Aleksandra Krawczyk-Wieczorek

 

 

 

Region ten znajduje się w północnej części Małopolski wschodniej późniejszej według podziału K. Nitscha (Nitsch 1960) lub pogranicza wschodniego młodszego według określenia S. Urbańczyka (Urbańczyk 1968); E. Pawłowski określił go jako poddialekt północno-wschodni (wschodniolubelski) (Pawłowski 1966). Zachodnia granica obszaru przebiega na wschód od Lublina, w okolicach Parczewa na północy, następnie Łęcznej oraz Biłgoraja na południu. W niniejszym opracowaniu południowy zasięg wyznaczono umownie na granicy województwa lubelskiego i podkarpackiego, ze względu na liczne opracowania gwar Lubelszczyzny, odpowiadającej w przybliżeniu obszarowi województwa lubelskiego.

Gwary tutejsze powstały stosunkowo późno, na podłożu ukraińskim, w wyniku kolonizacji terenów etnicznie ruskich w wiekach XV—XVIII przez ludność pochodzącą głównie z Małopolski i Mazowsza. Jako że tereny te były silniej związane z obszarami wschodnimi niż z Koroną, gwary tego regionu przyjęły za wzorzec polszczyznę południowokresową. Z tych powodów mamy na tym obszarze wiele cech wschodniosłowiańskich. Z drugiej strony zachowało się tu wiele cech archaicznych.

Skład narodowościowy tych ziem zmienił się drastycznie po II wojnie światowej, kiedy to wielu Ukraińców wysiedlono do ZSRR. Gwary ukraińskie można dziś spotkać na północno-wschodnich terenach województwa lubelskiego, których nie dotknęły przesiedlenia. Podobnie jak we wschodniej części województwa podkarpackiego (pogranicze wschodnie młodsze II), wpływ ukraiński zniwelował tu wiele cech charakterystycznych dla pozostałej części Małopolski – nie ma tu np. mazurzenia, dawne samogłoski pochylone są wymawiane tak jak jasne. Z drugiej strony dzięki wpływowi gwar ukraińskich zachowały się niektóre cechy stare, np. ł przedniojęzykowo-zębowe. Cechy te łączą omawiane gwary z językiem Polaków mieszkających na Ukrainie, dlatego też niekiedy nazywa się je również (jak gwary polskie na obszarze Ukrainy, Białorusi i Litwy) gwarami kresowymi (np. Mazur 1978, 124; Kość 2001).

Współcześnie obszar ten znalazł się w kręgu zainteresowań wielu badaczy zajmujących się gwarami Lubelszczyzny (która obejmuje swoim zasięgiem zarówno północną część pogranicza wschodniego młodszego jak i pogranicze wschodnie starsze oraz południowe Mazowsze z częścią Podlasia), np. J. Bartmińskiego, L. Kaczmarka, J. Kościa, J. Mazura, H. Pelcowej i in. (zob. literatura).

Na różnych obszarach Lubelszczyzny wschodniej z różną siłą do głosu dochodzą cechy mazowieckie, małopolskie oraz wschodniosłowiańskie. Cechy wschodnie, wyraźnie odrębne od Lubelszczyzny zachodniej, ma przygraniczny pas gwar (A, B i C na załączonej mapie). Tu dalszy podział przeprowadzić można przede wszystkim na podstawie zróżnicowania leksykalnego. Z jednej strony wyróżnia się pogranicze Podlasia (obszar A), a z drugiej – obszar rozciągnięty od Hrubieszowa na południe (C); obszar B stanowi teren przejściowy pomiędzy A i C. Na obszarze D występują zarówno cechy wschodnie, jak i zachodnie Lubelszczyzny. Z pasem wschodnim łączy ten obszar brak mazurzenia, podwyższenie nieakcentowanych samogłosek e o, formy analityczne czasowników w czasie przeszłym typu ja widział itd. Cechą zachodnią jest tu przede wszystkim inna niż ogólnopolska realizacja dawnego a pochylonego w niektórych pozycjach, końcówki -wa i -ta w czasowniku i in. (Kaczmarek, Bartmiński, Mazur 1978, 85).

*

Współwystępowanie u informatorów realizacji gwarowych i ogólnopolskich tego samego zjawiska fonetycznego czy gramatycznego może być odbiciem stopniowego wkraczania normy ogólnopolskiej na wieś. Niewykluczone, że zanotowane formy ogólnopolskie nie wystąpiłyby w rozmowie we własnym gronie, a tu pojawiły się ze względu na osobę rozmówcy z zewnątrz, w wyniku prób przełączania kodu na ogólnopolski.

Ilustrację materiałową oznaczam symbolami odnoszącymi się do nazw wsi, z których ona pochodzi (H – Hutków, M – Moniatycze, N – Niedziałowice). Pozostałe przykłady zaczerpnięto z literatury. Przykłady z Niedziałowic oraz ich językoznawcze opracowanie pochodzą z pracy magisterskiej Marty Chrząstek Monografia gwary wsi Niedziałowice w województwie lubelskim.

