Słowniki gwarowe

Słowniki gwary warmińskiej opracowano dopiero w XX wieku. Pierwszy zbiór Kazimirza Nitscha z 1907 nie jest wyłącznie warmiński. Dziełem obejmującym natomiast tylko Warmię jest Słownik warmiński Wiktora Steffena z 1984 roku. Leksykę warmińską uwzględnia też wielotomowy Słownik gwar Ostródzkiego, Warmii i Mazur jeszcze nieukończony zob. Mazury. Słowniki gwarowe.

 

Słowniczek Kazimierza Nitscha zamieszczony został w jego monografii Dialekty polskie Prus wschodnich (Warmia, Mazury, Ostródzkie, Nidzickie), którą opublikowano w „Materiałach i Pracach Komisji Językowej Akademii Umiejętności” w 1907 roku (t. III, 1907). Słownik znajduje się na s. 471-487. Przedruk pracy zamieszczono w Wyborze pism polonistycznych K. Nitscha(t. III, Wrocław 1954, słownik: s. 309-321). Słowniczek zawiera 501 haseł. Wyrazy charakterystyczne dla Warmii oznaczono literą W. Oto kilkanaście przykładów haseł:

båṷek lub båṷk – belka, na W. też: sufit

drykel m. – klamka, W.

fajerek – zapałka, W.

ględi – zaręczyny odbywające się wobec księdza po opatrach, W.

χṷůt, -odu – cień, W.

χlyf, -yvu – stajnia dla bydła, W.; dla świń jest śfińåk

isti: ten jisti – ten sam, W.

ja^ržina – jare żyto, W.

kopåč – grabarz

kopito końskie, krowie; racica nie znane, W.

kśęžic – miesiąc, M.; na W. w obu znaczeniach mńeśůnc

nåperty – uparty, W.

sk^ršečka – pieczony, mały kawałek słoniny, W.

štrykovać – wiązać pończochy, W., obok åć

tova^ržiš – mąż, W.

Wyrazy hasłowe autor zapisuje fonetycznie, zgodnie z ich brzmieniem gwarowym. Jest to słowniczek dyferencyjny, tj. rejestrujący tylko słownictwo gwarowe różne od ogólnopolskiego. Kazimierz Nitsch zwraca baczną uwage przede wszystkim na fonetyke i geografie wyrazów. Każdy wyraz ma bowiem uogólniona geografię (regiony oznacza sie odpowiednimi literami). Definicje zazwyczaj są synonimiczne w postaci odpowiednika ogólnopolskiego lub opisowe. Niestety brak szerszych kontekstów, co sprawia, że w zasadzie jest to indeks wyrazów gwarowych z dobrze okresloną geografią i świetnie uchwyconą fonetyką.

 

Słownik warmiński Wiktora Steffena liczy ok. 5000 haseł podanych w układzie alfabetycznym. Jest to słownik regionalny, obejmuje leksykę jednego niewielkiego regionu. Został opracowany przez językoznawcę – autochtona, dlatego też przytoczony materiał jest w pełni wiarygodny. Słownik poprzedza skrótowa przedmowa, w której głównie autor podał zasady ustalania geografii wyrazów, brak natomiast szerszego omówienia stosowanych rozwiązań redakcyjnych.

Wyrazy hasłowe notowane są w postaci uogólnionej, sprowadzonej od względem fonetycznym do postaci ogólnopolskiej lub do niego zbliżonej w odniesieniu do wyrazów typowo gwarowych bez odpowiedników formalnych w polszczyźnie ogólnej.

 W słowniku Steffena przytacza sie stosunkowo często obszerne cytaty zapisane fonetycznie (na ogół jednak nielokalizowane dokładnie), ilustrujące użycie wyrazu w kontekście.

             Częste są również informacje o pochodzeniu wyrazu, dotyczące głównie germanizmów, sporadycznie innych zapożyczeń, przytacza się je bezpośrednio po definicji, a przed cytatem, por. np.

