Podlasie - historia regionu Pomnik poświęcony uczestnikom akcji rozbrajania rakiety V2 w Sarnakach na Podlasiu Podlasie - historia regionu Pomnik poświęcony uczestnikom akcji rozbrajania rakiety V2 w Sarnakach na Podlasiu Podlasie - historia regionu Pomnik poświęcony uczestnikom akcji rozbrajania rakiety V2 w Sarnakach na Podlasiu Podlasie - historia regionu Kościół pw. św. Stanisława Bp. i M. w Sarnakach na Podlasiu Podlasie - historia regionu Kościół pw. św. Stanisława Bp. i M. w Sarnakach na Podlasiu

Nazwa Podlasie

Etymologia ludowa nazwy Podlasie wywodzi jej proweniencję od krajobrazu charakteryzującego tę krainę. Przed wiekami tereny, które dzisiaj określamy mianem Podlasia porośnięte były gęstymi puszczami, których pozostałości w postaci Puszczy Knyszyńskiej i Puszczy Białowieskiej podziwiać możemy podczas podróży po tym terenie. Etymologia ta, mająca swoje uzasadnienie w mechanizmie tworzenia nazw obszarów, krain historycznych, czy po prostu terenów zasiedlanych przez ludzi, uznawana była również przez wielu naukowców, wśród większej części budziła jednak zastrzeżenia i zmuszała do dalszych badań i poszukiwań.
W kronice Wincentego Kadłubka, spisywanej ok. 1220 roku pojawia się nazwa Polllexiani (tłumaczona jako Połekszanie), która odnosiła się do jednego z plemion jaćwiesko-pruskich, którego kolebkę współcześni naukowcy lokalizują nad Jeziorami: Łaśmiady, Sunowo, Selment, Rajgrodzkim między Oleckiem na północy i Grajewem na południu. Nazwa ta, jako bliska brzmieniowo nazwie Podlasie również wiązana była z etymologią nazwy interesującego nas obszaru. Jerzy Nalepa twierdzi, że nazwa Połekszanie ma proweniencję topograficzną i oznaczała po prostu mieszkańców dorzecza rzeki Łek. Tłumaczenie Nalepy nie uwzględnia kluczowego dla tych rozważań związku pomiędzy nazwą Pollexiani a późnośredniowieczną i nowożytną łacińską formą Podlachensis, czyli Podlachia i formą ruską Poldl’asze. Taka właśnie forma pojawia się chociażby w dokumentach hospodarskich pisanych w językach ruskich. W tych samych dokumentach oraz innych źródłach Polacy zwani byli Lachami, co daje nam najbardziej uprawomocnioną metodologicznie etymologię tej nazwy. Podl’asze to terytorium graniczne z ziemiami Lachów, czyli Polaków, znajdujące się pod granicą z Lachami, czyli Koroną. Takim terminemm (Podl’asze, Podlasie) posługiwała się przez wieki mieszana etnicznie ludność tych obszarów.

Historia regionu

Podlasie od wieków określane jest mianem pogranicza kultur. Owa pograniczność świadcząca o bogactwie regionu związana jest z burzliwymi dziejami tych ziem. Pierwsze granice historycznego Podlasia opisuje się jako obszar rozciągający się od rzeki Krzny na południu po wododział i bagniska Prypeci, zakole Niemna na wschodzie i rzekę Liwiec na zachodzie. W pierwszych wiekach naszej ery ten właśnie obszar stanowił jednolitą kulturowo kolebkę kultury przeworskiej. Tzw. jądro Podlasia ukształtowało się w IX-X wieku i wiązane jest z obszarem zamieszkiwanym przez małe plemię, należące do gupy mazowieckiej, charakteryzujące się obrządkiem ciałopalenia zmarłych i sypania kurhanów, czyli terenami między Tykocinem, rzeką Supraślą, rzeką Swisłoczą, Białowieżą, Brześciem, Siedlcami i Sokołowem. Nie zachowała się do dziś nazwa plemienia, w literaturze stosuje się termin Staropodlasianie. Tereny te zostały przyłączone do państwa Polan wraz z całym Mazowszem, czyli najprawdopodobniej przed 963 rokiem. W wyniku walk z Jaćwingami i Litwinami Kazimierz Odnowiciel oddał ok. 1039 roku środkowe Pobuże (czyli okolice Brześcia) Jarosławowi Mądremu. Książę zbudował grud w miejscu dawnego osadnictwa wczesnośredniowiecznego w Drohiczynie.

Podlaska „ziemia niczyja” rzadko zaznawała spokoju. Niepewna sytuacja tych ziem nie sprzyjała osadnictwu, jednak w XII-XIII wieku wokół Drohiczyna i Bielska rozwijały się równolegle wsie, związane z osadnictwem mazowieckim oraz napływową ludnością ruską, sprowadzaną głównie z okolic Wołynia.