 

Podwyższona wymowa nieakcentowanych samogłosek e i o (dotyczy to oczywiście także odnosowionych ę ą) wynika z silniejszego niż w polszczyźnie ogólnej akcentu i jest rezultatem wpływów wschodniosłowiańskich. Samogłoska e może być wymawiana jak głoska pośrednia między e i i/y, np. pód stołe^ym = pod stołem H, kieⁱszunkowe = kieszonkowe M, sze^yścioro = sześcioroM, rze^ypakiem = rzepakiem N, ce^ybulniku = cebulniku N, narodzenieⁱ = narodzenie N, albo z pełnym zwężeniem jako y lub i, np. sobi = sobie H, pinionżki = pieniążki H, liciała = leciała H,  zybrało = zebrało H, ni kolindo^uwali = nie kolędowali M, do miszkania = do mieszkania M, dwudzistego = dwudziestego N, niwiasty = niewiasty N, dzisiątki = dziesiątki N, śmitane = śmietanę N, skrabani = skrabanie (skrobanie) N, rozumisz = rozumiesz N, świntowało = świętowało N, mindlice = międlice N. Samogłoska o jest często wymawiana jako głoska pośrednia między o i u, np. go^udziny = godziny H, cho^udniczek = chodniczek M, go^uspodarz = gospodarz M, go^uspo^udarze = gospodarze M, o^uficerskiej = oficerskiej N, do^upiero = dopiero N, brało^u = brało N, albo z całkowitym zwężeniem jako u, np. rubili = robili H, puszywali = poszywali H, dóczekać = doczekać H, masłu = masło H, uberek = oberek M, uszukane = oszukane M, nurmalne = normalne M, studoła = stodoła N, ciungnęła = ciągnęła N. Nie jest to jednak cecha konsekwentna, np. robiło H, oberka M. Zwężenie znacznie częściej zachodzi w sylabach przedakcentowych niż po akcencie, np. zboże H, naprawde = naprawdę M, zakładanie M, jakiegoś N. W Hutkowie znacznie częściej występuje zwężenie całkowite niż częściowe

Zwężeniu ulegają również nieakcentowane samogłoski nosowe ę i ą, np. mę^yżatko = mężatką M, czyⁿstówała = częstowała M, ksiuⁿżeczka = książeczka M.

 

Dawne o długie jest wymawiane tak jak w języku literackim, np. mówili H.

Dawne e długie jest realizowane jako y lub i. Analogicny rozwój dotyczy dawnych grup yr ir yrz irz. Mamy więc np.: dupiro = dopiero H, czypia sie = czepia się M, mleⁱko = mleko M, mić = mieć N, obliwać = oblewać N, wisz = wiesz N, śpiwał = śpiewał N, wieⁱm = wiem N, zjeⁱmy = zjemy N, czte^yry = cztery H, na wirzku = na wierzchu H, syr = ser N, pocirać = ser N, do^upiro = dopiero N, zbirać = zbierać N, styrcie = stercie N, lecz także mlieka = mleka H, na wierzku = na wierzchu H, wiecie M, do^upiero = dopiero N.

Dawne a długie jest często wymawiane tak jak w języku literackim, czyli jako a, np. ja, biały, czapka. Jednak na zachodnim, a częściowo i środkowym obszarze omawianego regionu zdarza się wymowa dawnego a długiego jako o lub w niektórych wsiach jako a^o (dźwięk pośredni między a i o), np. ni pamiętom = nie pamiętam H, umioł = umiał H, śpiwa^oł = śpiewał N, dawa^oł = dawał N. Inna niż ogólnopolska realizacja dawnego a pochylonego obejmuje Krasnystaw, Zamość i Tomaszów Lubelski, dochodząc prawie pod Chełm i Hrubieszów. Zasięg tego zjawiska na Lubelszczyźnie szczegółowo przedstawiają J. Bartmiński i J. Mazur (Bartmiński, Mazur 1967).

 

Zdarza się zwężona wymowa samogłoski ą, tj. jak u nosowe, np. krą^użkiem = krążkiem H, wziuⁿść = wziąć M. Cecha ta występuje w wielu gwarach na różnych terenach Polski.

Samogłoska ę może także ulec podwyższeniu, np. po me^ynżu = po mężu N.

Zanotowano też przykład rozszerzenia samogłoski nosowej przedniej w wyrazie wziało = wzięło N, poświadczający dawną szeroką wymowę samogłoski nosowej przedniej.

 

Rozłożona wymowa samogłosek nosowych zdarza się na tym terenie również przed spółgłoskami szczelinowymi i tylnojęzykowymi, a czasem także – przy starannej wymowie – na końcu wyrazu, np. pinionżki = pieniążki H, me^ynżczyzna = mężczyzna N, najcinżejszy = najcięższy N, wiunzeczka = wiązeczka N, ciungneła = ciągnęła N, bonki = bąki N, przyda ci sien taki = przyda ci się taki M. Możliwe jest także rozłożenie do eł, oł, np. mołke = mąkę H. Przyczyną tej cechy jest wpływ ukraiński.

W formach czasu przyszłego czasownika być zanika nosowość, np. bedzie = będzie H, N, bedo = będą H.

