Historyczne terytorium Śląska Cieszyńskiego liczy przeszło 2.300 km2. Mieści się ono w granicach zakreślonych na zachodzie przez rzekę Ostrawicę, oddzielającą je od Moraw na południu przez pasmo Beskidu Śląskiego za którym rozciąga się Słowacja, na wschodzie przez rzekę Białkę, Masyw Klimczoka oraz pasmo Baraniej Góry, odgradzające od dawnej Rzeczypospolitej, a po pierwszym rozbiorze od Galicji. Rubież północną stanowi Olza aż do ujścia do Odry oraz fragment Wisły - pomiędzy tymi odcinkami rzek granica jest otwarta i ma charakter wyłącznie polityczny.

Przyjmując drugą połowę XIX wieku za okres najbogatszego rozkwitu kultury ludowej, związanego między innymi ze zniesieniem poddaństwa, możemy dokonać ogólnej konstatacji na temat rozmieszczenia grup etnicznych i związanych z nimi strojów, na Śląsku Cieszyńskim.

Górale śląscy zamieszkiwali niewielką część zachodniego łuku Karpat, zwanego Beskidem Śląskim. Wałasi cieszyńscy zaludniali środkową część Śląska cieszyńskiego- teren pagórkowaty, wzniesiony na południu i nachylony ku północnemu zachodowi, gdzie przechodzi w tereny nizinne, które zamieszkiwali Lasi śląscy. Dopełnienie powyższego obrazu stanowili Jackowie z miasta Jabłonkowa.

Ścisłe wyznaczenie obszarów zajmowanych przez grupy etniczne jest zadaniem trudnym z uwagi na nawarstwianie się elementów kulturowych, szczególnie w strefach pogranicznych. Szczególnym wyróżnikiem są tak bardzo charakterystyczne stroje i ubiory.

 

 

 

 

Południowo-wschodni kraniec Śląska Cieszyńskiego to tereny górzyste, silnie zalesione, porozcinane dolinami potoków i rzek, z których najważniejsze to Wisła i Olza. Nieurodzajna gleba, zimne wiatry i duża zmienność pogody sprawiały, że zamieszkujący te tereny Górale śląscy zajmowali się gospodarką rolniczo-pasterską.

Odzież i stroje Górali śląskich cechowała duża archaiczność oraz podobieństwo z odzieżą innych górali tak karpackich jak i bałkańskich. Na typowy strój męski składały się: workowata płócienna koszula, ozdobiona na piersiach haftem krzyżykowym tzw. znaczkiem, czerwona lub czarna kamizelka zwana bruclikiem, obcisłe spodnie z białego sukna ze szwem wzdłuż tyłu nogawek, gruba, brązowa sukienna gunia wykonana z jednego prostokątnego płata. Na stopy wkładano sukienne lub wykonane z dzianiny skarpety- kopyca i skórzane kierpce.

Łydki nóg sznurowano nawłokami Na głowie noszono filcowy szeroki kapelusz lub czapkę baranicę. Uzupełnieniem stroju zimowego mógł być kożuszek, którego przody zdobiły plecionki z kolorowych pasków skóry.

Codzienny i świąteczny ubiór Góralek śląskich różnił się tylko jakością materiałów. Na długą przylegającą do ciała, płócienną koszulę bez rękawów tzw. ciasnochę nakładano krótką białą koszulkę zwaną kabotek. Kabotki szyto z cienkiego płótna samodziałowego. Dolną część ubioru stanowiły dwie zapaski. Z tyłu zakładano czarny, wykonany z grubego płótna samodziałowego i mocno sfałdowany fartuch. Z przodu noszono szyty z cienkiego płótna fartuszek początkowo koloru białego, później farbowany na kolor niebieski lub wzorzyście drukowany. Uzupełnieniem stroju były długie, wykonane z czerwonej wełny pończochy, układane w gęste fałdy czyli nogawiczki Noszono również sukienne lub dziane skarpety a jako obuwie używane były skórzane kierpce. Panny chodziły z odkrytą głową i zaplatały włosy w warkocz. Mężatki wkładały na głowy białe czepce siatkowe z koronkową wstawką na czole. Na czepiec nakładano chustki wykonane z delikatnego płótna samodziałowego. Chusty zaopatrzone były w drobne narożne hafty krzyżykowe w kolorze czarnym lub czerwonym. Później zaczęto używać w lecie białych, a w zimie ciemniejszych chust wyrobu fabrycznego. Wierzchnim okryciem była łoktusza - duża płachta płótna drelichowego tkanego na domowym warsztacie lub łobrus z bardziej delikatnego płótna lub adamaszku. W zimie ubierano dodatkowo krótkie baranie kożuszki.

