Mazury - Gwara regionu - Wersja rozszerzona

Cechą odróżniającą konsekwentnie gwary mazurskie od gwar Warmii i Ostródzkiego i jednocześnie łączącą je z Mazowszem właściwym jest mazurzenie. Podobnie jak na pozostałym obszarze gwarowym polskim, mazurzenie jest cechą najlepiej widoczną w mowie najstarszego pokolenia, u osób młodszych obserwuje się oscylacje wymówień z głoskami mazurzonymi i zgodnych z normą ogólnopolską. Już podczas badań językowych prowadzonych na terenie Mazur w latach pięćdziesiątych stwierdzano u niektórych młodszych informatorów przewagę (nawet do 65,5 %) wymówień zgodnych z normą języka polskiego. Poniżej przedstawiono szczegółową charakterystykę wymowy głosek dziąsłowych sz, ż, cz, dż na terenie Mazur opracowaną na podstawie badań gwaroznawczych z połowy ubiegłego wieku. Współcześnie ukazane proporcje uległy zachwianiu na rzecz przewagi wymówień nie różniących się od obowiązującej normy wymawianiowej.

 

U większości informatorów przeważała wymowa cz jak c, por. mapa 1. Artykulacje typu cz były nieliczne, oscylujące między 1%-22% i dominowały w wyrazach, które pojawiły się w gwarach mazurskich stosunkowo niedawno lub szerzone były przez szkołę w postaci niezmazurzonej, np. naučyćel, čytać, učyć, f čechoslowacji, tečka, z wyćečko. Poza tym wiele wyrazów było odmazurzanych przygodnie i nawet w mowie jednego informatora wymawianych rozmaicie. Przykładową wymowę głoski cz w Mikołajkach przedstawia tab. 1.

 

 

Tab. 1. Przykłady realizacji głoski cz (Mikołajki)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Uzyskany w toku referowanych badań materiał z głoską dż był bardzo skąpy, niepozwalający na ujęcie statystyczne. Przeważały wymówienia z dż zmazurzonym, por. drozdze : droždże ‘drożdże’, na drozdzach ‘na drożdżach’, jezdzo ‘jeżdżą’, wjezdza ‘wjeżdża’, psejizdzauo ‘przejeżdżało’, wyjezdzać ‘wyjeżdżać’, zajezdza ‘zajeżdża’.

Zróżnicowanie artykulacji przy głosce ž jest większe niż przy č, por. mapa 2. Przy ž, a także š mazurzenie jest gorzej utrzymane, czemu sprzyja nie tylko ekspansja języka ogólnopolskiego i wpływ fonetyki niemieckiej, ale również istnienie w mowie obok siebie głosek z, s (< psł. *ž’, š’) i ž, š (< psł. *r’). Niemal u każdego informatora obserwowano większą niż przy č liczbę wyrazów z artykulacją dziąsłową ž, artykulacją dziąsłowo-palatalną ž’ i palatalną ź. Przykładowe proporcje między poszczególnymi realizacjami przedstawia tab. 2.

 

 

Tab. 2. Przykłady realizacji głoski ž (Mikołajki)

 

Wymienione wyżej wśród czynników sprzyjających zanikowi mazurzenia przy głosce ž istnienie obok siebie głosek z, s (< psł. *ž’, š’) i ž, š (< psł. *r’) jest również przyczyną pewnego rodzaju dezorientacji artykulacyjnej (kiedy mówić ž, a kiedy z) użytkowników gwary na Mazurach i co za tym idzie powodem takich zjawisk jak: mazurzenie przy głosce zapisywanej jako rz, np. bzezina ‘brzezina’, dzewa ‘drzewa’, gospodas ‘gospodarz’, pseprasa ‘przeprasza’, występowanie artykulacji dziąsłowo-palatalnych i palatalnych, np. duźi ‘duży’, jeźiny ‘jeżyny’, neźit ‘nieżyt’, noźicach ‘nożycach’ oraz realizacji hiperpoprawnych.