W XIII wieku w Drohiczynie znajdowała się faktyczna stolica Rusi Halickiej, a Daniel Romanowicz koronował się w mieście na króla Rusi w 1253 roku. Również w XIII wieku ograniczone zostały wpływy Jadźwingów, szczególnie dotkliwa była dla nich wyprawa Leszka Czarnego z 1282 roku. Na mocy traktatu w Melnie tereny pojaćwieskie podzielono między Litwinów i Krzyżaków. Ci ostatni, chcąc ustalić granice swojego państwa wzdłuż Biebrzy i Narwi, wielokrotnie szczególnie w XIV wieku najeżdżali ziemie podlaskie.
W 1382 roku książę mazowiecki Janusz zdobył ziemie drohicką, mielnicką i brzeską. Rok później odebrał je Jagiełło i oddał w administrację litewskiemu księciu Witoldowi. Po krótkiej przynależności Podlasia do Korony zostało one w 1460 roku oddane Litwie przez Kazimierza Jagiellończyka i włączone do województwa trockiego.

Podlasie - historia regionu Kościół sióstr Benedyktynek w Drohiczynie Podlasie - historia regionu Katedra drohiczyńska

W 1520 roku w skład utworzonego przez króla Zygmunta Starego województwa podlaskiego weszły ziemie: drohicka, brzeska, bielska, mielnicka, krzemieniecka i kobryńska. W 1569 roku Podlasie zostało podzielone na Podlasie Wschodnie (przyłączone do Litwy) i Podlasie Zachodnie (przyłączone do Polski). Ostateczna, zaakceptowana przez wszystkich granica między Podlasiem Wschodnim i Zachodnim nie została jednak wytyczona nigdy.

Podlaskie miasteczka przeżywały swój rozkwit w XVI wieku. Przez cały okres historyczny Podlasie pozostawało pod wpływem kolonizacji mazowieckiej z zachodu i ruskiej ze wschodu oraz litewskiej od północy. W końcu XVI wieku na tereny te dotarła również reformacja, zwłaszcza ruch ariański, która skomplikowała i tak trudną sytuację wyznaniową na tych ziemiach.

Po III rozbiorze Polski znaczna część Podlasia, północno-wschodnie Mazowsze i powiat grodzieński zostały włączone do zaboru pruskiego z granicą na Bugu. Tereny położone na południe od Bugu włączono do zaboru austriackiego, a puszczę Białowieską do zaboru rosyjskiego. Tereny położone na południe od Bugu znalazły się w granicach Księstwa Warszawskiego w 1809 roku, Obwód Białostocki (Białystok, Bielsk Podlaski, Sokółkę i Dąbrowę Białostocką) włączono do Rosji. Burzliwy przebieg na Podlasiu miało Powstanie Styczniowe. Szczególnie głośnym echem odbiła się działalność ks. Stanisława Brzóski. Po uwięzieniu został powieszony w Sokołowie Podlaskim w 1865 roku. W wyniku I wojny światowej i odzyskania niepodległości Podlasie zostało przyłączone do Polski. W 1919 roku utworzono województwo białostockie, które obejmowało w przybliżeniu obszar współczesnego województwa podlaskiego i obwodu grodzieńskiego na Białorusi. Tragiczny przebieg miały wydarzenia związane z wojną polsko-radziecką w 1920 roku. Dwudziestolecie międzywojenne przyniosło natomiast względne ożywienie gospodarcze i próby likwidacji skutków rusyfikacji, które zostały zahamowane przez II wojnę światową.

Zgodnie z paktem Ribbentrop-Mołotow w 1939 roku obszar województwa podlaskiego niemal w całości włączono do ZSRR, do Niemiec przyłączono jedynie okręg suwalski. Dwuletnia władza radziecka na terenach Podlasia zapisała się krwawymi zgłoskami na kartach jego historii: liczne aresztowania, przesłuchania, egzekucje i wywózki na Sybir stały się niemal chlebem powszednim mieszkańców tych terenów. W 1941 roku tereny te znalazły się pod okupacją niemiecką.

Podlasie - historia regionu, mapa Województwo podlaskie w granicach współczesnych (oprac. M. Kresa na podst.: http://sisco.info)

Po wojnie województwo białostockie zostało pomniejszone o ziemie wschodnie przyłączone do ZSRR, w jego granicach znalazły się natomiast miasta powiatowe: Ełk, Gołdap i Olecko. Stan taki miał miejsce do 1975 roku, kiedy to w wyniku reformy administracyjnej z dotychczasowego województwa powstały trzy: białostockie, łomżyńskie i suwalskie. W 1999 roku z województwa białostockiego, suwalskiego i części łomżyńskiego utworzono województwo podlaskie.

Fotografie: Monika Kresa