Gwara regionu

Gwary pogranicza Małopolski środkowej, Krakowskiego i Pogórza to gwary należące do dialektu małopolskiego (zob. dialekt małopolski). Jest to gwara pośrednia między gwarami krakowskimi (od zachodu), kieleckimi (od północy), sandomierskimi (od zachodu) i gwarami podgórskimi (od południa). Nie stanowią one jakiejś odrębnej, wyrazistej jednostki gwarowej.

Zasięg gwar Małopolski środkowej Zasięg gwar Małopolski środkowej

Gwary pogranicza Małopolski środkowej – w ujęciu Stanisława Urbańczyka – funkcjonują na terenie położonym na wschód od Krakowa (rozciągającym się mniej więcej między linią Jędrzejów – Miechów - Proszowice - Koszyce - Brzesko na zachodzie a rzeką Czarną, Połańcem i Tarnowem na wschodzie). Obszary te zamieszkiwali Krakowiacy wschodni (których gwara może być zaliczana do gwar przejściowych). Podobnie klasyfikuje te gwary Eugeniusz Pawłowski.

Gwary pogranicza Małopolski środkowej zachowują obecnie bardzo mało cech gwarowych, co związane jest z sąsiedztwem Krakowa, Tarnowa i innych miast. Cechy gwarowe realizowane są nieregularnie i z różnym stopniem intensywności. Większość z nich zanika pod wpływem języka literackiego (zob. Nitsch 1923, 514; Pawłowski 1966, 200; Urbańczyk, 1984, 87).

Gwary pogranicza Małopolski środkowej i Pogórza (obszaru etnograficznego Krakowiaków wschodnich) zachowują następujące cechy:

1. fonetyka międzywyrazowa udźwięczniająca, np. co juz łod razu , to juz jez róźnica , szed odrabiał , jag my ^łopowiadali , przynióz nom , to jezd malować = co już od razu, to już jest różnica, szedł odrabiał, jak mi opowiadali, przyniósł nam, to jest malować,

2. mazurzenie, np. na wiecór , grzecnie , tam jesce stoi , z rózckami , celuście , starso , włozyam , po pieceniu = na wieczór, grzecznie, tam jeszcze stoi, z różdżkami, czeluście, starsza, włożyłam; czasem ż > z > ź, np. róźnica , takie róźne = różnica, takie różne,

3. rozwój samogłosek pochylonych:

5. silne uproszczenia grup spółgłoskowych, m.in. trz > cz, strz > szcz, drz > dż, np. półczecia roku , do czeci = półtrzecia roku, do trzeciej;

6. uproszczenie grupy spółgłoskowej chł- > ch (redukcja ł): chopoki = chłopaki,

7. wymowa samogłosek nosowych:

a) sam. nosowa -ę wymawiana jest na ogół jak w języku ogólnym, tj. w wygłosie traci nosowość, np. chysteczke sie odziwało , smykałke = chusteczkę się się odziewało, smykałkę; w śródgłosie przed spółgłoskami innymi niż szczelinowema wymowę rozłożoną-en-, -em-: pamientom , i kolenda była , kolendniki , pendzelki = pamiętam, i kolęda była, kolędniki, pędzelki,

b) sam. nosowa -ą ma wymowę rozłożoną -om, -on np.: jo młodom była = ja młodą byłam, ale obocznie pojawia się często brak nosowości: z procesjo , i z to rózcko , snopowiozałka , wyjado bronamy , zasiejo = z procesją, i z tą różdżką, snopowiązałka, wyjadą bronami, zasieją,

8. zastępowanie przyimków w, z, pod przez we, ze, pode (z wtórnym, nieuzasadnionym -e), co miało na celu zapobiec spłynięciu się tych morfemów ze spółgłoską rozpoczynającą następny wyraz, np: we wozie, ze solą, pode dżwiami (cecha nie poświadczona w tekście),

9. zastąpienie -'a, -'o przez -'e (występowanie form bez przegłosu): z mietły , brzezowe = z miotły, brzozowe,

10. labializacja:

Inne cechy:

- występowanie w narzędniku liczby mnogiej rzeczowników końcówki -my (cecha charakterystyczna dla gwar mazowieckich, obecna również w gwarach z okolic Sandomierza i dla gwary lasowskiej): cepamy sie młóciło , ciupagamy , jag my ^łopowiadali , olejnemy farbami , uciekać przed niemy , wjado bronamy = cepami się młóciło, ciupagami, jak mi opowiadali, olejnymi farbami, uciekać przed nimi, wjadą bronami,

- występowanie twardego lw grupie li (cecha charakterystyczna dla gwar mazowieckich, występująca również w gwarach z okolic Sandomierza i w gwarze lasowskiej): ile przedstawieniów my graly , przedstawienia my grywaly = ile przedstawień my grali, przedstawienia my grywali,

- przejście wygłosowego -ej > i/y : downi , późni , i wiency , w Limanowy = dawniej, później, i więcej, w Limanowej,

- przejście -ń- > -j- (cecha typowa dla gwary lasowskiej): kojmi , pajstwowy , potajczyło sie , tejcowoł = końmi, państwowy, potańczyło się, tańcował,

- stwardnienie głosek:

- dysymilacja (inaczej rozpodobnienie):

- uproszczenia na skutek zaniku ł: pomłóciam , robiam jem , włozyam , byam = pomłóciłam, robiłam im, włożyłam, byłam,

Słowotwórstwo:

- stosowanie innych przyrostków słowotwórczych niż w polszczyźnie ogólnej: krówskigo = krowiego,

- inne przedrostki słowotwórcze niż w języku ogólnym: wyrozumieć = zrozumieć,

Fleksja:

- występowanie w mianowniku liczby mnogiej rzeczowników męskich zapożyczonych dawnej końcówki -a zamiast -y: te prezenta = te prezenty,

- zastosowanie form męskoosobowych czasowników w odniesieniu do rzeczowników niemęskoosobowych: konie siekli = konie siekły,

- występowanie form bezokolicznika zakończonych na  ować zamiast -iwać: obsługować = obsługiwać,

- jak pachło zamiast pachniało (zachowanie dawnego tematu koniugacji, psł. *pachati),

- występowanie form typu pluralis maiestaticus: Tatuś malowali, lubieli malować , Pienkny ten dywan był, co tatuś wymalowali , Dziadziuś, jak umarli mieli 84 , Dziadziuś 10 lat nie widzieli na oczy = Tatuś malował, lubił malować, Piękny był ten dywan, co tatuś wymalował, Dziadziuś, jak umarł miał 84, Dziadziuś 10 lat nie widzał na oczy,

- zastosowanie dawnej końcówki przymiotnika dzierżawczego: dywan pamientom tatusiów jeden = pamiętam dywan tatusia jeden,

- występowanie liczebnika ułamkowego: Półtrzecia roku .

Słownictwo odnotowane w tekstach zawiera wiele wyrazów charakterystycznych dla wielu gwar małopolskich. Jest to słownictwo dotyczace takich kręgów tematycznych jak: