Wnętrza i wyposażenie domu

Do II połowy XIX wieku wyposażenie wnętrz mieszkalnych, układ sprzętów we wnętrzach i ich funkcje wykazywały dla całego obszaru Górnego Śląska duże podobieństwo. Różnice występujące w poszczególnych regionach dotyczyły najczęściej szczegółów konstrukcyjnych i zdobnictwa.

 

 

Fot. 81.	Fot. 82.	Fot. 83.	Fot. 84.
Fot. 85.	Fot. 86.	Fot. 87.	Fot. 88.
Fot. 89.	Fot. 90.	Fot. 91.	Fot. 92.

 

Układ mebli w izbie był ściśle określony (fot.81). Meble były zazwyczaj rozmieszczone pod ścianami. Naprzeciw drzwi wejściowych, w rogu izby stał stół o prostokątnym blacie i skrzyżowanych lub prostych nogach (fot.82). Pierwotnie spożywano na nim posiłki tylko podczas świąt. Nad stołem wisiały obrazy o treści religijnej, które tworzyły tzw. święty kąt (fot.83). Do siedzenia wykorzystywano ławy i zydle (fot.84).Ławy stały wokół stołu, pod ścianami i przy piecu. Wykorzystywano je nie tylko do siedzenia, ale również do przygotowywania i spożywania posiłków oraz spania. Na Górnym Śląsku popularne były tzw. szlabanki, czyli rozsuwane ławy o konstrukcji skrzyniowej. Gospodarze spali na drewnianych łóżkach (fot.85), pozostali domownicy na ławach, a dzieci w kolebkachna biegunach (fot.86) lub kołyskach mających formę plecionych koszyków zawieszanych u powały (fot.87). Do przechowywania naczyń służył tzw. szybunek, czyli półka malowana na brązowo, zielono lub ciemnoniebiesko z górną częścią odsłoniętą, a dolną przesłoniętą drzwiczkami (fot.88). Odzież kobieca umieszczana była w skrzyni zwanej w rejonie cieszyńskim trówłą, a w pozostałych regionach malówką, stanowiącej część wiana gospodyni (fot.89, fot.90). Mebel ten miał charakter reprezentatywny i umieszczany był na eksponowanym miejscu pod oknem, na wprost wejścia. Zdobnictwo skrzyń było zróżnicowane w zależności od rejonu. Na ogół na jednobarwnym tle – niebieskim, zielonym, brązowym – występowały dwa kwadratowe pola zdobnicze z różnorodnymi kwiatonami (tulipany, róże i inne kwiaty w wazonach, kielichach lub koszach). Dodatkowymi ozdobami były profilowane podnóżki, kute ozdobnie zawiasy, zamki z wykładkami oraz boczne uchwyty (Kubit 2009: 126). Najczęściej na prawo od drzwi wejściowych stał piec – piekarniok, stanowiący jedną całość z piecem kuchennym, zbudowanym z kamienia lub z cegły, z paleniskiem otwartym, a od końca XIX wieku z żeliwną płytą do gotowania potraw (fot.91). W pobliżu pieca swoje miejsce miały sprzęty służące do przygotowywania posiłków, między innymi drewniane, gliniane i żeliwne naczynia różnego typu oraz stągiew z wodą (fot.92).

 

 

Fot. 93.

Fot. 94.

Fot. 95.

Fot. 96.

Komora służyła do przechowywania dzieży do zaczynania ciasta, koszyków do formowania bochenków chleba, drewnianych niecek do wyrabiania ciasta, maselnic do ubijania masła, prasy do sera, foremek do masła (fot.93, fot.94). Sień również miała funkcję schowka, w którym znajdowały się konewki, wiadra, żarna do mielenia zboża na mąkę, stępy do obtłukiwania ziarna na kasze.

            W XIX wieku zaczęto budować domy z dodatkową izbą, tzw. paradną, której używano z odświętnych okazji, podczas świąt bądź przyjmowania znamienitych gości. Umieszczano w niej ten sam zestaw mebli, co w izbie codziennej. Cechowały się one jednak lepszą jakością i bogatszym zdobnictwem (fot.95). W drugiej połowie XIX wieku u niektórych bogatych chłopów w izbie tej pojawiły się dodatkowo reprezentacyjne, malowane szafy (fot.96). Były one jedno- lub dwudrzwiowe, malowane jednobarwnie na zielono, niebiesko lub brązowo, z wzorami kwiatowymi w polach zdobniczych, rzadziej scenami rodzajowymi czy pejzażami.

