Słowniki gwarowe

Pierwsze zbiorki słownictwa chełmińskiego dobrzyńskiego pochodzą z II połowy XIX wieku. Chronologicznie jako pierwszy wymienić tu należy słowniczek gwary dobrzyńskiej Aleksandra Petrowa z 1878 roku, jako drugi – z 1879 roku słowniczek chełmiński Antoniego Krasnowolskiego. „Dodatek idyotyzmów” chełmińskich zawiera także słownik kaszubski ks. Gustawa Pobłockiego. Niewielkie słowniczki z tych terenów publikował także Kazimierz Nitsch na początku XX wieku. Z II połowy XX wieku pochodzi naukowy słownik dwóch wsi opracowany autorstwa Jerzego Maciejewskiego. Obecnie ukazał się popularny słownik gwary chełmińskiej Mellera. Wymienione słowniki wraz z przykładami wybranych haseł przedstawiam niżej. W kartotece Słownika gwar polskich PAN znajduje się rękopis słownika gwary wsi Ciechocin lipnowski (ponad 5 000 kartek), Siemoń toruński (ponad 4 000 kartek) i Dulsk rypiński (ponad 3 000 kartek) (za: Woźniak 2000: 33).

 

Wiadomo też, że leksykę gwarową ziemi dobrzyńskiej opracowywał Aleksander Petrów, którego najbardziej znaną pracą opublikowaną w Krakowie w 1878 roku w II tomie „Zbioru Wiadomości do Antropologii Krajowej” (s. 3-182) jest Lud ziemi dobrzyńskiej, jego charakter, mowa, zwyczaje, obrzędy, pieśni, przysłowia, zagadki itp. Zawiera ona również słowniczek wyrazów ludowych z tego terenu (s. 6-12). Ponadto Petrów w 1874 roku przesłał z Dobrzynia Akademii Umiejętności w Krakowie zbiorek prowincjonalizmów dobrzyńskich (za: Koniusz 2001: 46, 48).

Słowniczek Petrowa jest niewielką częścią jego obszernej 180-stronicowej pracy. Wyodrębniony na s. 6-12 zawiera 376 haseł. Dobór wyrazów czasem budzi wątpliwości i zastrzeżenia co do ich wiarygodności, gdyż autor notuje tu też słownictwo powiatu będzińskiego (skrót B), nie informując o zamiarze porównania. Zdarzają się też wyrazy, które raczej są związane z Kresami północnymi niż z ziemią dobrzyńską, np. kłumpie, karbić, lit. kałbieti, być może odnotował je pod wpływem żony, która pochodziła z Litwy, sam też przecież opracował Słownik Polaków litewskich, wyzyskany przez Jana Karłowicza w Słowniku gwar polskich.

Układ haseł jest alfabetyczny. Hasła mają prostą strukturę, składają się z wyrazu hasłowego, ewentualnych form obocznych fonetycznych lub morfologicznych, znaczenia, lokalizacji dodatkowej w postaci skrótów: D, B, por. np.

Jak widać z przytoczonych przykładów, autor stosuje głównie definicje synonimiczne w postaci odpowiednika ogólnopolskiego, rzadziej definicje opisowe, mało jednak precyzyjne, por. hasła blekocina, brzad.

W słowniczku Petrowa wiele haseł zostało opatrzonych w nawiasie obcymi odpowiednikami. Czasem nie wiadomo, czy traktować je jako próbę etymologizowania wyrazu, wskazanie na źródło zapożyczenia (por. np. gliglija – rzeczywiście geneza jest bałtycka), czy raczej – jak się wydaje – jest to próba porównania ze znanym autorowi słownictwem pochodzącym z innych języków. O tym, że raczej są to próby przywołania zjawisk paralelnych z różnych języków, przekonują zestawienia typu „ros. i serb.” czy „ros. i dol. łuż.” lub wskazanie na wyraz serbski (jak wiadomo, bezpośrednich kontaktów z językiem serbskim polszczyzna nie miała), także nawiązania do języka staro-cerkiewno-słowiańskiego („starosłowiańskiego” zgodnie z ówczesna terminologią), por.