Na końcu wyrazu samogłoska ą jest najczęściej wymawiana jako o, np. z Wigilio = z Wigilią H, brzeszo = brzeszą (szczekają) H, z kozo = z kozą M, z gwiazdo = z gwiazdą M, przychodzo = przychodzą M, jado = jadą N. Zdarza się jednak także wymowa zgodna z ogólnopolską, np. panną H, mają N. Samogłoska ę na końcu wyrazu traci nosowość (jak w polszczyźnie ogólnej); w sylabie nieakcentowanej może ulec podwyższeniu, np. pu słome^y = po słomę H, śmitane = śmietanę H, sukienke = sukienkę M, moge = mogę N (zob. Leksykon, Zanik nosowości).

 

Wtórna nosowość pojawiła się w wyrazach miⁿszali = mieszali H, do^uminszowało = domieszywało N.

 

Zdarza się niekiedy wyrównanie do form bez przegłosu e > o, np. ruzniesła = rozniosła M, znieso = zniosą M, zawiezłeś = zawiozłeś M, b^jero = biorą M, przyniesło = przyniosło N, mietło = miotłą N. Jednak najczęściej nie ma odstępstw od wymowy ogólnopolskiej, mówi się więc np. niosę, biorę, miotła.

 

Samogłoski e i o mogą mieć podwyższoną wymowę przed spółgłoskami nosowymi, np. pamiyntom = pamiętam H, Bo^użego Naro^udze^ynia = Bożego Narodzenia M, piniuⁿdz = pieniądz M. Dotyczy to także połączeń eN oN, powstałych w wyniku rozłożenia samogłosek nosowych, np. pamiyntom = pamiętam H, pieⁱńć lat i pińć misięcy = pięć lat i pięć miesięcy M (por. Leksykon, Samogłoski przed spółgłoskami nosowymi).

Artykulacja głoski i przed u niezgłoskotwórczym może ulec cofnięciu ku tyłowi jamy ustnej, np. ^łudcedziuło sie = odcedziło się H, sie wziuło = się wzięło H, bi^uł = bił N, pi^uł = pił N, kręci^uł = kręcił N.

 

Mazowieckie przejście śródgłosowego -ar- > -er-  zanotowano w formie sterli my = starliśmy H.

 

Zanotowano przejście wygłosowego -aj > -ej w wyrazach dzisiej = dzisiaj N i tutej = tutaj N.

Może wystąpić również przejście wygłosowego -ej w -y/-i , np. dłuży = dłużej H, więcy = więcej N, dali = dalej N.

 

W przykładach wiater = wiatr N, usechła = uschła N, wysechli = wyschli N występuje tzw. e wstawne. Zanotowano także rozszerzoną formę przedrostka w- w formie weszedł = wszedł N. Cecha ta ma pochodzenie małopolskie (więcej na ten temat zob. Leksykon, Ruchome e).

 

Pod wpływem gwar ukraińskich samogłoska y może brzmieć nieco szerzej, zwłaszcza pod akcentem, np. muty^eka, kury^eto, by^ek = motyka, koryto, byk (Kaczmarek, Bartmiński, Mazur 1978, 69).

 

Zdarza się tu typowa dla Małopolski labializacja nagłosowych samogłosek o- i u-, np. ^ło = o H, ^ło^una = ona M, na ^łukos = na ukos H, ^łudoić = udoić M ^łon = on, ^łojciec = ojciec N, ^łojca = ojca N. Jednak im dalej na wschód, tym zjawisko to jest rzadsze.

 

Na wschodniej Lubelszczyźnie występuje fonetyka międzywyrazowa ubezdźwięczniająca, np. jasiek na wirzku = jasiek na wierzchu H, jak miała H, tak o H, tatuś umar = tatuś umarł M, tak jak M, ktoś ni umiał M, to tak ni za bardzo = to tak nie bardzo N, kiedyś ni było tak chleba = kiedyś nie było tak chleba N. Jest to wpływ dialektu mazowieckiego; cecha ta odróżnia ten teren od południowej części pogranicza wschodniego młodszego. Tylko sporadycznie zdarza się udźwięcznianie, np. jag już = jak już M. Na granicy dwóch morfemów, w formach historycznie złożonych, również brak jest udźwięcznienia, np. byśmy H, żeśmy M tośmy N, ale zdarza się też udźwięcznienie, np. toźmy = tośmy M.

 

Pod wpływem ukraińskiego podłoża głoski w i f często wymawiane są dwuwargowo, np. chfale = chwalę M. Także pod wpływem wschodnim niekiedy zachowana jest dźwięczność w po spółgłosce bezdźwięcznej, np. świnie H, św^jetne = świetne M. W Niedziałowicach notowano jednak wyłącznie ubezdźwięcznienie w > f w tej pozycji, np. kwietnia N, kwiaty N, kwiateczki N, kwitnie N.

Na omawianym terenie zdarza się asynchroniczna wymowa spółgłosek wargowych miękkich, np. na w^jerzku = na wierzchu H, nap^jekli = napiekli H, ro^ubjone = robione M, ramjona = ramiona M, mjód = miód M, bjały = biały N.

 

W gwarach pogranicza wschodniego nie występuje mazurzenie, zatem mamy tu wymowę sześć, czapka, żaba. Wyjątkowo mazurzenie występuje w pojedynczych wsiach, które powstały w wyniku późniejszej kolonizacji z głębi kraju, jak Mszanna i Bukowa Wielka w regionie chełmskim (Kaczmarek, Bartmiński, Mazur 1978, 67).