 

  

 

Cieszyńskie panny nie okrywały głowy nawet w zimie. Jedyną ozdobą był warkocz z kolorową wstążką bandlą. Kobiety zamężne zawiązywały włosy w węzeł i przykrywały białym czepcem. Czepiec przewiązywało się chustką szatką, wiązaną z tyłu głowy na tzw. pidło. Widoczną spod chustki przylegającą ściśle do czoła koronkową część czepca nazywano naczółek.

Białe ozdobne bluzki to kabotki. Kabotek posiadał haftowane mankiety lemieczki oraz kołnierzyk obójek. Szczególnie paradne kabotki to szutka i koszułka. Na kabotek oraz białą haftowaną dołem spódnicę nakładała cieszynianka suknię. Górna część sukni to rodzaj gorsetu tzw. żywotek, składający się z bogato haftowanych oplecek i przedniczek zdobionych srebrnymi hoczkami. Dół sukni lamowany był niebieską wstęgą zwaną galonką. Z przodu zdobił suknię fartuch przewiązany w pasie wstążką przeposką. W porze jesiennej i zimowej zarzucano na plecy duże wełniane chusty hacki lub ubierano krótkie watowane kurtki szpencery: Blasku i okazałości dodawały ozdoby metalowe, głównie srebrne: spinki, łańcuszki, hoczki i pasy. Zarówno żywotki jak i kabotki były zdobione przez zawodowe hafciarki. Kobiety uczyły się tego zawodu w różny sposób - nieliczne były uczennicami szkół przyzakonnych, inne praktykowały u starszych hafciarek, nie brakowało również uzdolnionych samouków. Mimo że sam żywotek jak i zdobiący go haft wywodzi się z kultury elitarnej, wiejskie hafciarki wzbogaciły go wieloma nowymi, wywodzącymi się z regionalnej tradycji motywami. Tak wiec obok gron winnych i kłosów zboża, haftowano niezapominajki, jagody, róże i wszelkiego rodzaju liście.

  

 

 

Mieszkańcy okolic górzystych nazywali Lachami ludność zasiedlającą równiny. Lasi śląscy zamieszkiwali północne i północno-zachodnie, nizinne tereny Śląska Cieszyńskiego. Ludność wiejska tych terenów od dawna prowadziła gospodarkę rolną zajmując się również uprawą lnu, hodowlą owiec i tkactwem, przypominając pod tym względem ludność wałaską.

Strój Lachów śląskich ma wiele wspólnych cech ze strojem Wałachów cieszyńskich, a w przypadku stroju męskiego różnice były wręcz nieznaczne. Mężczyźni nosili proste białe koszule typu poncho, szyte z jednego kawałka materiału. Spodnie czyli galaty były , długie i zwężane u dołu, z rozporkiem z boku i kieszenią po drugiej stronie. Dopełnienie stroju stanowiły: kamizelka - bruclek oraz noszony w chłodniejsze dni szpencer. Podobnie jak w stroju wałaskim i tu spotykamy płaszcz bez rękawów w formie peleryny.

O wyodrębnieniu stroju laskiego od grup sąsiednich decydował przede wszystkim strój kobiecy, a wyraźne różnice widoczne były zarówno w kroju jak i w materiałach. Laszki śląskie o ile były mężatkami nosiły na głowie czepce upięte wysoko nad czołem, co odróżniało je od Wałaszek którym czepiec zakrywał prawie całe czoło. Na czepiec zakładano chustkę-szatkę, białą z tiulu lub kolorową z jedwabiu, względnie aksamitną zdobioną wielobarwnym haftem. Kobiety nakładały dwie koszule - spodnią, prostego kroju, długą do kolan służącą często również jako koszula nocna oraz wierzchnią nazywaną kabotkiem..

Kabotek był szyty z delikatnego, gęstego, białego płótna i sięgał tylko do pasa. Dolne brzegi rękawów, które sięgały do łokcia ściągało się za pomocą przeciągniętej tasiemki, a brzegi ich jak również kołnierzyka kragliczka były zdobione prostym haftem lub koronką. Suknia składała się z szerokiej spódnicy oraz stanika zwanego lajbikiem.