Fot. 97.	Fot. 98.	Fot. 99.	Fot. 100.
Fot. 101.	Fot. 102.

W ostatnich dziesięcioleciach XIX wieku rozpoczął się proces zanikania tradycyjnego wyposażenia wnętrza chłopskiego związany z przeobrażeniami społeczno-gospodarczymi, wynikającymi z rozwoju przemysłu (fot.97). W chatach dwuizbowych zmieniły się funkcje pełnione przez poszczególne pomieszczenia, jedno z nich stało się kuchnią, a drugie – sypialnią i pokojem gościnnym. Modernizacja w zakresie wyposażenia mieszkań w nowe sprzęty przebiegała stopniowo, w pierwszej kolejności wymianie podlegały meble uważane za najbardziej tradycyjne, nadające wnętrzu specyficzny, regionalny charakter. Najpierw zaczęto zastępować skrzynie przez komody (fot.98), a malowane szafy przez komplety mebli pokojowych, produkowanych seryjnie przez rzemieślników według obowiązującej mody (fot.99). Z czasem w miejsce ław i stołków weszły krzesła, a półek na naczynia – kredensy (fot.100).

            Na przełomie XIX i XX wieku do kompletu mebli kuchennych należały: kredens, zwany bifejem lub byfyjem, jeden lub dwa stoły o prostych nogach i prostokątnym blacie, stołki, różnego typu ławki, dwie romy, czyli półki zawieszane na ścianie przeznaczone na fajansowe kubki oraz ozdobne porcelanowe pojemniki na „cukier”, „goździki”, „olej” (fot.101, fot.102). Charakterystycznymi i powszechnie występującymi wówczas elementami dekorującymi kuchnię były płócienne makatki, tak zwana garnitura, ozdobione ręcznym haftem.

 

Fot. 103.	Fot. 104.	Fot. 105.	Fot. 106.
Fot. 107.	Fot. 108.	Fot. 109.

W tym samym czasie rozpowszechniły się zestawy mebli pokojowych składające się zazwyczaj z komody z szufladami, szafy dwudrzwiowej z szufladą, szafki bieliźniarki (zwanej wertiko), łóżek z „kulami”, czasem też z pluszowej sofy, stołu z ozdobnie toczonymi nogami oraz krzeseł z siedziskiem i oparciem wypełnionym siatką z trzciny rotangowej (fot.103, fot.104). Uzupełnienie wyposażenia stanowiły: zegar ścienny, wahadłowy (fot.105) oraz wysokie, stojące lustro (fot.106). Meble ustawiano zazwyczaj wzdłuż ścian, przy czym centralne miejsce na wprost wejścia zajmowała najczęściej komoda, na której znajdował się domowy ołtarzyk składający się z metalowego krzyża, dwóch świeczników, bukietów papierowych kwiatów oraz porcelanowych lub gipsowych figurek przedstawiających postacie świętych, Chrystusa, Matki Boskiej. W izbie paradnej zazwyczaj nie było pieca. Jedynie w bogatszych domach w rogu stał piec żelazny produkcji fabrycznej o okrągłym lub prostopadłościennym kształcie lub narożny kaflowy, zdobiony dekoracyjnym zwieńczeniem i dekoracją malarską przedstawiającą na przykład motyw pejzażu (fot.107). Ściany izby ozdabiano dużą ilością obrazów, najczęściej oleodruków o tematyce religijnej.

            Na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych XX wieku pokój pod względem wyposażenia bardziej zaczął przypominać sypialnię niż izbę reprezentacyjną. Umieszczano w nim dwa jednakowe małżeńskie łóżka z dwiema nocnymi szafkami (fot.108), trzydrzwiową szafę, komodę z marmurowym blatem i lustrem, niewielki okrągły stół oraz krzesła pokryte tapicerką (fot.109). Ściany były przyozdobione obrazami o tematyce religijnej, rodzinnymi fotografiami oraz pejzażami.

            W latach trzydziestych XX wieku zaczęły się pojawiać wnętrza trzyizbowe podzielone na: kuchnię, sypialnię i jadalnię. Wyposażenie jadalni stanowiły: duży kredens, przeszklona szafka, tzw. witryna, duży okrągły stół, sześć tapicerowanych lub obitych skórą krzeseł. Na ścianach zawieszano obrazy o tematyce świeckiej (motywy pejzażu lub kompozycje kwiatowe). Tego typu wnętrza trzyizbowe utrzymały się do lat sześćdziesiątych XX wieku, kiedy tak zwane meblościanki doprowadziły do zaniku wyraźnego podziału funkcji pomieszczeń.