 

Zdarza się półmiękka wymowa s’ z’ c’ dz’ zamiast ś ź ć dź, np. dobierac’ = dobierać M, pujedz’iem = pojedziemy M, ale też wymowa miękka, np. wiecie M. W gwarach położonych bliżej zachodniej granicy obszaru cecha ta może w ogóle nie występować, np. sianko^u = sianko H, być H, późnij = później H, musi N, wypowiedziach N.

 

Zachowana jest tu pod wpływem gwar ukraińskich przedniojęzykowo-zębowa wymowa głoski ł, np. łyżke = łyżkę H, podłoga M, stołem H, byłam aniołem M, tłuszcz H, głowa, był H, poczęstował M, chłopaczki N; rzadko w Hutkowie, a częściej w Moniatyczach i w Niedziałowicach notowano też wymowę u niezgłoskotwórczego, np. pół H, ósełke = osełkę H, musiała M łańcuszek N, ro^ubiłam = robiłam N, śmiał sie = śmiał się N.

Także pod wpływem ukraińskim zachowana jest miękka wymowa l, np. liudzie = ludzie M, pusuliuna = posolona H, al’bo = albo H, Wiel’kanoc = Wielkanoc M, tyl’ko = tylko M, lial’ki = lalki N, Liol’ka = Lolka N. Jednak współwystępuje wymowa twarda, np. królami H, latach M.

 

Pod wpływem ukraińskim gwary wschodniej Lubelszczyzny odróżniają dźwięczne h od bezdźwięcznego ch, np. haczyk, hałas. Przykłady takiej wymowy odnotowano jednak tylko w nazwiskach, np. Nahuniak N.

Dla gwar pogranicza wschodniego typowa jest też wymowa chi zamiast chy, np. suchi, chiba, chitry = suchy, chyba, chytry (Kaczmarek, Bartmiński, Mazur 1978, 70). Cecha ta jednak nie wystąpiła w tekstach, np. dachy H, raczuchy = racuchy N (w Moniatyczach w ogóle nie odnotowano wyrazu z tym połączeniem).

Cechą mazowiecką jest mieszanie grup ke ge i kie gie, które zostało kilka razy odnotowane w Niedziałowicach: druge = drugie N, take = takie N, wysoke = wysokie N.

 

Cechą notowaną na tym terenie, powstałą również pod wpływem wschodniosłowiańskim, jest stwardnienie głoski ń przed c i cz, np. łancuch = łańcuch, konczyć = kończyć(Kaczmarek, Bartmiński, Mazur 1978, 70). Cecha ta nie wystąpiła jednak w tekstach, np. tańczyć M, tańczyłam M, słońce N, na końcach N, skończonych N.

W wyniku rozpodobnienia spółgłoska k w grupie kt bywa zastępowana przez ch, np. chtóra = która H, chtoś = ktoś M, nicht = nikt M, chto N.

Zanotowano także rozpodobnienie grupy chrz > krz w wyrazie krzan = chrzan N. W wyrazie krzesne = chrzestni N zachowało się staropolskie krz-.

Zanotowano zastąpienie grupy szl przez sz’l, np. posz’li = poszli N.

W wyrazie wielgi = wielki N zleksykalizowało się udźwięcznienie grupy lk > lg.

Występują tu także uproszczenia różnych grup spółgłoskowych, np. dzieś = gdzieś M, ziarko = ziarnko M, szed = szedł M, umar = umarł M (zob. też Leksykon, Grupy spółgłoskowe w dialektach).

 

W gwarach pogranicza wschodniego obserwujemy częściowy zanik kategorii męskoosobowości. Dotyczy to następujących form:

·        W mianowniku l.mn. rzeczowników, przymiotników, liczebników porządkowych i zaimków może wystąpić uogólnienie form niemęskoosobowych, np. kawaliery = kawalerowie H, (ludzie) niprzytomne  = nieprzytomni M, Wszystkie Świenty = Wszyscy Święci N.

·        W l.mn. czasu przeszłego czasowników często funkcjonuje końcówka -li uogólniona dla wszystkich rodzajów, np. panienki brali = panienki brały H, dzieci przychudzili = dzieci przychodziły H, musieli dzieci = musiały dzieci M, my już posz’li z mamo za mąż = poszłyśmy z mamą za mąż N.

Zanotowano także użycie form podstawowych liczebników głównych i zaimków liczebnych przy rzeczownikach męskoosobowych: pięć, sześć, siedem chłopców = pięciu, sześciu, siedmiu chłopców M, kilka takich chło^upaków = kilku takich chłopaków N.

 

Na wschodniej Lubelszczyźnie rzeczowniki zakończone na ‑cha, ‑ha mają w celowniku i miejscowniku lp. temat zakończony na -s- i -z-, np. blase, muse, strzese = blasze, musze, strzesze (Kaczmarek, Bartmiński, Mazur 1978, 70). Ma to związek z postacią ukraińską tych przypadków (blasi, musi). Zjawisku temu jest poświęcony artykuł J. Bartmińskiego i Cz. Kosyla (Bartmiński, Kosyl 1971). Nie wystąpiło ono w posiadanych tekstach.

 

Niektóre rzeczowniki żeńskie odmiany spółgłoskowej przechodzą do samogłoskowej, np. guspudynia = gospodyni H, mysza = mysz M, jabłonia, brukwa = jabłoń, brukiew(Kaczmarek, Bartmiński, Mazur 1978, 70), marchwa lub rzadko marchwia.

