Halina Karaś
Słowniki gwar Krakowskiego
Badania nad słownictwem gwar Krakowskiego sięgają II połowy XIX. Gwary te doczekały się wielu interesujących opracowań słownikowych i przyczynków do ich słownika, m.in. dawnych (Oskara Kolberga, Władysława Kosińskiego, Włodzimierza Tetmajera, Michała Kapuścińskiego, Stanisława Dobrzyckiego, Witolda Prackiego) i współczesnych (Alfreda Zaręby, Iwony Jurczyk).
Jeden z najwcześniejszych zbiorów leksyki Krakowskiego autorstwa Marcina Albińskiego pochodzi z 1860 roku. Wówczas to w „Bibliotece Warszawskiej” opublikowano spis wyrazów gwarowych z dwóch zróżnicowanych terenów – z Kujaw i Krakowskiego:
Abecadłowy spis wyrazów języka ludowego w Kujawach i Galicji Zachodniej, do którego redakcja dołączyła kilkadziesiąt wyrazów z gwary Dębowca w powiecie jasielskim, ogłoszono drukiem także w „Bibliotece Warszawskiej” w 1860 roku (t. 4, s. 619-633), a jego autorami są Józef Bliziński (Kujawy), który wiele lat mieszkał we Włocławku, i
Marcin Albiński (Krakowskie) (Karaś 1961: 355-356, Nowowiejski red. 2009:
18). Zbiór Albińskiego można odtworzyć dzięki sygnowaniu haseł skrótem A. (prawdopodobnie dodatek redakcji). Cały słownik liczy 361 haseł, natomiast z Galicji zachodniej pochodzi 63 hasła.
Wśród źródeł Słownika gwar polskich Jana Karłowicza wymienia się rękopiśmienny słownik Oskara Kolberga (Słowniczek gwary krakowskiej), a w kartotece Słownika gwar polskich PAN znajdują się słowniki gwar wsi: Strzybnica tarnogórska (ponad 5 000 kartek) i Niepołomice bocheńskie (ponad 3 000 kartek) (za: Woźniak 2000: 33).
Oskar Kolberg, Właściwości mowy krakowskiego ludu [w:] Krakowskie
Obszerny słownik gwarowy znajduje się w tomie Krakowskie Oskara Kolberga opublikowanym w 1873 roku (przedruk: Dzieła wszystkie, t. VIII, cz. 4, s. 303-328). Liczy on 1197 haseł, a wyrazów więcej ze względu na opracowywanie nierzadko w jednym haśle więcej niż jednego wyrazu, por. np.
Kawior, kawiorek, – snopeczek mały, wiązeczka słomy (np. do zatkania dziur w dachu).
Kruszyna, – odrobina, krzyna, krzta; krzyć się, kruszyć się (o zbożu); krzyca, zboże o kłosie kruchym, sypnym.
Lichman, – marnotrawca; lichmanić, trwonić.
Locha, samura, – maciora, świnia.
Łabuzie (s. n.), – grosiwo uzbierane; łabudać, ciułać, zbierać pieniądze.
Łapić, – łapać, schwytać np. jak go złapił tak trzyma; ztąd i ułapić, załapić; – łapigrosz, łakomiec.
Mamić, mamidło, – zwodzić, zwodna rzecz; Mamona, widmo, mara.
Naścigły, – na wpół dojrzały, najrzały; niedościgły, niedojrzały; prześcigły, przejrzały; (ob. dościgły).
Paskudziarz, – złodziej drobnych rzeczy; paskudzić, paskudować, kraść, wynosić, przeszkadzać, np. nie paskuduj grusek z ogrodu; spaskudowali mi groch w polu.
Przymiot, – wrzód; przymiotnik, bolączka, wrzodzianka.
Słownik ma układ alfabetyczny, wyrazy hasłowe sprowadzone na ogół do postaci bliskiej polszczyźnie literackiej (a więc np. bez mazurzenia) zostały zapisane ortograficznie, podobnie cytaty, ale w nich Kolberg starał się zachować ważniejsze fonetyczne cechy gwarowe, np. mazurzenie), choć nie zawsze jest konsekwentny, por.
Mieszkać, czekać, stać, zatrzymywać się, np. nie mieskałem długo w rynku, ino hala w drogę.
Oczywiśnie, – oczywiście, istotnie; ocywisny, oczywisty; w ocyminiu, w okamgnieniu, nagle.
Śródwieczerz (neutr.), zmiennéj długości wedle pory roku chwile środkowe pomiędzy południem i zachodem słońca, np. we trzech bylibyśmy do połednia skońcyli, ale we dwóch zejdzie nam do śródwiecerz.
Artykuły hasłowe zostały opracowane starannie. Tylko niewielka część ma strukturę najprostszą: wyraz (ewentualnie jego warianty fonetyczne i morfologiczne) oraz jego znaczenie (definicje są różnorodne, choć najczęściej synonimiczne i realnoznaczeniowe, czasem zakresowe lub mieszane), por.
Macuga, – brzydka baba, niezdarne kobiecisko.
Morzysko, – głód, boleść, czczości i nudności w żołądku.
Nieugodny, – niezgodny, grymaśny.
Obornik, – stadnik, ogier lub buhaj.
Odmopysk, – pysk, twarz odęta.
Ometłuch, ometluch, – kusy, licho ubrany, obdartus.
Konsolacyja, – pociecha (tj. dzieci).