Oprócz wyrazów, które trudno uznać za dobrzyńskie, przywołanych wyżej, Aleksander Petrow notuje również takie, które mają charakter ogólnopolski, np. polana, polanka, ożenek, niedorajda, zarówno pod względem formalnym, jak i semantycznym. Omawiany zbiór wyrazów „ziemi dobrzyńskiej” należy zatem traktować ostrożnie jako źródło nie do końca wiarygodne.

 

Leksykę ziemi chemińsko-dobrzyńskiej uwzględnił też Kazimierz Nitsch w Słowniku dialektów: chełmińskiego, grudziądzkiego, lubawskiego i malborskiego (z dodatkiem kilku wyrażeń ostródzkich i mazurskich) zamieszczonym w jego opracowaniu Dialekty polskie Prus zachodnich w 1907 roku. Publikacja ta ukazała się w prestiżowym piśmie „Materiały i Prace Komisji Językowej Akademii Umiejętności” (t. III, 1907, s. 385-394). Przedruk tej pracy znajduje się Wyborze pism polonistycznych , K. Nitscha (t. III, Wrocław 1954, s. 243-250). Słownik zawiera 342 hasła, tylko takie wyrazy, które różnią się od polszczyzny ogólnej.

Słownik chełmińsko-dobrzyński Jerzego Maciejewskiego uwzględnia materiał leksykalny z dwóch wsi położonych w obu częściach ziemi chełmińsko-dobrzyńskiej. Można go zatem okreslić jako słownik regionalny przy założeniu (które Autor wprost formułuuje), że leksyka obu uwzględnionych wsi jest reprezentatywna dla całego regionu. Ma układ rzeczowy, rzadki w polskiej leksykografii gwarowej, choć typowy dla okresu, w którym został opracowany. Sskłada się – jak i inne słowniki o takim układzie – z dwóch części: zasadniczego słownika i indeksu wyrazów hasłowych z odesłaniem do stron, gdzie znajdują się odpowiednie artykuły hasłowe. Autor wzorował się w słowniku na znanym schemacie Wartburga i Halliga (z 1952 r.), który jako pierwszy znakomicie przystosował do polskiej leksyki gwarowej Marian Kucała w Porównawczym słowniku trzech wsi małopolskich z 1957 roku.

Jest to słownik pełny, to jest rejestrujący całość słownictwa badanych gwar, a nie tylko wyrazy różne od polszczyzny ogólnej. Słownik Jerzego Maciejewskiego ma wiarygodną, bogatą podstawę materiałową, zebraną samodzielnie w wyniku badań terenowych, pozbawiony jest jednak często szerszych kontekstów.

Hasłem jest na ogół pojedynczy wyraz, rzadko występuje hasło wielowyrazowe (np. zestawienia). Jedno hasło stanowia warianty morfologiczne, np, jezioro, jęziór. Wyrazy hasłowe są zapisywane w postaci uogólnionej, sprowadzonej od względem fonetycznym do postaci ogólnopolskiej lub do niego zbliżonej w odniesieniu do wyrazów typowo gwarowych bez odpowiedników formalnych w polszczyźnie ogólnej

W słowniku informacja gramatyczna jest bardzo wybiórcza (sporadycznie fleksyjna i słowotwórcza), występuje w minimalnym zakresie. W odniesieniu do rzeczowników dotyczy przede wszystkim mniej lub bardziej regularnego rejestrowania końcówek D. lp., czasowników – form 1. i 2. os. lp. czasu ter., niekiedy nietypowych form liczebników Końcówki te są notowane bezpośrednio po wyrazie hasłowym przed definicją znaczenia, por.