Jak widać, autor przytacza tylko odpowiedniki ogólnoniemieckie bez regionalnych i gwarowych.

Informacja gramatyczna jest podstawowa fleksyjna, konsekwentnie na ogół stosowana, choć ograniczona do niektórych form, zawsze rodzaj gramatyczny i D. lp. rzeczowników, rzadko formy innych przypadków zależnych, przy czas. tylko aspekt dk (nie zawsze), por.

Sporadycznie podawane są dane przy innych częściach mowy, np. nietypowe formy liczebników, por. dwasta; osiom; osiomdziesiąt, osiomdziesiąty, osiomnaście, osiomset; piędziesiąt; piędziesiąty).

Autor stosuje w słowniku kwalifikatory stylistyczno-ekspresywne (eufem., obel., pieszcz., pog., przen., rub., wulg., żart.) oraz tematyczne (bot., bud., icht., wet., zool) i pragmatyczne (dziec., łob.), por.

Niekiedy informacje o użyciu wyrazu podawane są jako komentarz odautorski na końcu artykułu hasłowego., np.

W słowniku warmińskim Steffena informacje o zasięgu wyrazu zakodowane są w postaci literowych znaczeń 4 stref lub ich zespołów podawanych po wyrazie hasłowym w indeksie górnym: strefa a (południowa część b. powiatu olsztyńskiego), strefa b (północno-zachodnia część b. powiatu olsztyńskiego, strefa c (północno-wschodnia część b. powiatu olsztyńskiego), strefa d (część polska b. powiatu reszelskiego). Zespoły wyróżnionych stref obejmujące większe obszary Warmii otrzymały w słowniku odrębne oznaczenia literowe: e (strefy a+ b) – południowo-zachodnia Warmia, f (strefy a + b + c) – cały były powiat olsztyński, g (strefy (c + d) – północno-wschodnia Warmia. Przykłady wyrazów charakterystycznych dla wyróżnionych przez leksykografa stref:

strefa a: południowa część b. powiatu olsztyńskiego (51): bach^a, buzować^a, chmalnąć^a, deszczka^a, fifak^a, gogać^a, gruchotać^a, gruchotka^a, gul-gul^a, gumno^a, helka^a, heretyk^a, inc-pinc^a, jopek^a, kumel^a, kumelek^a, lacz^a, laczek^a, leman^a, lemanowaty^a, locha^a, mamel^a, mierdzy^a, mnieuk^a, najdek^a, nyt-nyt^a, odnatel^a, oluca^a, olucka^a, ośćklić^a, pampuź^a, pierdka^a, przączka^a, przytantlać się^a, rabuśnik^a, rebela^a, rejmunda^a, rejnota^a, sekutnik^a, siekierzysko^a, synator^a, szaruga^a, szubać^a, taś-taś^a, uciarać^a, uciarać się^a, wnuk^a, wybudowanie^a, wybudowaniec^a, zakietować^a, zakietować się^a,

strefa b: północno-zachodnia część b. powiatu olsztyńskiego (2): zakluczować^b, zakluczować się^b,

strefa c: północno-wschodnia część b. powiatu olsztyńskiego: brak przykładów w słowniku;

strefa d: część polska b. powiatu reszelskiego (7): bleczeć^d, koś-koś^d, mendak^d, muzia-muzia^d, rezać^d, sneszka^d, szragi^d,

e (strefy a+ b) – południowo-zachodnia Warmia (32): ciuch^e, agwentarz^e, ankier^e, ankierek^e, drągi^e, fijuchel^e, finclauza^e, gierlak^e, grzyba^e, jerzba^e, jerzbka^e, jerzbowy^e, jóla^e, jólka^e, jólka-jólka^e, kanela^e, krezel^e, krezelek^e, mniszek^e, mniszyć^e, natchnąć^e, natchnąć się^e, rabuś^e, rejbach^e, rozwadzić^e, szparąg^e, tletego^e, wistka^e, zauszniki^e, zgrzebać^e, żywiół^e, żywizna^e,