Osusny, oszusny, –ten co osuwa, osuje majątek, marnotrawny, rozterny, lichman.
W niektórych hasłach pojawia się szereg synonimów różnordzennych dotyczących tego samego desygnatu nie tylko na badanym obszarze (ale w porównaniu z innymi gwarami), czasem antonimy, por.
Pazurnik, – łakomiec, przeliwacz. Chłopi nazywają przekupniów miejskich: cabany, łyki, pazurniki, kółdóny i krztanie.
Miśnik v. luszof, – naczynie drewniane do obmywania misek i talerzy.
Nalezyty, przynalezyty, – należący się komuś, przypadający mu.
Łapie, łopie, – prędko, wkrótce, szybko, żywo, hyżo; niełapie, niełopie, nieprędko, np. Józek niełopie przyjdzie.
Kołatka, kołatéwka, – narzędzie do rozbijania czyli roztrzepania białka jaj itd. (gdzieindziéj motewka, w Poznaniu: kwirl).
Klepisko, – ziemia ubita, uklepana w stodole, czyli miejsce czyste, na którém się młóci (częściéj mówią tutaj bojisko).
W wielu hasłach określone zostało nacechowanie stylistyczno-ekspresywne wyrazów, por. np.
Maglownica (obelżywie), – dziewka do niczego, wałkoń.
Pindyga, (pogardliwie) napitek, wódka.
Wierzchowisko, – (pogardliwie) łeb ludzki, głowa.
maśny, tłusty, wszeteczny (żart).
Znajduch, znajdek, znaleźniak (grzecznie), dziecko podrzucone, podrzutek. (ob. bąk).
Stosunkowo często występują uwagi o funkcjonowaniu wyrazów, ich frekwencji, wychodzeniu z użycia, por.
Manele (dawniéj), – rękawki.
Ozdownia (wyraz dawny), – dziś: słodownia.
Para, – dech, wapór gorący (powsz.), wódka, parucha, np. para lepij obstoji (pragnienie ugasi) jak miód.
Matula, matusia, matuś, – zdrobniałe od: matka. Powszechne).
Powązka, – płócienna przykrywka na garnek (powsz.).
Ugodny, – zgodny, chętny do zgody. Ustępując z pretensyj mówią np. to se ta weźcie, kiej wam sie zdaje, że to wasze, ugodna Bogu i ludziom.
Wartość słownika podnoszą liczne cytaty, które nie tylko ukazują użycie wyrazu w zdaniu, jego formy fleksyjne, łączliwość leksykalną i składniową, ale pozwalają nieraz modyfikować definicję, por.:
Jabcywo, (s. n.) sad pełen jabłek np. jabcywa jest dosyć haw; ale cóz ś niém robić, kiéj wsyćko hrobacywe; dziś cały ich plecny kos (kosz plecowy, na plecy) wywaliłem świniom (cytat wskazuje raczej na znaczenie: ogół jabłek, ileś jabłek).
Kalemba, – stara i chuda krowa, np. chyciła te kalębe za cycki i wydojiła.
Marzyć (kogo), – rozmarzać, rozebrać, robić nieprzytomnym np. zaduch z pary tak mnie marzył.
Mlaskotać, – odbijać głośno, trzaskać, np. całował ją, ze j-az mlaskotało.
Obśniwać się, – mieć sny, śnić się komuś, np. nieboscyk tez mi się obśniwał.
Sumienie, – usposobienie, natura ludzka, np. on jest twardego sumienia przy likach, on jest mocnéj natury przy lekach, leki go nie poruszyły.
Nieregularnie, ale również nierzadko pojawia się informacja gramatyczna, określenie części mowy, przy niektórych rzeczownikach – rodzaj gramatyczny, ograniczenia w zakresie kategorii liczby, przy przymiotnikach końcówki rodzajowe, przy czasownikach – krotność lub wybrane formy fleksyjne, por.
Kłoć (subst. fem.), – słoma równiana na bojisku; okłot (masc.), snopeczek takiéj słomy.
Kuśtyga (subst. masc.), – kulawy; kustygać, kuleć (ob. koślawy).
Niepili, a, e, – (adject. czasami nieodmienne), nienależący do rodziny, do sukcessyi, nie spokrewniony, np. odmówili mu jako niepilemu. (Biała).
Niewiara (subst. masc.), – poganin.
Płanety (plur.) zmienna pogoda, przeciąg chmur z deszczem (na wiosnę) np. rózne płanety przechodzą, to pogoda i się ustatkuje.
Podufały, a, e, poufały, – dobréj tuszy, otyły, np. nasz kucharz sobie podufały (brzuchaty); kobieta podufała, poważna, ciężarna.
Opołać (częst.), opleć (jednotliwe), – oczyścić, otrząść mąkę, ospę lub otręby (potrząsając je na przetaku lub w niecce, nim się przystąpi do przesiania (ob. pléć).
Pléć (verb.), plić, pléć proso, len; – plewię, plewisz (plisz), plewi, plewią (w Mazowszu: pielę (pelę), pielisz, piele, pielą, (ob. opołać), plewidło, rwanie chwastów.
Informacje o pochodzeniu (etymologii) wyrazu znajdują się głównie przy germanizmach (podstawa niemiecka), por.
Juzyna, jurzyna, – podwieczorek; juzynować, – jeść pod wieczór (niemiec. jausen).
Rychtować, ryktować, (anrichten) przyrządzać, szykować; ryktunek, szyk, porządek.