 

 

 

Głoska š ma najbardziej zróżnicowaną wymowę wśród spółgłosek dziąsłowych. Występuje tu o wiele większa niż przy č czy ž liczba wymówień dziąsłowych, dziąsłowo-palatalnych i palatalnych. Wymiany typu s : ś : š’ : š można zaobserwować w mowie jednej osoby czy w gwarze jednej wsi, por. tab. 3., przy czym za ten „chaos” artykulacyjny odpowiedzialna jest obecna w gwarach mazurskich duża liczba wyrazów niemieckich, w których przede wszystkim obserwuje się realizacje typu š, š’ oraz ś. W wyrazach pochodzenia polskiego zdecydowanie przeważa mazurzenie.

 

Tab. 3. Przykłady realizacji głoski š (Sądry)

 

 

Na początku XX w. głoska ř powszechnie wymawiana była frykatywnie jako ^rš lub ^rž, tylko wyjątkowo zatracając element drgający. Pięćdziesiąt lat później u niemal każdego informatora spotykano jeszcze pewną liczbę wymówień z wibracją, np. g^rzibi ‘grzyby’, wa^rziwo ‘warzywo’, ko^rzeń ‘korzeń’, ale była to cecha zanikająca i występująca raczej na północnych Mazurach. Obok wibracji obserwowano także zastępowanie ř przez r, np. recyⁱ ‘rzeczy’, kreśiwa ‘krzesiwa’. Współcześnie nagrane na Mazurach teksty nie potwierdziły obecności wibracji przy wymowie głoski ř.

 

Na Mazurach funkcjonują trzy sposoby wymawiania spółgłosek środkowojęzykowych. Pierwszy przeważający jest zgodny z normą ogólnopolską. Drugi to wymowa typu š’, ž’, č’, dž’ lub š, ž, č, dž. Trzeci, najrzadziej spotykany, to depalatalizacja szeregu środkowojęzykowego. Istnieją pewne różnice w sposobie kontynuowania spółgłosek szczelinowych i zwartoszczelinowych, polegające na tym, że spółgłoski ś, ź łatwiej przesuwają artykulację ku dziąsłom niż ć, dź.

 

 Na obszarze gwar mazurskich dominuje wymowa typu ś, ź. Realizacje dziąsłowe występują na całym terenie Mazur, głównie jednak grupują się w części północno-wschodniej, a wśród nich dominują realizacje dziąsłowo-palatalne typu proš’ak’i (prosiaki), š’ano (siano), š’iwe (siwe). Wymówienia typu šano (siano), želony (zielony) zdarzają się również, ale rzadziej, przede wszystkim w grupach składających się ze spółgłoski środkowojęzykowej i przedniojęzykowozębowej, np. lešne (leśne), prošna (prośna), przed następną głoską wargowo-zębową twardą, np. šφyńa (świnia) oraz przed samogłoskami tylnego szeregu, np. šostra (siostra). Sąsiedztwo samogłosek przednich sprzyja z kolei artykulacjom dziąsłowo-palatalnym. Za przyczynę przechodzenia szeregu środkowojęzykowego w dziąsłowy uważa się wpływ języka niemieckiego. Przykładowe proporcje między poszczególnymi realizacjami przedstawia tabela 4.

 

Tab. 4. Przykłady realizacji głoski ś (Sądry)

 Obok powyższych w gwarach mazurskich spotykane są wypadki tzw. kaszubienia, czyli zastąpienia spółgłoski środkowojęzykowej przez przedniojęzykowo-zębową, np. usadła (usiadła), zelonyⁱ(zieloni).

 

Zmiany w artykulacji spółgłosek zwartoszczelinowych występują przede wszystkim w pasie północnym Mazur, a więc wzdłuż dawnej granicy dzielącej obszary zamieszkane przez ludzi mówiących językiem niemieckim z jednej strony i polskim z drugiej, gdzie wpływy niemieckie były silniejsze niż na pozostałym terenie mazurskim. Są to przede wszystkim zmiany w kierunku artykulacji dziąsłowo-palatalnej, artykulacje dziąsłowe notowano jedynie w Mrągowie. Przykładową wymowę głoski ć przedstawia tabela 5.

 

 

Tab. 5. Przykłady realizacji głoski ć (Sądry)

 

Podobnie jak w wypadku głosek ś, ź, tak i przy ć, dź spotykane są realizacje przedniojęzykowo-zębowe, np. bronowac (bronować), ucekali (uciekali), byⁱc (być), ludzach (ludziach).

