Kultura ludowa regionu

 

 

 

 

 

Polska kultura ludowa materialna i duchowa jest przedmiotem badań etnografów, bardzo dobrze przez nich opracowanym. Mamy Polski atlas etnograficzny (skrót PAE)oraz Komentarze do niego (por. na końcu w wykazie Literatura). Mamy liczne prace poświęcone różnym regionom, wydawane często we współpracy z regionalnymi muzeami czy domami kultury. W okręgowych muzeach są też często stałe wystawy poświęcone kulturze ludowej, jak przykładowo w Muzeum Regionalnym im Stanisława Sankowskiego w Radomsku, w którym dwie sale wystawowe poświęcone są życiu wsi radomszczańskiej na przełomie XIX i XX wieku. Podobna wystawa „Kultura wsi sieradzkiej z początku XX wieku” jest także w Muzeum Okręgowym w Sieradzu. Wystawę w muzeum sieradzkim uzupełniają zbiory gromadzone w Sieradzkim Parku Etnograficznym, takie jak dawna zabudowa i jej wyposażenie; oba muzea sieradzkie i wybrane zbiory na zdjęciach powyżej. Kultura ludowa danego regionu jest przedmiotem artykułów zamieszczanych w różnych wydawnictwach ciągłych: naukowych, jak np. Sieradzki Rocznik Muzealny, czy popularnonaukowych, jak np. Na sieradzkich szlakach, kwartalnik Oddziału PTTK w Sieradzu. Przykładowo w siódmym tomie Sieradzkiego Rocznika Muzealnego znajdują się dwa artykuły o typach zagród i budownictwa w regionie sieradzkim (Gólski 1991 i Urbański 1991), a także artykuł Joanny Kurewicz-Kalisz o rodzajach wycinanek, takich jak: rózgi, cacka (lub cacuszka), mazury, mazury z ogonami oraz w kształcie sylwetek dziewczęcych lalki, a chłopięcych – kozaki. W kolejnym roczniku wydawnictwa można przeczytać artykuł tejże autorki o stroju ludowym z podsieradzkiej wsi Monice (Kurewicz-Kalisz 1992), a także omówienie rzeźb Jerzego Kaczmarka przedstawiających diabły, czarownice, południce, nazywane też przypołudnicami (Kalisz 1992), ukazujące, że demonologia ludowa to wyrazista cecha kultury ludowej nie tylko Łęczyckiego z jego najbardziej znanym polskim diabłem Borutą; oba artykuły są bogato ilustrowane czarno-białymi zdjęciami. Interesujące artykuły na temat kultury ludowej Sieradzkiego zawiera także kwartalnik Na sieradzkich szlakach, by wspomnieć tylko przykładowo artykuły Małgorzaty Dziurowicz-Kaszuby o zimowych zwyczajach i obrzędach w Sieradzkiem (Dziurowicz-Kaszuba 2009: 22-24) czy o Zespole Obrzędowym z Chojnego (Dziurowicz-Kaszuba 2008: 17-18). W tym ostatnim autorka wspomina m.in. powiedzenie Chojne strojne, oddające piękno chojeńskiego stroju ludowego, ozdobniejszego niż w pobliskich miejscowościach. To powiedzenie przytoczyła także informatorka, pani Maria Kubiak, dumna z tego, że podczas obchodów świąt kościelnych, gdy w procesji uczestniczą mieszkańcy w strojach ludowych, to „u naz jest piękno parada. Tak jak u nas w Chojnym było parada, to trzeba było poszukać”. Na jednym ze zdjęć zamieszczonych w artykule Małgorzaty Dziurowicz-Kaszuby jest też pani Józefa Dutkowska, która jeszcze w latach osiemdziesiątych minionego wieku opowiadała mi o urządzeniu domu, o kapturku i leżuchu w dawnej kuchni, śpiewała piosenki. Jej wypowiedzi są przywołane we wcześniejszej wersji niniejszego opracowania zamieszczonej na stronie internetowej www.gwarypolskie.uw.edu.pl, zawierającej też więcej zdjęć z Muzeum w Sieradzu i Sieradzkiego Parku Etnograficznego. W wydawnictwie  tym wspomniałam opracowania kultury ludowej, które zwykle znajdują się w zbiorczych dziełach poświęconych danemu regionowi w ogóle, mianowicie prace: Elżbiety Delidy (Delida 1977: 621-644) i Władysława Baranowskiego (Baranowski 1980: 127-141). Hasła z zakresu kultury ludowej zawierają ponadto różne leksykony z danego regionu, jak np. opracowany zbiorowo pod red. Stanisława Tadeusza Olejnika Leksykon miasta Sieradza, z którego warto przywołać chociażby hasło o sieradzkim stroju ludowym (Leksykon 2006: 312-313).

