Mapa serwisu
Notice: Undefined index: l2 in /home/dialektologia/web/classes/maincontentclass.php on line 133

Notice: Undefined index: l3 in /home/dialektologia/web/classes/maincontentclass.php on line 133
 | Słownictwo (Warmia, Mazury, Ostródzkie)

Justyna Garczyńska

Słownictwo gwar ostródzko-warmińsko-mazurskich

Gwary ostródzko-warmińsko-mazurskie zajmują obszar Pomorza Mazowieckiego, pierwotnie zasiedlony przez plemiona pruskie. Powstały one w wyniku osadnictwa wielkopolsko-kujawskiego i mazowieckiego. Kolonizacja posuwająca się z zachodu brała początek przede wszystkim w ziemi chełmińsko-dobrzyńskiej, natomiast kolonizacja z południa obejmowała ludność Mazowsza zachodniego i wschodniego. Można założyć, że w połowie XVI w. proces kształtowania się gwar ostródzko-warmińsko-mazurskich był już zakończony. Układ dialektów polskich nawarstwiających się na pruskie podłoże przedstawia mapa 1.
 

Mapa 1. Interferencje dialektalne na obszarze gwar ostródzko-warmińsko-mazurskich do 1550 r.
 
 
 
Od wieku XVI do XVII gwary polskie rozszerzają swój zasięg i umacniają pozycję na terenach Ostródzkiego, Warmii i Mazur. Sytuacja zmienia się na niekorzyść po 1657 r., kiedy w wyniku traktatów welawsko-bydgoskich Rzeczpospolita zrzeka się zwierzchnictwa nad Prusami. Dalszym etapem są rozbiory Polski, w wyniku których obszar ostródzko-warmińsko-mazurski wchodzi w skład Prus Wschodnich. Rozpoczyna się okres zwiększających się wpływów języka niemieckiego, których terytorialne zróżnicowanie przedstawia mapa 2.
 
 
 
 
 
 

Mapa 2. Wpływ języka niemieckiego i jego dialektów na gwary ostródzko-warmińsko-mazurskie
 
 
Wiek XX to okres rozwoju poezji, literatury i publicystyki warmińskiej i mazurskiej, a także dokonującej się od końca II wojny światowej integracji i zaniku gwar na rzecz języka ogólnopolskiego.
Ten krótki rys historyczny pozwala stwierdzić, że ostateczna forma gwar ostródzko-warmińsko-mazurskich jest efektem wzajemnego oddziaływania różnych systemów językowych. Na płaszczyźnie słownictwa są to:
a) wpływy dialektów pruskich 
Zapożyczenia tego typu zostały zaadaptowane w okresie kształtowania się gwar ostródzko-warmińsko-mazurskich. Nie jest ich dużo, co wynika z dominacji ekonomicznej i politycznej polskiego osadnictwa, spychającego dialekty pruskie raczej do roli biernego odbiorcy niż dawcy słownictwa. W tabeli 1. przedstawiono przykładowe zapożyczenia pruskie w zakresie nazw roślin.
Tab. 1. Zapożyczenia z dialektów pruskich
Nazwy podstawowe
Znaczenie
Derywaty
jegla
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
kadyk
osa
jewa
kruszka
best
‘świerk’
‘jodła’
‘sosna’
 
 
 
 
 
 
 
 
‘jałowiec’
‘osika’
‘czeremcha’
‘grusza’
‘bez’
jeglaczka
jeglasa
jeglaska
jeglija
jeglijina
jegliwina
jeglijka
jeglina
leglij
leglija
 
kadyczek
osica
jewka
 
Zapożyczenia leksykalne z języka niemieckiego są zdecydowanie liczniejsze niż z dialektów pruskich. Chronologię tych zapożyczeń trzeba datować przede wszystkim na wiek XVIII – XX. Najmocniej są one zaznaczone w działach słownictwa związanych kulturą materialną, rozwiniętą bądź udoskonaloną na obszarze Pomorza Mazowieckiego przez kolonistów niemieckich. W tabeli 2. przedstawiono niektóre zapożyczenia niemieckie z zakresu nazw roślin.
 
Tab. 2. Zapożyczenia z dialektów niemieckich
Nazwa
Znaczenie
Podstawa
Zapożyczenia wyrazowe
anesberen
‘porzeczki’
Johannisbeere
erdberen
‘poziomki’
Erdbeere
fichte
‘jodła’
Fichte
gartenerberen
‘truskawki’
Gartenerdbeere
kanstania
‘kasztanowiec’
Kastania
karota
‘marchew’
Karotte
lupina
‘łubin’
Lupine
szwaczka
‘śliwa’
Zwetsche
tanne
‘jodła’
Tanne
walnes
‘orzech włoski’
Walnus, Welsch Nus
Repliki strukturalne
cukrowa jagoda
‘czereśnia’
Zuckerkirschen
janka
‘porzeczka’
Johannisbeere
ogrodowa jagoda
‘truskawka’
Gartenerdbeere
świętojanka
‘porzeczka’
Johannisbeere
lwia paszcza
‘lnica’
Löwenmaul
Repliki semantyczne
lilia
‘kosaciec ogrodowy’
Schwertlilie
miedzian
‘koper’
Kupfer
wiśnia
‘czereśnia’
Kirsche
c) wpływy dialektów ziemi chełmińskiej i Mazowsza
Do tej grupy należą nazwy przeniesione na teren Pomorza Mazowieckiego przez ludność posługującą się gwarami chełmińskimi i mazowieckimi. Nie jest ich dużo w gwarach ostródzko-warmińsko-mazurskich, co może być spowodowane tym, że nazwy te, początkowo właściwe tylko ziemi chełmińskiej i Mazowszu, w ciągu historycznym albo zwiększyły swój zasięg i występują obecnie także w innych dialektach, albo zaginęły. Wykaz tych nazw, związanych ze światem roślin, przedstawia tabela 3.
 