 

3.                  Występuje fonetyka międzywyrazowa ubezdźwięczniająca, por. latoś nie, tak reno ‘tak rano’, wstać4.                     na wsi, wpuścić5.         nie, lot rychło ‘lat rychło’.

 

4. Występuje wymowa głoski a (< stpol. ā) jako a^o lub a. Wariant pierwszy spotykany jest najczęściej w środkowej części Mazur, por. zna^o ‘zna’, ra^oz ‘raz’. We wschodniej części Mazur (Ełk, Olecko) ścieśnienie nie występuje, ale artykulacja a < stp. ā różni się od a < stp. ă, które wymawiane jest bardziej przednio jako a^e i może powodować palatalizację spółgłosek tylnojęzykowych, por. matk’a^e ‘matka’, drog’a^e ‘droga – rzecz.’.

 

5. Występuje wymowa głoski e (< stpol. ē) jako e, e^y, y, por. grzech, spsie^ywajo ‘śpiewają’, ście^yrwo ‘ścierwo’, poje^ydziesz ‘pojedziesz’, jenygo ‘jednego’, tyż ‘też’. Najmocniej utrzymują się ścieśnienia w nidzickiem, w północnej części szczycieńskiego oraz w mrągowskiem i giżyckiem.

 

6. Występuje wymowa głoski o (< stpol. ō) jako o, o^u lub ó, por. żołti, dro^u żka, pódzie, mózia ‘mówię’, ołtów ‘aut’. Wariantem występującym najczęściej jest o^u. Jedynie w giżyckiem, piskiem i w północnej części nidzickiego przeważa ó, a na wschodzie notowane jest również o.

7. W zakresie barwy samogłosek nosowych występuje wymowa zgodną z ogólnopolską, czyli e i o, niekiedy w śródgłosie podwyższona do e^y, i (y) oraz do o^u, u, por. dziesiunti, goro^unce ‘gorące’, wyglo^unda ‘wygląda’, psiuntyj ‘piątej’, gynsi ‘gęsi’.

 W zakresie rezonansu nosowego przed spółgłoską zwartą i zwarto-szczelinową przeważa nosowość asynchroniczna, por. domb, dziesionty, gemba.

Przed spółgłoską szczelinową notuje się: nosowość konsonantyczną, por. genś, vons lub denazalizację, por. geś, wos. Pierwszy typ wymowy przeważa na Mazurach wschodnich, drugi na Mazurach zachodnich.

W wygłosie oraz przed l, ł obie nosówki ulegają denazalizacji i często ścieśnieniu, por. wode, spsie^ywajo ‘śpiewają’, nie chcu ‘nie chcą’, nie rżnół ‘nie rżnął’, spsiół ‘spiął’.

 

8. Nagłosowe ja- przechodzi w je- i ra- w re- w niektórych wyrazach, por. jek ‘jak’, jekiś ‘jakiś’, jeke ‘jakie’, jekby ‘jakby’, jeskółka, rek, reno ‘rano’, remię.

 

9. Śródgłosowe -ar- przechodzi w -er- także w niektórych wyrazach, por. rozwer ‘rozwarł’, w mercu ‘w marcu’, ^łosiera ‘ofiara’, pożer ‘pożarł’, terli.

 

10. Brak przegłosu e w a w formach zawiesy, wietrak, zamietać, ofiera.

 

11. Samogłoska y może podwyższać artykulację do i, por. pisk ‘pysk’, prezident ‘prezydent’, kilometri ‘kilometry’.

 

12. Samogłoska i często występuje z prejotacją w nagłosie wyrazów, której może towarzyszyć obniżenie artykulacji, por. jidzie ‘idzie’, jimię, jenaczyj ‘inaczej’, jidziam ‘idziemy’, jizby ‘izby’. Najczęściej prejotację notowano w północno-wschodniej części szczycieńskiego i w mrągowskiem.

 

13. W nagłosie wyrazów we wschodniej części Mazur częsta jest labializacja samogłoski o, rzadziej u, por. ^łostotni ‘ostatni’, ^łoboczyć ‘zobaczyć’, ^łogłupsioł ‘ogłupiał’, ^łustoł ‘ustał’.