 

Końcówka -ów ma zasięg szerszy niż polszczyźnie ogólnej, np. talerzów = talerzy N, iskrów = iskier N (ale też gruszyk = gruszek H), co jest charakterystyczne dla większości gwar polskich (zob. Leksykon, Dopełniacz liczby mnogiej rzeczowników).

 

W celowniku l.mn. rzeczowniki wszystkich rodzajów mają końcówkę ‑am, np. dziwczynkam = dziewczynkom M, świniam = świniom N, kuram = kurom N, krowam = krowom N, koniam N. Jest to cecha powstała pod wpływem ukraińskim, odróżniająca ten obszar od Lubelszczyzny zachodniej. Notowano jednak również formy ogólnopolskie, np. dziecio^um = dzieciom H. Zjawisku temu poświęcony jest artykuł K. Kapicy i B. Szyszkowskiej (Kapica, Szyszkowska 1970).

 

Zanotowano kilka przykładów na odmianę rzeczownikową przymiotnika i zaimka przymiotnego, np. któro = które N, po Siewnie = po (Matce Boskiej) Siewnej N.

 

Przymiotniki rodzaju męskiego miewają w mianowniku końcówkę -ij/‑yj, jak w języku ukraińskim, np. złyj, dobryj = zły, dobry (Kaczmarek, Bartmiński, Mazur 1978, 71). Przykładów takich jednak nie zanotowano. Cecha ta nie występuje na Lubelszczyźnie zachodniej.

 

Biernik l.poj. przymiotników, liczebników porządkowych i zaimków na całej wschodniej Lubelszczyźnie przybiera końcówkę ‑e (> *‑ę) , zgodną z końcówką rzeczownika, np. śmitane gęste take = śmietanę gęstą taką H, jedna druge czyⁿstówała = jedna drugą częstowała M, każde jedne te kartke darła = każdą jedną tę kartkę darła M, wkro^uiwali takie krumeczke = wkrajali taką kromeczkę N, kantyczkeśmy mieli takie wysoke = mieliśmy taką wysoką kantyczkę N, takeciepłe śmietanke= taką ciepłą śmietankę N. Cecha ta obejmuje całą wschodnią Lubelszczyznę.

 

Narzędnik i miejscownik l.poj. r.m. i n. przymiotników, liczebników porządkowych i zaimków ma niekiedy końcówkę -em, np. całem tym sznurkiem = całym tym sznurkiem M, na tem wyselu = na tym weselu M, mama sie tem trudniła = mama się tym trudniła N.

 

Jak na Mazowszu, na niemal całej Lubelszczyźnie (po Chełm, Hrubieszów i Janów Lubelski) w D. l.mn. występuje zwężona końcówka -ech lub -e^ych, np. te^ych dobre^ych (Kaczmarek, Bartmiński, Mazur 1978, 84). Zjawiska tego jednak nie odnotowano (por. tych zamrażarek H).

 

Narzędnik l.mn. przymiotników, liczebników porządkowych i zaimków może mieć końcówkę ‑emi, np. temi kiczkami = tymi kiczkami H, dużemi literami = dużymi literami M, temi = tymi N, małemi = małymi N. Ma to prawdopodobnie związek z obniżeniem artykulacji głoski y przed spółgłoską nosową, które występuje jednak tylko w tej pozycji morfologicznej.

 

Liczebnik 3 może w D. mieć końcówkę -och, np. z trzoch gatunki zboże było = z trzech gatunków zboże było H (ale też trzech króli pustawili w kącie = trzech króli postawili w kącie H). W Moniatyczach i Niedziałowicach przykłady takie nie wystąpiły.

 

W formie N. liczebnik 3 może mieć końcówkę -oma, np. z trzoma królami = z trzema królami H. Poza tym przykłady takie nie wystąpiły w tekstach.

 

Na całej Lubelszczyźnie zakończenie bezokolicznika -eć zostało zastąpione przez -ić, mamy więc np. siedzić, widzić na wzór robić (zob. Leksykon, Bezokolicznik. Jak było wspomniane, zwężenie nieakcentowanego e zachodzi w sylabie poakcentowej rzadko, można zatem sądzić, że powstanie form takich jak o^upowiedzić = opowiedzieć N jest wywołane tym właśnie zjawiskiem morfologicznym. Nie ma jednak całkowitej pewności, czy forma ta nie powstała w wyniku zmiany fonetycznej.

 

Pierwsza os. l.mn. czasu teraźniejszego i przyszłego prostego czasowników przybiera niekiedy końcówkę -m, np. dostajem = dostajemy M, bedziem = będziemy M, pojedz’iem = pojedziemy M, po^urobim przewrósła i nosim= porobimy powrósła i nosimy N.

 

W czasie przeszłym czasowników pojawiają się formy analityczne, np. sterli my = starliśmy H, my szyli = szyliśmy M, ja się wmieszał = wmieszałem się N, ja robiła = robiłam N, my już posz’li = już poszłyśmy N. Zanotowano także formy z końcówką osobową, która może być ruchoma, np. wyszłam M, wzajemnieśmy sie bili = biliśmy się wzajemnieN, do ko^unspiracjiśmynależeli = należeliśmy do konspiracji N.