Szar (niem. Schaar), – szereg, rzęd, pasmo; np. stoji pięć sarów snopów na polu; – cały dach pobity gontami we trzy szary, tak że jeden szar zachodzi na drugi.
Szpas, śpas (niem. Spass), żart, zabawka, igraszka; szpasować, żartować, zwodzić.
Oprócz geografii uogólnionej wynikającej z opisu określonego obszaru niektórym wyrazom towarzyszy dokładna lokalizacja w postaci nazw wsi, por.
Korzystować, – korzyści ciągnąć, chcieliby z nas korzystować, ale sie nie damy. (Mogilany).
Chaja, chajawica, chujawa, chujawica, kujawica (u Górali: fujawica), – słota, wietrzna niepogoda, flaga mokra z wiatrem. (Myślenice, Zator.).
Gorko, – gorąco; – gorki, gorący. (zator, Chrzanów).
Niekiedy pojawiają się odniesienia do wcześniejszych publikacji, porównania ze słownikiem Lindego, por.
Literka (Leiter), – drabina lekka do woza. (Lud. Ser. V. str. 176).
Polednia, półka z żerdzi (ob. Lud. Ser. V. str. 153.
Bąk (L. inne), – dziecko nieprawe, bękart (zdrob. bączek).
Reasumując, słownik Oskara Kolberga ma dużą wartość zarówno ze względu na zasób ilościowy, jak i sposób opracowania leksykograficznego.
Władysław Kosiński, Słowniczek prowincjonalizmów z okolic Krakowa, Bochni i Wadowic
Powyższy słowniczek został opublikowany w 1877 roku („Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej” t. I, 1877, s. 37-56). Autor porównał zebrane przez siebie słownictwo ze słownikiem Lindego i umieścił w swoim zbiorze jedynie wyrazy, których nie odnotował Linde, oraz te, które Linde zarejestrował w innym znaczeniu lub innej formie. Słownik zawiera łącznie 490 haseł, ale wyrazów więcej, gdyż w niektórych artykułach hasłowych przytoczono po kilka wyrazów pokrewnych, por.
chrobak, a, sbs. m. robak, ogólna nazwa na wszystkie owady. Od tego pochodzi: chrobactwo, a, sbs. n.; chrobaczny, chrobaczliwy; chrobacznieć verb. zwykle w złożeniu, np. owoc zchrobacznieje.
bełtać, verb. trans. mięszać; compos. roz-b., na-b., np. rozbełtać mąkę z wodą. Stąd bełtuga, tj. ciecz mętna (na Podolu bełtucha).
bandzioch, a, sbs. m. brzuch; pogardliwie brzuszysko, wielki brzuch; zgrubn. bandzioszysko, zdrobn. bandzioszek.
buchać, verb. trans. jeść. Złoż. na-buchać się, o-buchać się, najeść się, objeść się; z-buchać, zjeść. Buchnąć, buhać także niekiedy ukraść, kraść; (buchnąć do wody = rzucić się).
derny adj. piękny, okazały, dobry; adverb. dernie.
gajda, y, s. m. człowiek niezgrabny, ociężały, stąd przymiotnik: gajdowaty.
Zwraca tu uwagę precyzyjne określenie pochodności słowotwórczej przytaczanych wyrazów oraz odrębny (przynajmniej częściowy) opis każdego wyrazu, podczas gdy w innych słowniczkach z tego okresu przytaczano zazwyczaj formy podstawowe z derywatami w główce hasła bez ich szczegółowego omawiania.
Artykuły hasłowe są starannie opracowane, a ich struktura jest zadziwiająco nowoczesna. Składają się na nią następujące elementy: wyraz hasłowy ze wskazaniem ewentualnych wariantów fonetycznych, konsekwentnie podawana przy każdym hasle informacja gramatyczna, znaczenie (lub znaczenia przy wyrazach polisemicznych), derywaty, niekiedy dokładniejsza lokalizacja, rzadko cytaty, odsyłacze.
Wyrazem hasłowym jest w zasadzie pojedynczy leksem, por. np.
bzdyczyć się, 1) chmurzyć się, np. jakoś się bzdycz-y, będzie dészcz; 2) gniéwać się, robić miny gniewliwe.
rębarnia, i, f. miejsce, gdzie się drzewo na opał rąbie i przechowuje (Wadowice).
dziopa, y, sbs. f. 1) dziewczyna, dziewucha; 2) szmata, patrz: dziopka.
bagnić, i, sbs. f. rokita, gatunek wierzby, salix arenosa (Linde)
z ewentualnymi obocznymi formami fonetycznymi lub sporadycznie – morfologicznymi, por.
skowroźny (także skobroźny), adj. zwinny, żywy, krzepki. (Wadowice). Porówn. skowérny.
okroperny, okropeczny, adj. okropny.
Konsekwentna i stosunkowo pełna jest informacja gramatyczna, gdyż zawsze określona jest część mowy, a przy rzeczownikach – rodzaj gramatyczny i na ogół końcówka D. lp., przy przymiotnikach – końcówki rodzajowe, przy czasownikach – przechodniość, czasem niektóre formy fleksyjne lub inne uwagi, por. np.
gonicha, y, sbs. f. kobiéta niemoralnego życia, ulicznica, nierządnica, patrz pędzicha.
pielech, a, sbs. zwykle w plur. pielechy, 1) pościel; 2) suknie w nieładzie i nieporządku, brudy. Por. u Lind. Pielesz.
rzeszeć, v. itr. (praes. rzeszają: w perf. i fut. zwykle w złożeniu: ze-szerzały, ze-szerzają; - (part. perf. zerzeszały) mówi się o pewnych jarzynach (rzodkwi, rzepie, kalarepie...), które wskutek starości tracą swój smak właściwy i swą mięsistość.
rozpuczyć, verb. używane nie osobiście: rozpuczyło go.