Ostatnio kultura ludowa jest też przedmiotem opracowań zamieszczanych w Internecie, np. ważnym źródłem informacji o kulturze regionu sieradzkiego jest Multimedialna Teka Folkloru Regionów Polski Centralnej, przygotowana przez Muzeum Okręgowe w Sieradzu, zrealizowana przy pomocy finansowej Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, w postaci strony internetowej: http://tekfolksieradz.com.pl. Na stronie docelowo zostaną opracowane trzy regiony: region sieradzki (opracowany już niemal w całości), region wieluński (dotąd opracowany wybiórczo), i region łęczycki (na razie informacja: strona w budowie). Układ strony jest bardzo przejrzysty, czytelny. Zawiera kolejne działy: Charakterystyka regionu, Zwyczaje i obrzędy, Muzyka i pieśni, Literatura ludowa, Strój regionalny, Tańce regionalne, Artyści ludowi, Zespoły folklorystyczne, Przeglądy, festyny, biesiady, Bibliografia i źródła.

Ładna prezentacja strojów i muzyki ludowej Sieradzkiego jest też na stronie internetowej http://prezentacja.sieradz.eu.
 

Wobec wielu opracowań kultury ludowej Sieradzkiego tu zwraca się uwagę tylko na te jej elementy, które wciąż jeszcze występują na wsi sieradzkiej, o których opowiadają informatorzy, i to w mniejszym stopniu informatorzy z Chojnego i Woźnik k. Sieradza, bo ich wypowiedzi zostały już uwzględnione we wcześniejszej wersji. Przywołane są tu zwłaszcza wypowiedzi mieszkańców Choszczewa k. Szadku, i Lututowa, dziś w powiecie wieruszowskim; w nagraniach z Felicjanowa k. Uniejowa oraz z Folwarków k. Radomska – jest stosunkowo niewiele danych o kulturze ludowej. Wspomniane miejscowości leżą w znacznej odległości od siebie, w różnych powiatach przedrozbiorowego województwa sieradzkiego.

Na użytek niniejszego opracowania wyodrębnia się Sieradzkie w szerokim rozumieniu, utożsamiając je z obszarem przedrozbiorowego województwa sieradzkiego, co zgodne jest też z podziałem dialektalnym. Dawne województwo było podzielone na powiaty: sieradzki, szadkowski (na północy obejmujący okolice Uniejowa), wieluński, ostrzeszowski, radomszczański i piotrkowski, przy czym tu zwraca się uwagę tylko na dawne powiaty: sieradzki, szadkowski, radomszczański i wieluński (w ramach tego ostatniego tylko dane z Lututowa leżącego w dawnym powiecie wieluńskim, tuż za granicą z powiatem sieradzkim). Utożsamianie Sieradzkiego z przedrozbiorowym województwem sieradzkim jest zgodne ze stanowiskiem przywołanym przez Władysława Baranowskiego: „Na terenach nizinnych trudno było wyodrębnić jakieś bardziej wyraźnie zarysowujące się regiony kultury ludowej. Pierwsi badacze kultury ludowej tego terenu trzymali się historycznych podziałów administracyjnych z czasów dawnej Rzeczypospolitej. Przykładem może być tu Józef Szaniawski i jego praca pod dość znamiennym tytułem O dawnem województwie sieradzkiem, drukowana na łamach „Biblioteki Warszawskiej” w 1851 r.” (Baranowski 1980: 129). Cały ten teren można zaliczyć do większego regionu etnograficznego tzw. Polski środkowej. „Przejściowy charakter tego terenu powodował, że w przeszłości kultura ludowa tego obszaru w małym stopniu wykazywała jakieś bardziej charakterystyczne cechy specyficzne dla całego obszaru” (Baranowski 1980: 130). Nieco inaczej na temat odrębności regionu w Polskim atlasie etnograficznym, w którym– obok etnograficznych regionów pokrywających się z historycznymi regionami (prowincjami) Polski, mianowicie obok Wielkopolski, Małopolski, Śląska, Mazowsza i Pomorza – jest wyodrębniony duży region sieradzki, leżący na styku Małopolski, Śląska i Wielkopolski, z charakterystycznymi dla siebie cechami z zakresu kultury duchowej (PAE 1967: 714).