 

14. Spółgłoski wargowe

Spółgłoski wargowe miękkie ustne wymawiane są w większości wypadków asynchronicznie. Wymowa synchroniczna częściej pojawia się jedynie w okolicach Pisza, Ełku oraz Giżycka. W większości wymówień zapisywano asynchronię z elementem ch’, h’, częstym zwłaszcza we wschodniej części Mazur lub ś, ź, występującym przede wszystkim na Mazurach zachodnich. W żadnej jednak z wyodrębnionych części Mazur nie występują wymienione spiranty bezwyjątkowo. Wielokrotnie w wymowie jednego informatora notowano oba typy artykulacji w różnym nasileniu w zależności od jakości spółgłoski wargowej.

W wymowie spółgłoski wargowej m’ również dominuje palatalność silnie asynchroniczna. Warianty realizacyjne tej głoski notowane na terenie mazurskim to: mń (ramńona ‘ramiona’), ^mń (^mńasto ‘miasto’) oraz ń (ńót ‘miód’, śńetana ‘śmietana’). Dość często na Mazurach spotykana jest także depalatalizacja głoski m’, por. ńemeck’i ‘niemiecki’, nasto ‘miasto’. Występuje ona w wyrazach zapożyczonych z języka niemieckiego, takich jak: famyⁱlyⁱjo ‘rodzina’, myⁱck’i ‘czapki’, w którym są one wymawiane z twardym m, a także przed głoską i, która na Mazurach ulega często obniżeniu, por. myⁱzerak ‘mizerak’, wyⁱdmyⁱnyⁱ ‘Wydminy’. Szczególnie często zdepalatalizowane m’ występuje w N. l.mn. rzeczowników, przymiotników i zaimków, por. cepamyⁱ ‘cepami’, z l’istamyⁱ ‘z listami’

Element j jest wariantem rzadkim na Mazurach. W latach pięćdziesiątych XX w. jego nasilenie oceniano na około 10% ogólnej sumy przykładów. Przykładowy rozkład realizacji spółgłosek wargowych miękkich na terenie mazurskim przedstawia tabela 6.

 

Tab. 6. Przykłady realizacji głoski b’ (Sądry)

 

Spółgłoska f’ w grupach śf’, ćf’, dźv’ na Mazurach w większości wypadków jest wymawiana twardo, por. śfat ‘świat’, śfyⁱńa ‘świnia’. Notowano jednak, nawet u tego samego informatora, również realizacje miękkie, por. śf’at ‘świat’, śf’ińa ‘świnia’. Stosunkowo częściej palatalność f’ zachowuje się wtedy, gdy następująca samogłoska jest przednia, por. śf’eće ‘świecie’, śf’ento ‘święto’.

 

15. Na całym terenie Mazur występują wypadki stwardnienia spółgłoski ń, por. drewnana studna ‘drewniana studnia’, konsk’i ‘koński’, które wiąże się z wpływami języka niemieckiego. Depalatalizacja może wystąpić niezależnie od sąsiedztwa fonetycznego, nawet przed samogłoskami szeregu przedniego, por. nepšyjacele ‘nieprzyjaciele’, konyⁱcyna ‘koniczyna’. Zjawisko to najczęściej notowane było w północnej części Mazur, bardziej narażonej na wpływy niemieckie.

16. Spółgłoski tylnojęzykowe

Na całym obszarze Mazur dominuje miękka artykulacja spółgłosek k, g w wymienionych pozycjach. Wśród osób posługujących się gwarą mazurską można spotkać takie, które konsekwentnie przeprowadziły palatalizację, czyli mówią zgodnie z normą ogólnopolską, np. k’edy, tak’i, ale u znacznie większej liczby osób występuje palatalizacja wyłącznie w jednej pozycji, albo przed e, albo przed i, przy czym zdecydowanie bardziej nasilona jest palatalizacja przez e. Zatem u jednej osoby można spotkać wymowę typu k’edy ze zmiękczeniem k przed e oraz typu taky bez zmiękczenia. 

Archaiczną twardą wymowę k, g przed y, e spotkać można na całym terenie gwar mazurskich, staje się ona jednak coraz rzadsza, ustępując przed realizacjami typu k’i, g’i, k’e, g’e (z pełną palatalizacją), k’yⁱ, g’yⁱ (k’, g’ są tu wymawiane ze zwarciem bardziej środkowych części języka z postpalatum, natomiast przy samogłosce ruch grzbietu języka do przodu nie zostaje doprowadzony do końca i powstaje samogłoska pośrednia między y a i), k^.i, g^.i, k^.e, g^.e (ze słabszą palatalizacją spółgłosek tylnojęzykowych). Wszystkie wymienione wyżej warianty można spotkać u jednej osoby, por. tab. 6.