Cytaty nie występują zbyt często, ale są doskonałym dopełnieniem definicji, por.
mérchać, v. tr. rozczachrać, pomieszać, w nieład wprawić, przede wszystkiem o włosach: np. czegóżeś taki pomérchany?
zbérkać, uderzać, utykać jadąc lub idąc po nierównym miejscu, np. wóz zbérka po kamieniach.
gadzina, y, sbs. f. dró, wszelkie bydło nawet i konie. Gadzina mi się wytérała (= bydło mi się wytérało).
zégać, wskazywać, np. nie zégaj tak palcem na mnie.
lgi, a, e, adject. łagodny, np. teraz jest zima lga. Także przysłówkowo: dziś jest lgo, nie ma mrozu.
Pojawiają się też niekiedy informacje dodatkowe, np. o zróżnicowanej semantyce wyrazu czy o nazwach paralelnych, por.
młoducha, y, s. f. (oppos. starucha), druchna (koło Wadowic); w innych okolicach także: panna młoda.
skotyga, i, s. f. patrz skotarbina; (chłopiec zaś zwie się skotak).
oraz porównania z danymi zawartymi w słowniku Lindego, por. np.
gada, y, sbs. f. wesz; także jako przezwisko żartobliwe lub pogardliwe: ty gado! ty psia gado! (W Lind. tylko gad, u, s. m. a gada w zupełnie innem znaczeniu).
Ogólna ocena sposobu opracowania słownika jest wysoka. Na jego wartość składa się dobry opis znaczeń, wyjątkowo staranna, obszerna i konsekwentna charakterystyka gramatyczna wyrazów, określenie stosunku przytaczanych wyrazów pochodnych.
Stanisław Dobrzycki, O mowie ludowej we wsi Krzęcinie (pow. podgórski)
Wymieniona praca opublikowana w „Rozprawach Akademii Umiejętności. Wydział Filologiczny” w 1898 roku (Seria II, t. IX, ogólnego zbioru XXVI, s. 332-405) zawiera słownik na stronach 370-401. Słownik ten, dość obszerny i starannie opracowany, liczy 879 haseł ułożonych alfabetycznie. Wyrazy hasłowe i przykłady zapisano fonetycznie. Krzęcin to dziś wieś w gminie Skawina, pow. krakowski, woj. małopolskie.
Słownik zawiera 879 ułożonych alfabetycznie, a więc jest stosunkowo obszerny. Wyrazów jest nieco więcej ze względu na ówczesną tendencję do omawiania w jednym haśle wyrazów pokrewnych (zwłaszcza zdrobnień rzeczownikowych czy czasownikowych formacji prefiksalnych), por. np.
sapa, sapka – potrawa z mąki; także o błocie wielkiem a niebyt gęstem mówi się: taká sapa.
burtać – mieszać, rozrzucać, zakłócać, np. poburtać mléko, albo zburtać ṷózko.
Wyrazy zapisano fonetycznie, podobnie jak i przytoczone w części haseł cytaty.
Artykuł hasłowy składa się z wyrazu, jego definicji (kolejne znaczenia są numerowane cyframi arabskimi), często krótkiego kontekstu ilustrującego użycie wyrazu w zdaniu, por. np.
zesęndřeć – 1) zdrętwieć: „tak byśće zesęndřeli na voźe ṷod źimna”; 2) „zesęndřane deski”: stare.
streić – trafić, odgadnąć: „doktór dobry, bo mu streóṷ”.
Czasem autor podaje też w haśle nazwy podobnych desygnatów, por. np.
rǫmbańica – siekiera większa, z podłużnem ostrzem, do rąbania większych belek; siekiera mniejsza nazywa się ćioska.
Część haseł ma oczywiście najprostszą strukturę: wyraz i definicja (często synonimiczna w postaci odpowiednika literackiego), por.
zbywać śe – spierać się, sprzeciwiać się
zerwiś – urwisz.
Słownik jest starannie opracowany, objaśnienia są na ogół wystarczająco precyzyjne, nieraz obszerne, zapis konsekwentny.
Michał Kapuściński, Słowniczek gwary ludu krakowskiego z okolicy Czernichowa
Słowniczek sygnowany
M. Kapuściński został opublikowany w 1899 roku czasopiśmie „Lud” (t. V, s. 63-64). Czernichów to obecnie administracyjnie miejscowość gminna w powiecie krakowskim, woj. małopolskie.
Słownik jest nieduży, liczy zaledwie 149 haseł podanych w układzie alfabetycznym. Autor zapisał wyrazy zgodnie z regułami ortograficznymi, ale z zachowaniem gwarowych cech fonetycznych (np. mazurzenia, ścieśnień samogłosek itp.), por. np.
Przelévac, handlarz bydła
Wyskocka, światownica, kobieta światowa
Zegnárka, zażegnywaczka.
Struktura haseł jest prosta, na ogół: wyraz i jego znaczenie, brak innych elementów typu cytaty, informacja gramatyczna, etymologiczna. Mamy więc do czynienia z indeksem wyrazów gwarowych z definicjami, najczęściej synonimicznymi w postaci odpowiednika ogólnopolskiego, por.
