|
Niełatwo jest dziś określić precyzyjnie zasięg dialektu małopolskiego, m.in. ze względu na ekspansję cech małopolskich w ciągu wieków i istnienie gwar przejściowych, zwłaszcza na północy, które tradycyjnie pod względem językowym są wliczane do Małopolski (Sieradzkie, Łęczyckie, Łowickie, Pogranicze Mazowsza) albo są z niej wyłączane. Chcąc określić granice zasięgu dialektu małopolskiego – najogólniej rzecz biorąc – należy wskazać obszar południowo-wschodniej i środkowej części Polski od środkowego biegu Pilicy i Wieprza aż po Karpaty. Podstawę dialektu małopolskiego stanowiło dawne skupisko etniczno-językowe plemienia Wiślan w dorzeczu górnej Wisły między Podgórzem Karpackim, Górami Świętokrzyskimi i Puszczą Sandomierską (zob. mapa Skupisko etniczno-językowe plemienia Wiślan. Źródło: Dejna 1). skąd rozpowszechniały się gwary małopolskie na skutek migracji.
Dialekt małopolski w trakcie historycznego rozwoju znacznie zatem rozszerzył swój zasięg terytorialny. Tzw. Małopolska właściwa obejmowała ziemie dawnych historycznych (XVI-wiecznych) województw: krakowskiego, sandomierskiego i lubelskiego (zob. Małopolska na początku XVII wieku.).
Zasięg dialektu małopolskiego – według Nitscha – ustalony został następująco na początku XX wieku: na południu granica dialektu pokrywa się na ogół z obecną granicą państwową, sięgając na teren Słowacji na Orawie i Spiszu, na wschodzie – z granicą z Ukrainą (nieznacznie wychylając się na zachód), na północy, obejmując Sieradzkie, Łęczyckie i Łowickie, sięga aż po Kutno, Pilicę, ujście Wieprza i na północ od Włodawy, na zachodzie biegnie w okolicach Tarnowskich Gór, Katowic, Pszczyny i Bielska. Zob. mapa Zasięg dialektu małopolskiego w pracy K. Nitscha Mapa narzeczy polskich (1919). Podobny zasięg dialektu małopolskiego wytyczył później Stanisław Urbańczyk (zob. niżej).
Wielu dialektologów nie uznaje za małopolskie gwar sieradzko-łęczyckich i łowickich, zaliczając te pierwsze do dialektu wielkopolskiego, a drugie – do mazowieckiego. Przykładowo – Karol Dejna włączył mazurzące okolice Wielunia, Piotrkowa Trybunalskiego, Łodzi i Łęczycy do Wielkopolski, ustalając granicę północną dialektu małopolskiego wzdłuż schematycznej linii: Łęczna – Kazimierz – Radom – Radom – Rawa – Piotrków – Kłobuck, a na wschodzie przesuwając ją bardziej od Nitscha i Urbańczyka na zachód [Dejna 1981, 33]. Zob. mapa Zasięg dialektu małopolskiego według Karola Dejny, źródło: [Dejna 1973, 86]. Współcześnie zatem dialekt małopolski obejmuje południowo-wschodnią i środkową część Polski, a jego obrębie, biorąc pod uwagę określone cechy językowe, wyróżniamy szereg mniejszych obszarów gwarowych. Wewnętrznie Małopolska jest dość silnie zróżnicowana.
Najbardziej znana klasyfikacja dialektu małopolskiego dokonana przez Kazimierza Nitscha pochodzi z drugiego wydania Wyboru polskich tekstów gwarowych (zob. mapa Podział dialektu małopolskiego według Kazimierza Nitscha w II wydaniu Wyboru polskich tekstów gwarowych, Warszawa 1960), w którym nieco zmodyfikował swoje ustalenia i językowo podzielił Małopolskę na: 1) Góry: południowa część Żywieckiego, Orawa, Podhale wraz z częścią Beskidów dochodzącą pod Myślenice, Spisz,
2) Pogórze: od Pszczyny przez Wadowickie, Gorce, południową część Bocheńskiego po wschodnią granicę Sądeckiego,
3) południowy pas nizinny: mniej więcej od Chrzanowa po Rzeszów,
4) Małopolskę wschodnią pierwotną: okolice Tarnobrzega, Niska, Janowa, Puław, Lubartowa,
5) Małopolskę wschodnią późniejszą: na południe, wschód i północny wschód od Rzeszowa, wschodnią część Lubelskiego,
6) Małopolskę środkowo-północną: okolice Miechowa, Mielca, Sandomierza, Kielc,
7) Pogranicze Mazowsza: na północ od Zwolenia – Opoczna.
8) Małopolskę zachodnią: okolice Zawiercia, Włoszczowy, Radomska, Wielunia, Łęczycy (Sieradzkie i Łęczyckie). Wziął tu pod uwagę zróżnicowane kryteria fonetyczne, sporadycznie fleksyjne, takie jak: wymowa nosówek, przejście wygłosowego -ch > -k, archaizm podhalański, wpływy śląskie, końcówka 1 os. lmn. -wa czasu ter. i przeszłego, brak mazurzenia, brak udźwięcznienia międzywyrazowego, wpływy ruskie, metateza grup śr, źr, wpływy wielkopolskie. Ten podział prezentuje za K. Nitschem Marian Kucała w Encyklopedii języka polskiego [1991, 60].