Najczęściej obie części były ze sobą zszyte i wykonane z tego samego materiału chociaż zdarzały się bogatsze lajbiki wykonane z kaszmiru lub aksamitu.

Pod suknię ubierano wykrochmalone spódnice zaś na górę zakładano zapaskę czyli fortuch szyty z płótna lub batystu. W pasie przewiązywano się barwną jedwabną wstążką wiązaną z tyłu na kokardę i zwaną przeposką.

 

Charakterystyczną częścią kobiecego stroju laskiego była wełniana chusta barwna lub biała skrzyżowana na piersiach, której końce wtykano pod fartuch lub przytrzymywano przeposką. W chłodniejsze dni kobiety laskie zakładały dwa rodzaje kaftanów; krótki szpencer i dłuższy tzw. jaklę. Podobnie jak cieszyńskie Wałaszki zimą noszono krótki kożuszek podobny krojem do szpencera.

W porównaniu do bogatego w srebrną biżuterię stroju wałasko-cieszyńskiego u Laszek spotykamy jedynie naszyjniki z szklanych paciorków oraz srebrne napierśniki i naszyjniki

  

 

Strój męski wykazywał duże podobieństwo do munduru huzarów. Paradny strój Jacka oprócz białej koszuli z szerokimi rękawami utrzymany był w kolorze ciemnego granatu. Sukienne spodnie nogawice zdobione były czarnym sznurowaniem oraz lampasami biegnącymi wzdłuż zewnętrznego szwu. Na białą koszulę nakładano kamizelkę tzw. bruclek z wykładanym kołnierzem i dwoma rzędami srebrnych guzików zwanych guzami. Jako wierzchniego ubrania używano mentyczki lub kabata. Ta pierwsza podbita futrem i lamowana czarnym barankiem posiadała bogate ozdoby w formie guzów oraz orpantu - napierśnika którym spinano poły mentyczki. Kto nie mógł sobie pozwolić na mentyczkę zadawalał się kabatem - rodzajem dwurzędowej kurtki. Uzupełnienie stroju stanowiła futrzana czapka z klapkami na uszy tzw. żarna oraz laska z srebrną gałką.

Strój kobiecy jest typowym przykładem stroju wzorowanego na ubiorach mieszczańskich. Zależnie od zamożności i przeznaczenia stroje kobiece różniły się rodzajem materiałów i bogactwem zdobnictwa. Z białego płócienka lub batystu wykonany był kabotek z krótkimi rękawkami i rozcięciem z przodu, który w przypadku bogatszych zdobień i haftów nazywał się koszułka. Szczególnym bogactwem odznaczał się swoisty gorset jakim był bruclik. Szyto dwa rodzaje bruclików: codzienny zapinany na srebrne guzy i odświętny sznurowany łańcuszkami zahaczonymi o srebrne zapinki. Jako materiałów używano aksamitu i brokatu. Spódnicę czyli kamlotkę wykonywano z materiału wełnianego, płótna lub jedwabiu i obszywano dołem złotą bortą lub wstążką galonką. Na spódnicę nakładano marszczony fartuch z barwionego lub drukowanego płótna a w przypadku stroju odświętnego biały płócienny, bogato zdobiony haftem, często obszywany klockową koronką. Na głowie noszono obcisły czepiec z klockowej lub szydełkowej koronki, nachodzący na czoło. Na koniec okrywano głowę białą kwadratową chustą obszytą delikatną koronką i zdobioną bogatym haftem tzw. drak. Ważnym dodatkiem była srebrna biżuteria na którą składał się pieniądz czyli srebrny medal, dalej napierśnik tzw. orpant, sznur filigranowych pereł oraz srebrny lany pas z bogatym ornamentem.

 

 

 

 

 

 

Dobrowolska Agnieszka, Strój Jacków Jabłonkowskich, Lublin-Kraków 1947.

Fierla Gustaw, Strój cieszyński, Czeski Cieszyn 1977.

Fierla Gustaw, Strój Lachów Śląskich, Wrocław 1969.

Gładysz Mieczysław, Zdobnictwo metalowe na Śląsku, Kraków 1938.

Malicki Longin, Strój Górali Śląskich, Katowice 1936.

Malicki Longin, Zarys kultury materialnej Górali Śląskich, Wrocław 1956.

Piegza Karol, Cieszyńskie skrzynie malowane, Czeski Cieszyn 1983.

Poloczek Barbara, Strój cieszyński w XIX wieku, w: Polska Sztuka Ludowa, 1972, nr 3.