Korcipka, czeremcha,
Kucybiéda, biedak, chudeusz
Warznik, garnek
Wielochłop, olbrzym,
czasem z dodatkowymi uściślającymi objaśnieniami zakresu użycia, np.
Ciuma, niezdara (stara dziewka)
Ciumak, niedojda (stary parobek)
Kamulátek, wizytka (odzież)
Snówka, sennik (książka)
Równie częste są definicje realnoznaczeniowe, por. np.
Framuga, szabaśnik w piecu
Jéze, snopki narożna w strzesze
Kuciup, człowiek bez palcy, bezpalczy
Luchto, czeluść w piecu
Niesamá, kobieta ciężarna
Pamuła, poddasze kocie
Zátyle, miejsce za chałupą.
Witold Pracki, Przyczynek do słownictwa ludowego z okolic Krakowa
Przyczynek do słownictwa ludowego z okolic Krakowa
Witolda Prackiego („Prace Filologiczne” 1899, V, s. 150-158) – to słowniczek ujmujący „ciekawsze wyrazy” (łącznie 262 hasła) zapisywane od 1891 roku w 20 wsiach podkrakowskich (Bachwice, Baczyn, Chełmek, Czerna, Ciężkowice, Dubie, Filipowice, Jaworzno, Krzeszowice, Luszowice, Libiąż, Mnichów, Morawica, Małoszowa, Myślachowice, Nielepice, Regulice, Rudno, Tenczynek, Trzebinia, Zalas).
Struktura haseł jest prosta: wyraz hasłowy, znaczenie (przy roślinach zwykle terminy łacińskie), czasem przykład ilustrujący użycie wyrazu, lokalizacja wyrazów (z poszczególnych wsi), czasem odsyłacze do istniejących opracowań, np.
bajakowaty – gruby „Dąb bajakowaty ścieni” N.;
bukowiec – borówka (czarne jagody) B.;
brzym – modrzew Balin.;
cieciora – roślina (cornilla varia);
cudzić – trzeć, wycierać Rn. „Leleń cudzi rogi o świerka”;
knysać – mieszać. „Wsytko poknysane, jak haw robić”. M.;
ośkliwiec – blagier, cygan. „Já ta nie záden ośkliwiec, zebym cyganił”. Krz. Porów. zakopiańskie śkliwić. Rozpr. Ak. X, 221.
Włodzimierz Tetmajer, Słownik bronowski
Słownik bronowski (Zbiór wyrazów i wyrażeń, używanych w Bronowicach pod Krakowem) Włodzimierza Tetmajera został opublikowany w serii„Materiały i Prace Komisji Językowej” t. II, 1907, s. 427-474). Słownik z najbliższej okolicy Krakowa jest stosunkowo obszerny, gdyż liczy 908 haseł, niejednokrotnie rozbudowanych, zwłaszcza w odniesieniu do wyrazów ważnych kulturowo. Ich opis ma duże znaczenie dla etnografii, np. obszerne omówienia zwyczajów, przesądów wykraczające poza zwykłe definicje językoznawcze w hasłach: boguse, bogińka, bukiet, czeladź, dziadek, grzmieć, mleko, opowiadać, strzyga, święcenie, warzecha, włosy, ziemniaki. Autor przytacza też wiele rymowanek, zwłaszcza w hasłach: bocoń, Bóg zapłać, bóść, brezować, elemele, kowal, pan. Wartość kulturową słownik zyskuje też dzięki ilustracjom – rysunkom różnych elementów kultury materialnej.
Słownik poprzedza wstęp redakcji (ówczesnego sekretarza Kazimierza Nitscha), a niektóre problemy związane z zapisem fonetycznym wyrazów i dłuższych cytatów zostały ustalone w rozmowach prof. Jana Rozwadowskiego z autorem. Słownik ma układ alfabetyczny, wyrazy i cytaty podano w transkrypcji fonetycznej. Artykuł hasłowy składa się najczęściej z podstawowych elementów: wyraz hasłowy razem z formami obocznymi, często z derywatami, definicja, por. np.
potśeitka, gładki sufit, przybity spodem do belkowania powały.
evuχa, oṷχa, eṷχa, dziewucha; dziewczyna: a) córka: nasa evuχa; b) w ogóle dziewczyna, należąca do rodziny w przeciwstawieniu do służącej, tj. efi. Zdrobn, eṷska, eṷusecka; zgrub. eṷsysko.
jankor, uraza, gniew; adj. jankorľivy, złośnik, popędliwy, obraźliwy.
laeda, laetka, człowiek narzekający. – laeić, labiedzić, narzekać (płaczliwie).
Czasem pojawia się egzemplifikacja tekstowa i odsyłacze do ilustracji, np.
pamuṷa, część poddasza, strychu, p. na fig. 6. pot pamuṷǫ; przen. baroby ḿe to ćesyṷo, zeby pamuṷa pot pamuṷe vlazṷa gdyby się obie rodziny połączyły.
kroef lub krokva; k na fig. 2., d na fig. 4.
prėmnå, świetna (o pannie): ‘a-dy ‘i χaŋka śe žeńiṷa, χań takå prėmnå; kaz-by ‘on ḿę to χćåṷ, tai Vojtek, ‘on by χćåṷ jae(j) prėmnė(j).