 

Formy lieli = lali H, sieli = siali N powstała na skutek wyrównania paradygmatu czasownika lać do wzorca odmiany czasowników miał, mieli, siedział, siedzieli itp. (zob. też Leksykon, Formy 3. os. lmn. czasu przeszłego). 

 

Czasownik być może mieć w 3. os. l.poj. formę je = jest N.

 

Upowszechnił się na Lubelszczyźnie przyrostek tematyczny -ywa-/-iwa-, typowy dla Mazowsza, mówi się więc np. zakazywać, zawiązywać (w Małopolsce, na Śląsku i w Wielkopolsce dominuje -ować; Kaczmarek, Bartmiński, Mazur 1978, 84). Jednak w Niedziałowicach występują także formy na -ować, nietypowe dla języka ogólnego, np. do^uminszowało = domieszywało N.

 

Niektóre czasowniki mają formy zależne bez przyrostka -ną-, np. pachła sie = pachniała H.

 

Daleko na wschód sięgają formy zakończone na -n, -na, -ni w czasie przeszłym czasowników, których bezokolicznik kończy się na -ąć, np. wzion, wziena, wzieni = wziął, wzięła, wzięli(Kaczmarek, Bartmiński, Mazur 1978, 73).

 

Czasowniki prefiksalne utworzone od podstawy *jąć mogą mieć tu przyrostek tematyczny -a- (nie -owa-/-uj-) i być odmieniane według wzorca koniugacji na -am, -asz, np. sie zdejma = się zdejmuje M, zdejmać = zdejmować N (ale też najmo^uwał = najmował N).

 

 

Na całej Lubelszczyźnie do dziś występuje małopolski sposób tworzenia nazw istot młodych zwierząt za pomocą przyrostka -ę, np. cielę, źrebię. Równocześnie wszędzie pojawia się także mazowiecki ekspansywny typ z przyrostkiem -ak, np. kociak N, źrebak N, świniak N (por. Kaczmarek, Bartmiński, Mazur 1978, 78).

 

Zanotowano charakterystyczne dla gwar zdrobnienia wielostopniowe: telarzyczek ‘talerzyk’ N, swetereczek ‘sweterek’ N (zob. Leksykon, Zdrobnienia; Spieszczenia).

 

Określenia synów były dawniej tworzone z przyrostkiem ukraińskim -uk, stąd duża liczba nazwisk typu Semeniuk N, Goździuk N. Dzisiaj jednak są już one coraz rzadsze, podobnie jak zdrobnienia imion w rodzaju Kaziuk, Józiuk.

 

Charakterystyczne dawniej określenia żon z przyrostkiem -icha/-ycha, np. Czubicha ‘żona Czuby’ N, kowalicha ‘żona kowala’, krawczycha ‘żona krawca’ dziś odchodzą już do przeszłości.

Drugi sufiks służący do tworzenia określeń żon na tym terenie to -ka, np. Salaczka ‘żona Salaka’ N, Krzysiaczka ‘żona Krzysiaka’ N.

 

Na pograniczu wschodnim (a także w polskich gwarach kresowych) dla oznaczenia ‘naci, pędów, łusek warzyw’ używa się często przyrostka -(ow)inie/-ynie, np. marchwinie ‘nać marchwi’, buraczynie ‘liście buraków’, jagodzinie ‘liście truskawek, poziomek’, kartoflinie ‘zielona nać ziemniaków’ (Kaczmarek, Bartmiński, Mazur 1978, 73). W badanych tekstach formy takie nie wystąpiły.

Do tworzenia przymiotników oznaczających dużą intensywność cechy, zabarwionych przy tym uczuciowo, używa się ukraińskich przyrostków -uni, np. maluni ‘malutki’ N, śliziuni ‘bardzo śliski’ N, dro^ubniuni ‘bardzo drobny’ N, biluni ‘bardzo biały’ N oraz -eńki (znany też polszczyźnie literackiej), np. mileńki, maleńki.

 

 

Składnia liczebnika często przedstawia się odwrotnie niż w polszczyźnie ogólnej: liczebniki 2—4 łączą się z dopełniaczem, np. dwa takich pali = dwa takie pale H, dwie po^uduszek = dwie poduszki H, dwa lat = dwa lata N, trzy córek = trzy córki N, a od 5 wzwyż – z mianownikiem, np. pięć, sześć, siedem hektary = pięć, sześć siedem hektarów M, dwadzieścia ary = dwadzieścia arów M, pięć rogi = pięć rogów M. Zanotowano jednak też składnię zgodną z polszczyzną ogólną: pięć, sześć, siedem chłopców M.

 

Niniejszy podrozdział został opracowany na podstawie prac: Kaczmarek, Bartmiński, Mazur 1978; Kuraszkiewicz 1932; Pelcowa 1997; Pelcowa 2001.

W leksyce Lubelszczyzny wschodniej mieszają się wpływy małopolskie, mazowieckie oraz kresowe.