Porównanie obu podziałów dialektu małopolskiego zawartych w Wyborze tekstów gwarowych Kazimierza Nitscha ukazuje mapa zamieszczona obok: "Podział dialektu małopolskiego w I i II wydaniu Wyboru tekstów gwarowych K. Nitscha" (Oprac. M. Kresa na podstawie: R. Kucharzyk, Podziały dialektu małopolskiego, [w:] Studia dialektologiczne III, por red. J. Okoniowej, Kraków 2006, s. 45). Pewne uzupełnienia, a także korekty wprowadziły badania gwaroznawcze prowadzone po II wojnie światowej, które w jakimś stopniu uwzględnił Stanisław Urbańczyk w podręczniku dialektologii przez siebie opracowanym. Opiera się on na klasyfikacji Nitscha, wprowadzając pewne innowacje. Dzieli on Małopolskę na: 1) Podhale (część górską – też Orawa, Spisz, część Żywieckiego); 2) Pogórze – od Pszczyny po wsch. granicę Sądeckiego; 3) Krakowskie; 4) Małopolskę środkową (Kieleckie, Sandomierskie, gwara lasowska); 5) Sieradzkie; 6) Łęczyckie; 7) Łowickie; 8) Pogranicze Mazowsza – tereny na północ od Opoczna – Radomia – Kazimierza; 9) Pogranicze wschodnie starsze (Lubelszczyzna); 10) Pogranicze wschodnie młodsze (Rzeszowskie, Krośnieńskie, Przemyskie, Zamojskie, Chełmskie). Kryteriami tego podziału są: wymowa nosówek i przejście wygłosowego ‑ch → ‑k (lub jego brak), końcówki 1. os. lmn. czasu teraźniejszego ‑ wa lub ‑ my, dla części wschodniej – mazurzenie i á pochylone. Zob. mapa Podział dialektu małopolskiego według Stanisława Urbańczyka. Źródło: S. Urbańczyk, Zarys dialektologii polskiej, wyd. II, Warszawa 1962, wycinek mapy nr 3.
Kolejny podział Eugeniusza Pawłowskiego (mapa Podział dialektu małopolskiego według Eugeniusza Pawłowskiego, opracowano na podstawie: E. Pawłowski, Podział gwar małopolskich na tle wzajemnych wpływów gwarowych oraz nowych tendencji językowych, „Rozprawy Komisji Językowej Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego” VI, 1966, s. 191-202 z mapą) uwzględnia także dane z badań powojennych. Za podstawę klasyfikacji autor przyjął następujące kryteria: wymowę samogłosek nosowych, przejście wygłosowego -ch > -k, dla wschodniej części - mazurzenie i a pochylone. W obrębie dialektu małopolskiego badacz wyróżnia następujące zespoły i podzespoły gwarowe: 1 – dialekt południowo-zachodni, 1a – gwary podhalańsko-beskidzkie, 1b – pas karpacko-podgórski, 1c – gwary okolic Krakowa, 1d – poddialekt wieluńsko-częstochowski, 2 – dialekt środkowomałopolski, 2a – grupa kielecko-miechowska, 2b – grupa sandomierska, 2c – gwara lasowska, 3 – dialekt wschodniomałopolski starszy, 3a – jasielsko-rzeszowski, 3b – lubelski zachodni, 4 – pogranicze wschodnie, 4a – poddialekt południowo-wschodni, 4b – poddialekt północno-wschodni (wschodniolubelski), 5 – dialekt północnomałopolski, 5a – Łęczyckie i część Sieradzkiego, 5b – dialekt łowicki, 5c – przejściowy poddialekt pogranicza mazowieckiego.
Z zaprezentowanych wyżej podziałów widać, że Małopolska jest mocno wewnętrznie zróżnicowana. Wyraźnie wyodrębniają się na południu w części górskiej: gwara podhalańska, gwary orawskie i spiskie, w części środkowej gwara lasowska (powstała w wyniku kolonizacji mazowieckiej w widłach Wisły i Sanu), na zachodzie gwary sieradzko-łęczyckie i łowickie, których przynależność dialektalna jest sporna. Są to bowiem tereny pogranicza dialektalnego - ścierania się cech małopolskich, wielkopolskich, mazowieckich. Należy podkreślić, że wskazany wyżej przebieg granic głównych małopolskich kompleksów gwarowych ma charakter schematyczny, w pewnym stopniu umowny. W istocie granice te nie są ostre, często się ze sobą zazębiają. Z reguły między poszczególnymi obszarami gwarowymi występują szersze lub węższe pasy przejściowe, będące miejscem ścierania się występujących na sąsiadujących ze sobą obszarach tendencji językowych. |