Stosunkowo rzadko występuje informacja gramatyczna, np. w hasłach kšesnomatka, matka chrzestna, kšesny oćec podano cały paradygmat, lub rodzaj kwalifikatora, por. χopy, χoii, pieniądze, grosze (żartobl.).
Jan Magiera, Gwara sulkowicka
Jan Magiera, Gwara sulkowicka, „Materiały i Prace Komisji Językowej Akademii Umiejętności” w Krakowie, t. V, 1912, s. 313-362. Sułkowice to miasteczko, siedziba gminy miejsko-wiejskiej, w powiecie myślenickim, woj. małopolskie. Słownik znajduje się na s. 338-362 i liczy 893 hasła. Autor porównał zebrane przez siebie słownictwo ze Słownikiem gwar polskich Jana Karłowicza i wszystkie wyrazy w nim niezarejestrowane opatrzył gwiazdką. Jest to zatem cenne uzupełnienie słownika ogólnogwarowego o wyrazy o wąskim zasięgu terytorialnym. We wstępie znajduje się również uwaga, że pozostałe wyrazy (bez gwiazdki) na ogół ilustrują nowe znaczenia, nieznane słownikowi Karłowicza.
Artykuł hasłowy ma typową budowę: wyraz hasłowy, jego formy oboczne lub derywaty (często dublety słowotwórcze), rzadko cytat, por. np.
cęmeć lub cueć siedzieć skurczonym;
śćelcyć – czyhać na kogo: ṷun jinṷo śćelcy, cṷoby gṷo dṷopot.;
tyrmańić, ṷostyrmańić – przepuścić pieniądze;
ṷoślakćić – 1) zranić, zadać cios moralny; 2) zwalać, np. ṷoślakćiṷem se pṷorti.
Wyjątkowo pojawia się informacja gramatyczna, np.
stṷopyrceć – sterczeć; vystṷopyrcyć przechodn. – wystawić: jino ręnce z vṷody vystṷopyrcyṷ.
Zdarza się, że w tym samym haśle autor podaje nie tylko warianty fonetyczne i morfologiczne czy derywaty, lecz także synonimy różnordzenne, np.
dudy albo leľita – wnętrzności; feler albo χyba – wada, skaza.
W hasłach, na które składają się różne części mowy zazwyczaj definicje znajdują się przy wszystkich wyrazach, np.
taras, tarasy – śmieci; taraśić – śmiecić; tartaśić – niszczyć: zoṷḿyže stertaśiľi zytṷo.;
ale bywa i tak, że objaśniany jest tylko jeden, np.
laksṷovać, laksyrka – biegunka: laksuje gṷo.
Niekiedy cytaty są niezwykle cenne, gdyż przy synonimicznej niejasnej definicji ilustrują właściwe znaczenie wyrazu, np. w haśle ṷoślakćić tylko z cytatu ṷoślakćiṷem se pṷorti drugie znaczenie określone jako ‘zwalać’ możemy precyzyjnie zdefiniować jako ‘zabrudzić’.
Piotr Jaworek, Gwary na południe od Chrzanowa
Piotr Jaworek ,
Gwary na południe od Chrzanowa („Materiały i Prace Komisji Językowej Akademii Umiejętności” w Krakowie, t. VII, cz. II, 1920, s. 319-426). Wyodrębniony słownik znajduje się na s. 417-426 i liczy 343 hasła. Ma układ alfabetyczny. Przedstawia leksykę gwary 9 wsi w okolicach Chrzanowa (Pogorzyce, Piła, Płaza, Bolęcin, Zagórze, Żarki, Moczydło, Libiąż Wielki, Libiąż Mały). Wyrazy hasłowe i cytaty autor przytacza w transkrypcji fonetycznej.
Artykuł hasłowy tworzą następujące elementy: wyraz hasłowy, jego lokalizacja (w postaci skrótu nazwy wsi), wariant wyrazowy, znaczenie, rzadko większy kontekst (ale praca zawiera dużo obszernych, ciekawych tekstów, które ilustrują użycie odnotowanych w słowniczku wyrazów), por.
bauχ: ecko χoi na bauχu – raczkuje, czołga się na rękach i nogach.
bnckać (P), bǫnckać (Z) – bić po plecach.
darymńik (Ż) – próżniak, nicpoń.
ṷobuek (Ż) – kołnierz: uku! måće fsy na ṷobuku, deće e se vyić, ńe bedom vås gnyić!
Czasem pojawiają się dodatkowe objaśnienia, np. dotyczące różnic pokoleniowych, por.
af (Ż) – tu, tutaj; tylko u starszej generacji, młodsza mówi: χaf;
czy informacje gramatyczne w niewielkim zakresie, np. w postaci zakończenia D. lp., por.
zårůf , -vu – ruchoma część strzechy lub dachu nad boiskiem, podnoszona przy wyjeżdżaniu wysoko naładowanego wozu do stodoły.
W jednym haśle autor notuje (oprócz wariantów wymowy) także często dublety słowotwórcze (derywaty współrdzenne), np. rzeczowniki różniące się tylko sufiksem, por. np.
ǵibas, ǵibaṷa, ǵiboń – człowiek wysoki a cienki.