Zagęszczenie zapożyczeń wschodniosłowiańskich maleje w miarę oddalania się od granicy państwowej, spotkać je można jednak na całej Lubelszczyźnie. Wśród zapożyczeń z języka ukraińskiego lub rzadko z białoruskiego, występujących przynajmniej na niektórych obszarach Lubelszczyzny, można wymienić: bodak i bodziak ‘oset’, cedziłko ‘szmatka do cedzenia mleka’, cepilno ‘część cepa, którą się trzyma w ręku’, chata, chołosznie ‘spodnie sukienne’, chudoba, chusty ‘brudna bielizna do prania’, czereda ‘stado zwierząt domowych, zwłaszcza bydła’, czereśnia i czeresznia, drygle ‘galareta z nóżek’, huby ‘grzyby prócz prawdziwka’, kałatuszka ‘tłuczek do ubijania masła’, ‘mieszadełko’, kociuba ‘narzędzie do wygarniania węgli z pieca chlebowego’, koromysło ‘nosidła na wodę’, krynica ‘źródło’, makutra ‘naczynie do tarcia maku’, maniak ‘worek na obrok dla konia’, pasowisko ‘pastwisko’, podsubitka, radno i raduszka ‘lniane prześcieradło’ i ‘płachta do wiania zboża’, (h)reczka ‘gryka’, siny ‘niebieski’, sudki ‘wąskie przejście między zabudowaniami’, tok ‘miejsce w stodole, gdzie młóci się zboże’, uziory ‘dolna część snopa’, zezula ‘kukułka’, zolić ‘prać w ługu’, zolnik ‘naczynie do zaparzania brudnej bielizny w ługu’.

Omawiany obszar łączą z zachodnią częścią Lubelszczyzny głównie wyrazy pochodzące z dialektu małopolskiego, np.: bławat ‘chaber’, drewutnia ‘pomieszczenie na drzewo’, loch ‘piwnica pod domem’, maśnica, maśniczka ‘naczynie do wyrobu masła’, pniak ‘pień do rąbania drewna’, powała ‘sufit z drewna’, pulsa (ale też skronie), szpilki ‘liście drzew iglastych’ (ale w północnej części interesującego nas regionu też mazowieckie kolki), trześnia ‘czereśnia’.

Słownictwo mazowieckie w gwarach wschodniej Lubelszczyzny to m.in.: klepisko ‘miejsce w stodole, gdzie się młóci’, kolki ‘igły drzew’, kozioł ‘samiec sarny’, łydka, niecki ‘naczynie drewniane do wyrobu ciasta’, płozy, podwalina ‘pierwsza belka leżąca na fundamencie drewnianego budynku’, pułap ‘sufit’, szadź ‘szron’.

W gwarze Niedziałowic funkcjonują następujące małopolanizmy: bławat, maśniczka, pniak, powała, trześnia; mazowizmy: kozioł, łydka, szadź, a także zapożyczenia ukraińskie: chata, drygle, zolić, brzechać, bodziak, ciuk ‘kostka sprasowanej słomy’.

W tekstach z Hutkowa wystąpiły zapożyczenia wschodnie kołotuszka i brzechać.

 

Ciekawe są wyrazy związane ze zwyczajami świątecznymi, np. kutia, korowaj ‘specjalne ciasto weselne’, szczodraki ‘bułeczki pieczone na święto Trzech Króli’ i ‘zwyczaj chodzenia po domach przez dzieci lub młodzież w święto Trzech Króli’, mohorycz ‘zwyczaj picia trunku po zakończeniu targu, kupna i sprzedaży’.

Jak we wszystkich gwarach spotykamy tu słownictwo archaiczne, np. wtenczas ‘wtedy’. Jest też w gwarach pogranicza wiele takich archaizmów, które zachowały się tu dzięki temu, że pokrewne wyrazy występują w języku ukraińskim, np. dumać ‘myśleć’, słychać ‘czuć’ (ten pieⁱróg ni słychać było smrodem = nie cuchnął spalenizną M), kidnąć, kinąć ‘rzucić’.

Niektóre czasowniki mogą mieć inną rekcję niż w polszczyźnie ogólnej, np. poczęstował im jakimś tam kieliszeczkiem = poczęstował ich M.

 

Gwary wschodniej Lubelszczyzny mają wiele leksyki wspólnej, można jednak prześledzić również różnice leksykalne.

Charakterystyczne dla całej wschodniej Lubelszczyzny są np. nazwy narzędzi i sprzętów domowych: cedziłko ‘szmatka do cedzenia mleka’, cepilno ‘część cepa, którą się trzyma w ręku’, kociuba ‘narzędzie do wygarniania węgli z pieca chlebowego’, koromysło ‘nosidła na wodę’, niecki ‘naczynie drewniane do wyrobu ciasta’ okorak ‘stara zdarta miotła’, pniak ‘pień do rąbania drewna’, snozy i snózki ‘poprzeczne listwy drewniane, łączące belki bron drewnianych’ i ‘poprzeczne szersze deseczki w drabinie wozu’, radno i raduszka ‘lniane prześcieradło’ i ‘płachta do wiania zboża’; z nazw potraw: drygle ‘galareta z nóżek’; nazwy ubrań: chusty ‘brudna bielizna do prania’; wyrazy związane z budownictwem: chata, powała ‘sufit’, podwalina ‘pierwsza belka leżąca na fundamencie drewnianego budynku’, sudki ‘wąskie przejście między zabudowaniami’, tok ‘miejsce w stodole, gdzie młóci się zboże’, żurawel ‘poprzeczna belka przy studni z żurawiem’; nazwy związane z przyrodą i rolnictwem: chudoba ‘zwierzęta domowe’, czereda ‘stado zwierząt domowych, zwłaszcza bydła’, zezula ‘kukułka’, bławat ‘chaber’, czereśnia, czeresznia (na zachodniej Lubelszczyźnie mówi się trześnia), bodak i bodziak (ale też oset), (h)reczka ‘gryka’ (nie występuje jedynie na północnym krańcu), kartoflinie i chmielina ‘zielona nać ziemniaków’, łatać i łatacz ‘kaczeniec’, uziory ‘dolna część snopa’, krynica ‘źródło’; z wyrazów dotyczących człowieka: człowieczek ‘źrenica’; inne: bełtun ‘jajko zepsute lub nie zapłodnione’, siny ‘niebieski’, raby ‘różnobarwny’.