f (strefy a + b + c) – cały były powiat olsztyński (11): ciuciek^f, fleczek^f, flek^f, flekować^f, kacoperz^f, kiźlaczek^f, kiźlak^f, niśka-niśka^f, nochal^f, skrzybieć^f, szragany^f,

g (strefy (c + d) – północno-wschodnia Warmia (7): białka^g, grzyba^g, kiziaczek^g, kiziak^g, mentfach^g, mnisarz^g, rychliki^g,

Łącznie zatem uściślające określenia lokalizacyjne otrzymało w StefSW 110 wyrazów hasłowych na ogólną liczbę ok. 5000 haseł w słowniku, czyli 2,2%. Pozostałe wyrazy hasłowe nieopatrzone takimi oznaczeniami – według deklaracji leksykografa we wstępie – były znane na całej Warmii. W StefSW zatem tylko wyrazy o węższym zasięgu mają określoną geografię. Zupełnie wyjątkowo pojawiają się też uwagi w artykule hasłowym po znaczeniu o znajomości wyrazu, por. np.

Przyjęty przez Wiktora Steffena sposób oznaczania geografii jest ekonomiczny, lecz mało czytelny. Litery w indeksie górnym tuż po wyrazie hasłowym są mało widoczne, trzeba je następnie odkodować. O ile taki zakodowany typ podawania konkretnych miejscowości przy zachowaniu skrótu powiatu w SGP jest uzasadniony, o tyle nie sprawdza się w słowniku niewielkich rozmiarów i mających niezbyt rozbudowane artykuły hasłowe.

Halina Karaś, 2011, Polska leksykografia gwarowa, Warszawa.

Józef Kąś, 1986, [rec.] Wiktor Steffen, Słownik warmiński, Wrocław 1984, ss. 207, „Język Polski” LXVI, z. 1-2, s. 133-136.

Mieczysław Karaś, 1974, Uwagi na marginesie Słownika gwar Ostródzkiego, Warmii i Mazur, JP LIV, z. 2, s. 145-150.

Zofia Stamirowska, 1981, Mamy I tom Słownika gwar polskich, „Poradnik Językowy”, z. 1, s. 6-15.

Zofia Stamirowska, Halina Pałaszowa, Henryka Perzowa, 1973, Słownik gwar Ostródzkiego, Warmii i Mazur (SGOWM) (Po konferencji nad zeszytem próbnym), nr 5-6, s. 331-342.

Kazimierz Nitsch, Dialekty polskie Prus wschodnich (Warmia, Mazury, Ostródzkie, Nidzickie), [w:] „Materiały i Prace Komisji Językowej Akademii Umiejętności”, t. III, 1907, słownik: s. 471-487; przedruk: K. Nitsch Wybór pism polonistycznych, t. III, Wrocław 1954, słownik: s. 309-321.

Słownik gwar Ostródzkiego, Warmii i Mazur opracowywany przez Pracownię Słownika Gwar Ostródzkiego, Warmii i Mazur Zakładu Językoznawstwa w Warszawie, t. I: A – Ć, pod red. Zofii Stamirowskiej, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1987, ss. 408; t. II: D – G, pod red. Zofii Stamirowskiej, Wrocław-Warszawa-Kraków 1991, ss. 353; t. III: H – K, pod red. Zofii Stamirowskieji Henryki Perzowej, Warszawa-Kraków 1993, ss. 402; t. IV: L – N, pod red. Henryki Perzowej i Danuty Kołodziejczykowej, Warszawa-Kraków 2002, ss. 366; t. V: O – Ó, pod red. Henryki Perzowej i Danuty Kołodziejczykowej, Warszawa-Kraków 2006, ss. 207).

Wiktor Steffen, Słownik warmiński, Wrocław ... 1984