiczne” VII, 1911, s. 204-214) zawiera 112 wyrazów spisanych we wsi Brzoza położonej w północno-zachodniej części ówczesnego powiatu węgrowskiego w guberni siedleckiej między Bugiem a Liwcem ok. 2 mile od Łochowa. Autor porównał zebrane przez siebie słownictwo z leksyką odnotowaną w Turowie przez Witolda Prackiego. Wyrazy – oprócz znaczenia – mają czasem cytat, dodatkowe objaśnienia i porównanie ze słownikiem Prackiego, np.

Niekiedy autor daje szerszy opis o charakterze etnograficznym, por.

Halina Karaś, 2011, Polska leksykografia gwarowa, Warszawa.

Stanisław Mikucki, 1860, Odezwa do miłujących mowę ojczystą, „Biblioteka Warszawska” 1860, t. II, s. 530-533.

Bogusław Nowowiejski (red), 2009, Dziewiętnastowieczne słowniczki gwarowe z Polski północno-wschodniej, Białystok.

Dorota Rembiszewska, 2010, Słownik dialektu knyszyńskiego a inne słowniczki gwarowe z obszaru Polski północno-wschodniej, „Prace Filologiczne” LVIII, s. [w druku].

Kazimierz Woźniak, 2000, Stan polskiej leksykografii gwarowej pod koniec XX wieku, [w:] Słowiańskie słowniki gwarowe, pod redakcją Hanny Popowskiej-Taborskiej, Warszawa, s. 17-51.

Jan Karłowicz, Słownik gwar polskich, t. 1-6, Kraków 1900-1911.

Mały słownik gwar polskich, pod red. Jadwigi Wronicz, Kraków 2009, ss. 366.

Słownik gwar polskich, opr. i wyd. w IJP PAN W Krakowie do r. 1977 pod red. Mieczysława Karasia (Źródła i t. I, z. 1-2), następnie pod red. Jerzego Reichana, obecnie pod red. Joanny Okoniowej (od z. 16.), t. I-VII, z. 4 (23) DUŻO-FUKACZKA, 1979-2010.

Stanisław Ciszewski, Przyczynek do słownictwa gwary mazowieckiej, „Prace Filologiczne”, t. VI, 1911, s. 204-214.

Zygmunt Gloger, Słownik gwary ludowej w Tykocińskim, „Prace Filologiczne”, t. IV, Warszawa 1893, s. 795–904.

Wojciech Grzegorzewicz, O języku ludowym w powiecie przasnyskim, „Sprawozdania Komisji Językowej Akademii Umiejętności”, t. V, Kraków 1894, s. 72-126.

Hieronim Łopaciński (ps. Rafał Lubicz), Przyczynki do nowego słownika języka polskiego (słownik wyrazów ludowych z Lubelskiego i innych okolic Królestwa Polskiego, cz. I „Prace Filologiczne” 1893, t. IV, s. 173-279; cz. II: „Prace Filologiczne” 1899, t. V, s. 681-976.

Antoni Waga, Abecadłowy spis wyrazów ludowego języka w okolicach Łomży, Wizny i przyległych, „Biblioteka Warszawska”, 1860, t. 2, s. 748-760.