 

Tab. 6. Przykłady realizacji połączeń k’i, g’i u jednej osoby (Mrągowo)

 

U niektórych osób palatalizacja grup k’i, g’i, k’e, g’e poszła jeszcze dalej. W rezultacie można usłyszeć realizacje typu flakt’i ‘flaki’, okt’eć ‘łokieć’, mat’era ‘makiera’, mat’erować ‘makierować’.

 

Przed samogłoską nosową ę spółgłoski k, g mają często artykulację palatalną, np. matk’e ‘matkę’, bułk’e ‘bułkę’, g’enśi ‘gęsi’, g’emba ‘gęba’, ńe mog’e ‘nie mogę’. O wiele większe nasilenie artykulacji palatalnych w omawianej pozycji obserwowano na Mazurach wschodnich.

Ze względu na wymowę spółgłosek tylnojęzykowych k, g przed samogłoską a Mazury dzielą się na dwie części: zachodnią, obejmującą nidzickie i szczycieńskie, gdzie panuje twarda wymowa omawianych połączeń oraz wschodnią, obejmującą pozostały obszar mazurski, gdzie bardzo często spotyka się wymowę palatalną typu k’a, g’a. Tendencja do palatalizacji jest szczególnie żywotna w północnej części Mazur (Mrągowo, Giżycko), por. mapa 4. W połowie XX w. u większości osób posługujących się gwarą mazurską przeważała wymowa k’a, g’a osiągająca do 81% wymówień. Omawiana palatalizacja dokonuje się przeważnie przed a pochodzącym z dawnego *ă, które na Mazurach bywa wymawiane nieco bardziej przednio niż a ogólnopolskie, por. matk’a ‘matka’, curk’a ‘córka’, gryk’a ‘gryka’, k’apa ‘kapa’. Rzadziej spotyka się zmiękczenie przed dawnym *ā, tam gdzie nie jest ono ścieśniane, por. klenk’a ‘klęka’, l’iśa ‘licha’, maleńk’a ‘maleńka’.

 

 d)     głoska ch przed samogłoskami i, e, ę

 Ze względu na wymowę spółgłoski tylnojęzykowej ch przed samogłoskami i, e Mazury dzieli na dwie części linia, która pokrywa się całkowicie z granicą wymowy ka i k’a. W nidzickiem i szczycieńskiem panuje twarda wymowa ch przed i, e, por. chyba, bochenek, chociaż spotyka się również wymowę palatalną typu chiba, boch’enek, ale palatalizacja zatrzymuje się tutaj na głosce ch’. Mazury wschodnie wykazują się znacznie dalej posuniętą tendencją do zmiękczania ch. Oprócz wariantu ch’, pojawiają się tu również realizacje typu ch^ś, ś lub š’, por. ožeśi ‘orzechy’, štaśety ‘sztachety’, soch^śi ‘sochy’, ožeš’i ‘orzechy’. We wschodniej części Mazur informatorów, którzy grupy che, chy wymawialiby wyłącznie twardo, nie ma. Na Mazurach wschodnich także ch przed samogłoską ę w przeważającej liczbie wypadków wymawia się miękko, w odróżnieniu od Mazur zachodnich, gdzie wymowy miękkiej w tej pozycji nie notowano w ogóle.

 

Rozmieszczenie terenowe połączeń twardych cha i miękkich ch’a wygląda tak, jak w poprzednich grupach z głoską tylnojęzykową. Obserwuje się zdecydowaną stabilizację wymowy twardej na zachodzie Mazur i warianty palatalne na wschodzie, por. ch’ata ‘chata’, soch’a ‘socha’, koch’ana ‘kochana’, śata ‘chata’, sośa ‘socha’, kośana ‘kochana’.

17. Słownictwo
a) Słownictwo gwar ostródzko-warmińsko-mazurskich
b) Zapożyczenia niemieckie w gwarach Warmii i Mazur