Niektóre wyrazy obejmują północną połowę omawianego regionu, np. klepisko i płozy. Wyraz powała występuje na całym obszarze oprócz południowo-wschodnich i południowo-zachodnich krańców. 

Zachodnią część omawianego regionu obejmuje wyraz trześnia ‘czereśnia’, natomiast na wschodzie występuje czereśnia.

Okolice Hrubieszowa, Zamościa i Tomaszowa mają swoje wyrazy specyficzne, niektóre z nich występują także w okolicach Chełma lub Krasnegostawu. Na wszystkie grzyby prócz prawdziwka mówi się tu huby, świerzupa to gorczyca polna, a skrzyp polny nazywają tu sosenką (sosenkę można też spotkać koło Białej Podlaskiej). Mieluch to ‘drążek do obracania kamienia żaren’, na tłuczek do robienia masła mówi się tu kałatuszka, a do ucierania maku służy makutra. Wśród narzędzi gospodarskich ściegna oznaczają ‘śnice przednie u wozu’, krzyżownica lub krzyżownik – ‘połączenie nosów płóz u sań’, nosy płóz noszą nazwę skorsy,a hustyk lub istyk to ‘narzędzie do zgarniania ziemi z blachy pługa’. Worek do karmienia konia to maniak, zamiast ‘pastwisko’ mówi się tu pasowisko, zaś pole po wykarczowanym lesie to karczunek. Do wiązania snopów zboża służy przewiąsło, a kołyska z płachty, zawieszona w polu na czterech kijach nosi nazwę korbon. Przed ułożeniem sufitu do belek przybija się podsubitkę,a ziarno i mąkę trzyma się w komorze w skrzyni zwanej zasiekiem. Do prania używano dawniej zolnika, czyli drewnianego naczynia, w którym brudną bieliznę zaparzano w ługu (w żrącym roztworze popiołu). Zamiast „prać w rękach” mówi się tu po prostu żmykać. Przed włożeniem chleba do pieca piecze się tu podpałek, płaski placek z ciasta chlebowego, a na‘piętkę chleba’ mówi się całuszka. Spodnie sukienne to chołosznie.

Tylko koło Hrubieszowa i Chełma można usłyszeć wyraz budowarek ‘ganek’, a na wschodnich i połodniowo-wschodnich obrzeżach Zamojszczyzny na drewniany sufit mówi się ścil.

 

 

Jerzy Bartmiński, Czesław Kosyl (1971), Formy miejscownika – celownika l.p. typu (na) blasze, (na) blase w gwarach niemazurzących na Lubelszczyźnie, „Język Polski”, z. 4, s. 255—263.

Jerzy Bartmiński, Jan Mazur (1967), Wschodnia granica a pochylonego w gwarach południowej Lubelszczyzna, [w:] „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska:, t. XXII, 9, Sectio F, Lublin, s. 175—221.

Leon Kaczmarek, Jerzy Bartmiński, Jan Mazur (1978), Ugrupowanie gwar Lubelszczyzny, „Biuletyn Lubelskiego Towarzystwa Naukowego. Humanistyka” XX, , nr 1—2, s. 65—89.

Kapica K., Szyszkowska B. (1970), Końcówka ‑am w celowniku liczby mnogiej w gwarach Lubelszczyzny, „Językoznawca” 21/22, s. 49—53.

Kość Józef (2001), Status dialektalny gwar wschodniolubelskich, [w:] Język i kultura na pograniczu polsko-ukraińsko-białoruskim, Lublin, s. 61—75.

Mazur Jan (1978), Gwary okolic Biłgoraja, cz. 2, Wrocław.

Pelcowa Halina (1985), Studia nad słownictwem gwarowym Lubelszczyzny. Cz. 1. Słownictwo pochodzenia małopolskiego, Lublin.

Pelcowa Halina (1994), Mazowizmy leksykalne w gwarach Lubelszczyzny, Lublin.

Pelcowa Halina (1997), Słownictwo wschodniosłowiańskie w gwarach Polski środkowo-wschodniej w świetle związków językowych polsko-ukraińskich, „Rozprawy Slawistyczne” 12, Ze studiów nad gwarami wschodniosłowiańskimi w Polsce, red. Feliks Czyżewski, Michał Łesiów, Lublin, s. 189—211.

Pelcowa Halina (2001), Interferencje leksykalne w gwarach Lubelszczyzny, Lublin.