Józef S. Ziemba, Słownik prowincyjonalizmów powiatu będzińskiego (gub. piotrkowska)
Słownik prowincjonalizmów powiatu będzińskiego (gub. piotrkowska)
Józefa S. Ziemby opublikowano w „Pracach Filologicznych” w 1891 roku (t. III, s. 302-312; 489-502). Autor uwzględnia wsie wzdłuż ówczesnej granicy rosyjsko-austriackiej. Słownik jest podzielony na 3 części ze względu na różny obszar w nich uwzględniony: cz. I zawiera leksykę zebraną we wsiach: Modrzejów, Niwka, Klimontów, Porąbka, Niemce, Zagórze, Józefów, Sielce, Milowice, Małobądz, Ostragórka, Gziechów, Dąbrowa Górnicza, Gołonóg, Czeladź; cz. II – we wsiach na granicy Górnego Śląska w kierunku północno-wschodnim, tj. w Grodźcu, Łagiszy, Psarach, Gródkowie, Bolerausie, Wojkowicach Komornych, Strzyżowicach, Bobrownikach, a część III – wsie: Malinowice, Toporowice, Niezdana, Ossy, Sączów, Dobieszowice, Wymysłów, Siemonia.
Autor opatrzył gwiazdką wyrazy, które uznał za zapożyczenia z gwar śląskich, np. np. w cz. I:
*ciarać się = walać się (Nie ciarojze sie w piosku);
*kreple = pączki,
*kłobuk = kapelusz męski;
*rajtrok = kapota;
*szrumbek = sanki;
w cz. III:
*bajtlich = tłumok podróżny, pakiet,
*frajny = wolny, bezpłatny;
*biglować = maglować;
*gieltować, gieltuje = przystoi, ma wartość.
Część I zawiera 234 hasła, cz. II – 106, cz. III 364, a więc łącznie słownik obejmuje 704 hasła. Oprócz znaczenia czasem wyrazy hasłowe są opatrzone odpowiednimi przykładami użycia, np. cz. I:
chrabeścić się = skrobać się (Ty, psie miyso, nie chrabeśćze się we dźwierzy);
hamrać = gryźć, targać (pies sobaka pohamroł mi sukmane);
jankor = zmartwienie (Nasa pani to z jankoru płace, a późni stęka i lezy, jak krowa w łózku);
cz. II:
belątać się = włóczyć się (beląta sie za mną, kiejby ciele za krową);
chelmisko = obuch od siekiery, topora (chelmiskiem w łeb ci udrę i bedzies mioł tyla);
gugułka = owoc niedojrzały (o wiśniach). (Ciepze tam gugułke, bo cie bas bedzie boléć);
cz. III:
chlibulec = kawał drzewa (podej no tén chlibulec pod kape);
hornąć = uderzyć (jak go hornąnem, to sie az balił);
kicok = snopek słomy używany na podszycie dachów;
kotyrba = głowa (má ci on w kotyrbie nie mało);
ozygle = klapy u surduta (Złapił go karcmárz za ozygle i wyciep za drzwi).
Słownik gwary wsi Wola Radziszowska
Iwona Jurczyk, Słownik gwary wsi Wola Radziszowska, współpraca red.: Halina Buchowska, Renata Bysina, Witold Grabiec, Małgorzata Kluska, Stowarzyszenie Miłośników Doliny Cedronu, Wola Radziszewska 2009, ss. 199.
Wola Radziszowska to wieś położona w dolinie Cedronu 25 km d Krakowa w gminie Skawina, woj. małopolskie. Słownik został pięknie wydany na papierze kredowym, bogato ilustrowany zdjęciami dotyczącymi elementów ludowej kultury materialnej zamieszczonymi w tekście słownika. Zawiera 4290 haseł w układzie alfabetycznym i 78 fotografii. Przygotowywany z myślą jako słownik pełny notuje także wyrazy wspólne z polszczyzną ogólną w zapisie zgodnym z regułami ortografii polskiej.
Wzorowany na Słowniku gwary orawskiej Józefa Kąsia wykorzystuje wiele jego rozwiązań, m.in. sposób definiowania, podawania informacji gramatycznej, odsyłacze. Podstawą materiałową słownika są głównie badania terenowe prowadzone przez autorkę od 2000 roku oraz wcześniejsze zapiski. Artykuł hasłowy zawiera wyraz hasłowy, jego charakterystykę gramatyczną, niekiedy kwalifikatory (chronologiczne: now., star., daw.), definicję, odsyłacze oraz rzadko cytaty zapisane ortograficznie, ale z zachowaniem ważniejszych cech wymowy, por. np. hasło:
BIJOK rz. m ‘krótszy element składowy CEPÓW połączony z dzierżokiem; sztyl o długości około 1 m wykonany z drzewa tarniowego lub dębowego, zakończony z jednej strony KAPICĄ przymocowaną dratwą maczaną w smole’: Jak sie młóciło zboże cepami, to za dzierżok sie trzymało, a bijokiem sie uderzało w słome – dwoje ludzi na zmiane, roz uderzoł jeden, roz drugi – i z kłysek wylatywały ziorka. Strasznie sie trzeba było przy tym urobić; zob. hasł CEPY.
