Leksykon kaszubski

autor: Jerzy Treder, redakcja i digitalizacja: Małgorzata Klinkosz

 

 

FRAZEOLOGIA KASZUBSKA ma wysoki stopień idiomatyczności: ok. 44% zasobów – i imponuje ilościowo i jakościowo; jest silnie zróżnicowana geograficznie, a więc jak pozostałe podsystemy jęz. Przy zestawianiu ze sobą frazeologizmów nie grają roli różnice w porównywanych dialektach czy jęz. niezależne od frazeologii, a zatem: 1. fonetyka, np. cëchim pãczim (Zabory) = koc. cichim pacham = borow. cichim pachem = chełm. cichim pąchem = lubaw. cichim pichem wobec pol. z cicha pęk; określone właściwości jęz. zachowują się nieraz lepiej we fraz., np. miec dëszã na remieniu z rǎ- w re-; 2. leksyka: jic jak pò reklënie = pol. ...grudzie; w piekle jôrmark ‘pada deszcz i równocześnie świeci słońce’ (Zabory) = koc. i cieszyńskie ...kiermasz; 3. fleksja, np. dostac pò nosu = pol. ...po nosie; miec wicy szczescégò jak rozëmù = pol. ...szczęścia niż rozumu; 4. słowotwórstwo, np. biôłi jak gòłąbk = pol....gołąb; za niżódné skarbë = pol. za żadne skarby; psowô pògòda = pol. psia...; wrzeszczec jak pòtãpiélc = pol. krzyczeć jak potępieniec; 5. składnia, np. bëc doma = pol. ...w domu; ùtrzéc kòmùs nos = pol. ...nosa; trzej pòkracë (pd.) = koc. trzi pòkraki (tj. święci złodzieje: Pankracy, Serwacy i Bonifacy). Wariantowość frazeologii kaszubskiej jest duża. Klasyfikacja idiomów, tj. fraz. niemających dosłownego odpowiednika w innym jęz. czy gw., np. pol. postawić się okoniem ‘ostro sprzeciwić się’, kasz. starô baba ‘deszcz wschodni’ (Bór) czy bëc tegò bòga ‘być przekonanym’ (Sierakowice i Luzino) – uwzględnia stopień zespolenia wyrazów w związku fraz.: 1. związki stałe, w których wyrazy utraciły lub tracą pierwotne znaczenie, np. mariczënë bùksë! ‘okrzyk zdziwienia’; Bòżi batug (secze) ‘grad (pada)’; bùten szëkù ‘ponad miarę’ (wyraz zdziwienia, dezaprobaty); cëszi kòta ‘bardzo cicho (np. chodzić)’; zarżnąc sã w pôlc ‘skompromitować się’;2. związki łączliwe, zawierające wyraz o przewidywalnej łączliwości z innymi, np. kasz. narowisti kóń (║zgrzébc); pies szczekô ║pn.: łaje║ czafroce║ pd., śr.: ùjôdô; 3. związki luźne, tworzone doraźnie i zawierające wyrazy w pierwotnych znaczeniach, np. kasz. jesc pôłnié; ostatnie należą już do składni, ale niekiedy przechodzą do stałych, np. kasz. òdstawiac pòlkã ‘awanturować się’, pierwotnie dosłownie o popisach tancerza. Dokonuje się też klasyfikacji fraz. ze względu na strukturę: 1. wyrażenia, w których ośrodkiem jest rzeczownik, przymiot., zaimek, imiesłów przymiot. lub przysłówek, np. kaszëbskô bëlnota ‘uczciwe życie’; gãsô gôdka ‘paplanina’; spiący patrón ‘człowiek niedbały’ (Jastarnia); midzë dwùma widama ‘o zmierzchu, rzadziej: o świcie’; 2. zwroty, których centrum stanowi czasownik lub imiesłów przysłówkowy, np. czëc hélsczé zwònë ‘o mrozie: szczypać’, ‘o uderzeniu: boleć’; dostac kògòs na sztur ‘zmusić kogoś do uległości’; 3. frazy mające postać zdania, np. beczka ni mô dna ‘zabrakło wody’ (pn.) z wariantem dno pãkło w beczce (Kępa Swarzewska) i beczka mô suchòtë (Leśno, Wysoka) czy w beczce ni ma dna (śr.) obok grzebiéń wpôdł w beczkã (pn.); przysł. i powiedzenia, np. Môłé dzecë depcą pò nogach, wiôldżé pò sercu. Z różnych źródeł pisanych, nie wykraczających w zasadzie poza XIX w. (paremiografia) i z eksploracji terenowej, zgromadzono wielkie bogactwo frazeologii kasz., łącznie ok. 9,5 tys. wyrażeń i zwrotów, nie licząc przysł. i porzekadeł czy przekleństw. Sychta SGK gromadzi ponad 12 tys. różnych związków frazeologicznych.