Tab. 3. Wkład dialektów ziemi chełmińskiej i Mazowsza
Dialekty ziemi chełmińskiej
Dialekty mazowieckie
nazwa
znaczenie
nazwa
znaczenie
choina
komosa
leszczka
tereśla
topól
smrodynia
świętojanka
‘sosna’
‘lebioda’
‘leszczyna’
‘czereśnia’
‘topola’
‘czeremcha’
‘gatunek ziemniaka’
ciernie
czeremka
cukrówka
jarząb
kapuściak
sokora
wierzbiak
‘głóg’
‘czeremcha’
‘burak cukrowy’
‘jarzębina’
‘kapusta’
‘topola’
‘wierzba karłowata’
 
d) słownictwo ogólnopolskie
Do tej grupy należą wyrazy zgodne ze słownictwem ogólnopolskim. Zostały one przejęte do gwar ostródzko-warmińsko-mazurskich z polskiego dialektu kulturalnego lub stanowią uogólnione określenia pierwotnie charakterystyczne dla poszczególnych dialektów polskich. Mogą być także odziedziczone jeszcze z okresu języka prasłowiańskiego. Nazwy te w większości występują w znaczeniach zgodnych z językiem ogólnopolskim, np. sosna, modrzew, buk, grab, oset. Część nazw ogólnopolskich występuje obocznie z odpowiednikami gwarowymi, np. sosna, świerk, jałowiec, chryzantema, topola, maślak, ziemniak. Niekiedy nazwy ogólnopolskie pojawiają się tylko sporadycznie, np. jedlina, jawor, agrest, kukurydza. Niektóre ogólnopolskie rzeczowniki zbiorowe występują w znaczeniu jednostkowym, np. dębina, więzina, lipina, grabina, wierzbina, a zdrobnienia w znaczeniu neutralnym, np. kasztanek, brzózka, lipka, kminek, kalinka.
 
e) słownictwo charakterystyczne dla gwar ostródzko-warmińsko-mazurskich
W tej grupie mieszczą się wyrazy, które początkowo występowały na szerszym obszarze, a dzisiaj zachowały się tylko w gwarach ostródzko-warmińsko-mazurskich i mają charakter archaizmów oraz wyrazy będące innowacjami typowymi dla omawianych gwar. Zestaw nazw tego typu z zakresu świata roślinnego przedstawia tabela 4.
 
Tab. 4. Słownictwo charakterystyczne dla gwar ostródzko-warmińsko-mazurskich (za S. Dubisz, Elementy rodzime i obcojęzyczne w słownictwie gwar ostródzko-warmińsko-mazurskich)
 
Nazwa
Znaczenie
Nazwa
Znaczenie
brzost
‘wiąz’
obłapnik
‘powój’
choja
‘sosna’
orzeszyna
‘leszczyna’
czeremba
‘czeremcha’
plagonia
‘pelargonia’
jarzęba
‘jarzębina’
puchawa
‘purchawka’
jedla
‘jodła’
ropiela
‘sosna’
jewnik
‘wierzba karłowata’
rydzyk
‘rydz’
kalik
‘jałowiec’
rzepnica
‘rzepa’
kartofla
‘ziemniak’
rzeżęga
‘rzeżucha’
konik
‘koniczyna’
wrzosek
‘wiąz’
korzeniak
‘burak’
złotocha
‘wierzba karłowata’
łyczek
‘szczypiorek’
mejron
‘majeranek’
 
Chronologię wpływów leksykalnych w gwarach ostródzko-warmińsko-mazurskich można przedstawić za pomocą diagramu, por. tabela 5.
 
Tab. 5. Chronologia interferencji leksykalnych w gwarach ostródzko-warmińsko-mazurskich
Wpływy językowe
Okres I
Okres II
Okres III
1300-1416
1416-1550
1550-1657
1657-1772
1772-1900
1900-1945
1945--
dial. pruskie
******
*******
 
 
 
 
 
dial. chełmiński
******
*******
*******
 
 
 
 
dial. mazowiecki
 
*******
*******
 
 
 
 
j. niemiecki
 
 
       ***
******
*******
******
 
j. polski
 
       ***
*******
******
****
      ***
******
 

W okresie pierwszym dominują wpływy dialektalne: na dialekt pruski nakładają się dialekty polskie, chełmiński i mazowiecki. W okresie drugim początkowo decydujący wpływ mają język i dialekty polskie, a następnie język niemiecki aż do roku 1900. W okresie trzecim na gwary ostródzko-warmińsko-mazurskie wpływają język niemiecki i język polski.

 

 
 
 
 

 

 

ISBN: 978-83-62844-10-4 © by Authors. Zrealizowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego (Program Operacyjny: „Dziedzictwo kulturowe / Kultura ludowa”). Wykonanie: ITKS