Alfred Zaręba, Słownictwo Niepołomic
Opracowanie Alfreda Zaręby to słownik lokalny, gdyż dotyczy gwary jednej wsi – Niepołomic koło Krakowa. Otwiera serię naukowych słowników gwarowych po II wojnie światowej; został opublikowany w 1954 roku. Liczy 1942 hasła. Ma charakter dyferencyjny, a zatem notuje tylko słownictwo różne od ogólnopolskiego. Został opracowany na podstawie badań własnych przeprowadzonych przez autora w latach 1946-1947, z uzupełnieniami w 1953 r. Ma układ rzeczowy, ale autor nie wspomina we wstępie, w jaki sposób wyodrębnił poszczególne działy tematyczne. Jest ich 25 w słowniku, niektóre są wyraźnie nierównorzędne (np. osobno wydzielone „Naczynia i miary”, osobno „Gospodarstwo kobiece”) i nieusystematyzowane w jakiś ogólniejszy schemat. Leksykograf wyróżnił tu przede wszystkim kręgi tematyczne charakterystyczne dla słownictwa ludowego, tj.: 1. Dom, 2. Ciesielstwo, 3. Zabudowania gospodarskie. Obejście, 4. Uprawa roli, 5. Wóz. Sanie, 6. Sprzęt gospodarski, 7. Gospodarstwo kobiece, 8. Naczynia i miary, 9. Hodowla, 10. Rybołówstwo. Piaskarstwo, 11. Zwierzęta, 12. Drzewa. Praca w lesie, 13. Rośliny, 14. Zjawiska atmosferyczne. Ciała niebieskie. Czas, 15. Barwy, 16. Części ciała. Choroby, 17. Ubiór. Pościel, 18. Potrawy. Posiłki, 19. Rodzina, 20. Stosunki społeczne. Zawody, 21. Zabawy. Rozrywki, 22. Zwyczaje. Obyczaje. Wierzenia, 23. Przezwiska, 24. Onomastyka. Teren. Toponomastyka, 25.Różne.
Jest to słownik z dużym udziałem informacji etnograficznych dzięki m.in. zamieszczaniu dokumentacji ikonograficznej, czyli zdjęć, rysunków, szkiców odpowiednich przedmiotów kultury ludowej.
Wyrazy hasłowe są zapisywane fonetycznie w postaci gwarowej.
Literatura cytowana:
Opracowania:
Halina Karaś, 2011, Polska leksykografia gwarowa, Warszawa.
Mieczysław Karaś, 1961a, Z historii badań nad słownictwem gwarowym, „Język Polski” XLI, z.,3, s. 161-180; z. 5, s. 355-369.
Mieczysław Karaś, 1963, Przegląd i charakterystyka badań językowych w Małopolsce południowej, „Zeszyty Naukowe UJ. Prace Językoznawcze”, z. 5, s. 341-354.
Bogusław Nowowiejski (red), 2009, Dziewiętnastowieczne słowniczki gwarowe z Polski północno-wschodniej, Białystok.
Kazimierz Woźniak, 2000, Stan polskiej leksykografii gwarowej pod koniec XX wieku, [w:] Słowiańskie słowniki gwarowe, pod red. Hannny Popowskiej-Taborskiej, Warszawa, s. 17-51.
Słowniki:
Józef Bliziński (Kujawy) i Marcin Albiński (Galicja zachodnia), Abecadłowy spis wyrazów języka ludowego w Kujawach i Galicji Zachodniej, „Biblioteka Warszawska”, 1860, t. 4, s. 619-633.
Stanisław Dobrzycki, O mowie ludowej we wsi Krzęcinie (pow. podgórski), „Rozprawy Akademii Umiejętności. Wydział Filologiczny” 1898, Seria II, t. IX, ogólnego zbioru XXVI, s. 332-405, słownik: s. 370-401.
Piotr Jaworek, Gwary na południe od Chrzanowa, „Materiały i Prace Komisji Językowej Akademii Umiejętności” w Krakowie, t. VII, cz. II, 1920, s. 319-426; słownik: s. 417-426.
Iwona Jurczyk, Słownik gwary wsi Wola Radziszowska, współpraca red.: Halina Buchowska, Renata Bysina, Witold Grabiec, Małgorzata Kluska, Stowarzyszenie Miłośników Doliny Cedronu, Wola Radziszewska 2009, ss. 199.
Michał Kapuściński, Słowniczek gwary ludu krakowskiego z okolicy Czernichowa, „Lud” 1899, t. V, s. 63-64.
Oskar Kolberg, Właściwości mowy krakowskiego ludu [w:] Krakowskie, 1873 (przedruk: Dzieła wszystkie, t. VIII, cz. 4, s. 303-328).
Władysław Kosiński, Słowniczek prowincjonalizmów z okolic Krakowa, Bochni i Wadowic, „Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej” t. I, 1877, s. 37-56.
Jan Magiera, Gwara sułkowicka, „Materiały i Prace Komisji Językowej Akademii Umiejętności”, t. V, 1912, słownik: s. 338-362.
Stanisław Polaczek, Powiat chrzanowski w W. Ks. Krakowskim. Monografia historyczno-geograficzna, wyd. I rozszerz. i uzup., Kraków 1914, słownik: s. 129-139.
Witold Pracki, Przyczynek do słownictwa ludowego z okolic Krakowa, „Prace Filologiczne” 1899, V, s. 150-158.
Włodzimierz Tetmajer, Słownik bronowski (Zbiór wyrazów i wyrażeń, używanych w Bronowicach pod Krakowem), „Materiały i Prace Komisji Językowej” 1907, t. II, s. 427-474.
Alfred Zaręba, Słownictwo Niepołomic, Wrocław 1954.
Józef S. Ziemba, Słownik prowincyjonalizmów powiatu będzińskiego (gub. piotrkowska), „Prace Filologiczne” 1891, t. III, s. 302-312; 489-502.