 

 

Na rozległym obszarze dawnego województwa sieradzkiego ściślejsze związki występują z jednej strony w tzw. Sieradzkiem właściwym, związanym raczej w Wielko- niż Małopolską, a obejmującym w przybliżeniu dawne powiaty sieradzki i szadkowski (dzisiejsze: sieradzki, zduńskowolski i część poddębickiego), z drugiej zaś – w Ziemi Piotrkowskiej, tu jeszcze nieopracowanej, a traktowanej jako odrębny region np. na łamach „Literatury Ludowej”, której nr 3 z 1962 r. jest w całości poświęcony tej ziemi. Wyodrębniają się też regiony: Radomszczański i Wieluński. Ziemię wieluńską w niniejszym opracowaniu reprezentuje tylko Lututów, zawsze leżący na pograniczu między dawnym powiatem sieradzkim a wieluńskim. Jak mówią informatorki, lututowski strój ludowy jest bliższy sieradzkiemu niż wieluńskiemu, dlatego kultura ludowa ziemi wieluńskiej tu jeszcze nie została opracowana. Radomszczańskie natomiast było przedmiotem studiów zamieszczonych np. w nr 7 z 1963 r. Serii Etnograficznej „Prac i Materiałów Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi”. Wskazany zbiór zawiera m.in. artykuły: Jana Piotra Dekowskiego o charakterystycznych momentach wesela radomszczańskiego (Dekowski 1963: 175-196) czy Ireny Lechowej o dożynkach we Włynicach (Lechowa 1963: 197-202). W omówieniu wesela radomszczańskiego Jan Piotr Dekowski zwraca uwagę na różnice między północną a południową częścią powiatu radomszczańskiego. W tej ostatniej „tradycje w zakresie kultury ludowej, a zwłaszcza folkloru weselnego, są jeszcze bardzo żywe i wskazują na silne powiązania z obrzędowością Małopolski”, podczas gdy w części północnej „szybciej nastąpił rozkład dawnej kultury ludowej” (Dekowski 1963: 176). Badania autora pochodziły z początku lat sześćdziesiątych XX wieku, a na słabe kultywowanie dziś dawnych ludowych tradycji wskazywała informatorka z Folwarków, która podkreślała tylko częściowe utrzymywanie się dawnych zwyczajów związanych ze świętami bożonarodzeniowymi i wielkanocnymi. Dawną kulturę ludową Radomszczańskiego ilustrują tu zdjęcia z Muzeum Regionalnego w Radomsku, mieszczącego się w wzniesionym w 1859 r. budynku ratusza w stylu eklektycznym. W muzeum tym są m.in. rzeźby znanego rzeźbiarza Jana Lamęckiego (Lamęcki 2009). Ciekawe eksponaty to ponadto przeznaczone dla pątników ludowe obrazy religijne kręgu częstochowskiego, pobliska bowiem „Częstochowa musiała być największym w Polsce centrum ludowej produkcji obraźniczej”, zaś „masowa wytwórczość obrazów także przeznaczonych dla ludu, istniała tam zapewne już XVIII w., a osiągnęła swe apogeum zapewne około połowy XIX w.” (Kunczyńska-Iracka 1978: 11). Znajduje się tu też zanikający już w drugiej połowie XIX w. strój ludowy, i to tylko kobiecy, bo zanik męskiego stroju ludowego był tu znacznie szybszy i głębszy. Jak czytamy w informatorze „Muzeum regionalne im. Stanisława Sankowskiego w Radomsku”, w muzeum znajdują się „dwie wersje letniego stroju kobiecego. Strój paradny, noszony „od święta” przez zamożniejsze młode wieśniaczki. Złożony z nowych elementów w postaci haftowanej bluzki i wyszywanego koralikami i cekinami gorsetu, wełnianej spódnicy oraz tradycyjnych zapasek do pasa i do odziewu, tkanych według mody radomszczańskiej. Strój uzupełniają wełniane, fabryczne chustki na głowę i do odziewu (stosowane jako okrycia ramion). Ubiór do pracy – złożony ze „starodawnej” koszuli lnianej, spódnicy z fabrycznego materiału bawełnianego (perkalu), tradycyjnych zapasek lnianych (niciorek) i białej chusteczki perkalowej zawiązanej na głowie. Tak ubierały się też i „od święta” ubogie wieśniaczki. Na ławie wyłożono zapaski radomszczańskiej mody, noszone przez starsze i młodsze kobiety”. („Muzeum”, bez roku wyd., bez paginacji).