Pewnym utrudnieniem dla odbiorcy jest fakt, że w tej samej pozycji podaje się formanty słowotwórcze: sufiksy derywatów rzeczownikowych (lub szerzej zakończenia) i prefiksy czasownikowe, por. np. MacSChD: chluba, -bka (s. 54) , knebel, -ek (s. 54); kierz, -ek (s. 53); zarośle, -a (s. 53), ląc się, za-, u-.

Cytaty dłuższe pojawiają się rzadko, majczęściej notowany jest wyraz i jego forma, zapis fonetyczny, lokalizacja wynika z charakteru słownika porównanie występowania w obu wsiach, np.

W słowniku autor stosuje kwalifikatory chronologiczne (dawn.) i stylistyczno-ekspresywne (pej., przen.).

Podobnie jak w innych słownikach opracowywanych w tym okresie autor zamieścił sporo ilustracji – rysunków dotyczących elementów ludowej kultury materialnej. Dzięki temu słownik ma również pewną wartość dla etnografii. Jest to zatem słownik lingwistyczno-etnograficzny, a nie tylko ściśle językowy.

Słownik gwary używanej w Chełmży i okolicach (tzw. gwara chełmińska) Dariusza Mellera został wydany w  Chełmży w 2007 (ss. 90). Całość publikacji składa się z wstępu i charakterystyki gwary chełmińskiej (s. 7-17), właściwej części słownikowej (s. 19-88) i wskazówek bibliograficznych (s. 89-90), wskazujących na dobre obeznanie autora w literaturze przedmiotu.

Zawiera 1762 hasła, wyrazów w zasadzie prawie tyle samo, gdyż rzadko w jednym haśle omawiane są też np. derywaty czy synonimy różnordzenne, por. np.

Jest to słownik amatorski, starannie przygotowany w ramach działań związanych z regionalną ścieżką edukacyjną (wynik prowadzenia przez autora zajęć z edukacji regionalnej). Mimo na ogół dyferencyjnego charakteru podaje także niekiedy wyrazy różniące się tylko gwarowymi systemowymi cechami fonetycznymi (ścieśnieniem samogłosek, twardą wymową l’, asynchroniczna wymowa spółgłoski wargowej miękkich ḿ), por. np.

czy nawet wyrazy niewykazujące żadnych różnic w stosunku do polszczyzny ogólnej, por. np.

Halina Karaś, 2011, Polska leksykografia gwarowa, Warszawa.

Antoni Krasnowolski,  Słowniczek prowincjalizmów zebranych w ziemi chełmińskiej i świeckiej [w tegoż:] Język ludowy polski w ziemi chełmińskiej, [w pracy zbiorowej:] „Album uczącej się młodzieży polskiej poświęcone J. I. Kraszewskiemu...”, Lwów 1879, s. 285-312, Słowniczek: s. 298-312.

Jerzy Maciejewski, Słownik chełmińsko-dobrzyński (Siemoń, Dulsk), Toruń 1969.

Dariusz Meller, Słownik gwary używanej w Chełmży i okolicach (tzw. gwara chełmińska), Chełmża 2007.

Kazimierz Nitsch, Słownik dialektów: chełmińskiego, grudziądzkiego, lubawskiego i malborskiego (z dodatkiem kilku wyrażeń ostródzkich i mazurskich) [w:] Dialekty polskie Prus zachodnich, „Materiały i Prace Komisji Językowej Akademii Umiejętności”, t. III, 1907, s. 385-394; przedruk, K. Nitsch Wybór pism polonistycznych, t. III, Wrocław 1954, s. 243-250.

Aleksander Petrów, Lud ziemi dobrzyńskiej, jego charakter, mowa, zwyczaje, obrzędy, pieśni, przysłowia, zagadki itp., „Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej” 1878, t. II, s. 3-182; słownik: s. 6-12.

Ks. Gustaw Pobłocki, Słownik kaszubski z dodatkiem idyotyzmów chełmińskich i kociewskich, Chełmno 1887. Nakładem autora – Drukiem W. Fiałka.