Mapa serwisu
Notice: Undefined index: l2 in /home/dialektologia/web/classes/maincontentclass.php on line 133

Notice: Undefined index: l3 in /home/dialektologia/web/classes/maincontentclass.php on line 133
| Gwara regionu (wersja rozszerzona)

Gwary Lubelszczyzny zachodniej (Pogranicza wschodniego starszego)

Aleksandra Krawczyk-Wieczorek

1. Wstęp

Omawiane gwary położone są w widłach Wisły i Wieprza i obejmują zachodnią część województwa lubelskiego bez jej części północnej, która językowo przynależy już do dialektu mazowieckiego. K. Nitsch określił te tereny mianem Małopolska wschodnia pierwotna (Nitsch 1960), a S. Urbańczyk – pogranicze wschodnie starsze (Urbańczyk 1968).

Według podziału E. Pawłowskiego jest to dialekt lubelski zachodni (Pawłowski 1966). Północny zasięg wyznaczają miasta Kock i Lubartów (granica przebiega tu kilka kilometrów na północ od rzeki Wieprz). Zachodnią granicę obszaru wyznacza Wisła. Na południu w ujęciu K. Nitscha i S. Urbańczyka region sięga wąskim klinem poza rzekę San, niemal pod Rzeszów, natomiast zgodnie z podziałem E. Pawłowskiego dialekt lubelski zachodni poza San nie wykracza. Wschodnia granica omawianego obszaru przebiega w kierunku północno wschodnim, w okolicach Biłgoraja na południu i Łęcznej na północy. Jest to zarazem część dawnej granicy etnicznej między ludnością polską a wschodniosłowiańską, gdyż dalej na wschód, na wschodniej Lubelszczyźnie, zamieszkiwała niegdyś ludność ukraińska.

Gwary zachodniej Lubelszczyzny stanowią północno-wschodnią peryferię dialektu małopolskiego, stąd znajdziemy w nich wpływy mazowieckie, jak fonetyka międzywyrazowa ubezdźwięczniająca, końcówka -my w N. l.mn. r.ż., twarda wymowa l, oraz – zwłaszcza na wschodnie obszaru – ukraińskie.

1.1. Zróżnicowanie wewnętrzne dialektu

Według L. Kaczmarka, J. Bartmińskiego i J. Mazura omawiany region można podzielić na trzy obszary. Część północna, od dolnego Wieprza na północy po linię przechodzącą przez Łęczną i Lublin na południu, to obszar przejściowy mazowiecko-małopolski (obszar A na mapie obok). Występują tu zarówno cechy gwarowe mazowieckie, jak i małopolskie. Małopolanizmy przeważnie nie sięgają dalej na północ; także wiele mazowizmów nie wykracza poza ten obszar na południe. Na obszarze południowym omawianego regionu można wyróżnić centrum i północny wschód (obszar B na mapie), wyróżniające się obok starszych małopolanizmów cechami archaicznymi (np. zachowaniem a pochylonego w formach typu da^oj, wobec mazowieckiego daj z a zrównanym z a jasnym oraz małopolskiego dej). Natomiast pas południowo-zachodni (obszar C na mapie) wyróżnia się obecnością nowszych cech małopolskich.

W poniższym opisie gwary Lubelszczyzny wschodniej przytaczam przykłady z Giełczwi w powiecie lubelskim (oznaczone symbolem G), Krzczenia w powiecie łęczyńskim (K) oraz Starych Komaszych w powiecie opolskim (SK). Pozostałe przykłady pochodzą z literatury.

2. Fonetyka

2.1. Wokalizm

2.1.1. Zmiany barwy samogłosek pod wpływem akcentu

We wschodniej części omawianego regionu (po Lubartów, Lublin, Świdnik, zob. mapa) sięga podwyższona wymowa samogłosek nieakcentowanych e o. Wymowa podwyższona samogłoski e do y/i zdarza się rzadko, np. w pudyłeczku = w pudełeczku K, w kiszeniach = w kieszeniach K, na pichote = na piechotę K, zwykle natomiast samogłoska e zachowuje swoją barwę, np. pisakiem K, czerwone K, na piechote = na piechotę K. Znacznie częściej samogłoska podwyższeniu ulega o > u, np. kutuniu kuchany = kotuniu kochany G, po puśniku = po pośniku (wieczerzy wigilijnej) G, ublałam = oblałam K, z puczątku = z początku K, do kuścioła = do kościoła K, na ustatku = na ostatku K; niekiedy zwężenie jest częściowe, np. go^udzina = godzina G.

Bardzo rzadko zjawisko to może wystąpić także w innych częściach regionu, np. chudziłam = chodziłam SK, pustawił = postawił SK, ^łulejem = olejem SK, marmulady = marmolady SK.

Zanotowano także zwężenie nieakcentowanej samogłoski ą, np. wydruⁿżyli = wydrążyli K, ciuⁿgnęło się = ciągnęło się K.

2.1.2. Dawne samogłoski pochylone

Dawne o długie wymawiane jest jako u, np. sie mówiło = się mówiło SK, nierówno SK, pójść SK. Taka realizacja może dotyczyć niektórych wyrazów, w których w polszczyźnie ogólnej występują kontynuanty o jasnego, np. kóńmi = końmi K (w M. l.mn. konie K), chóć = choć SK, paździóra = paździory SK.

Dawne e długie jest realizowane jako y (po spółgłoskach twardych) lub i (po spółgłoskach miękkich), rzadko jako samogłoska pośrednia między e oraz i lub y; analogiczny rozwój objął dawne połączenia yr ir. Wybrane przykłady to: chlib = chleb G, dziże = dzieże G, K, bidne = biedne G, ni ma = nie ma K, poobliwały = pooblewały SK, lyn = len SK, te^yż i tyż = też SK, śpiwały = śpiewały SK, najpirsze = najpierwsze G, siekira = siekiera G, umirać = umierać G, na wirzchu = na wierzchu K, nazbiroł = nazbierał SK, ^łubirało = ubierało SK, pirw = pierw (tu: dawniej) SK, na wirzchu = na wierzchu SK (ale też: mleko K, sierpem K, ser K, chleb SK). Można sądzić, że również w przykładach powim = powiem, ponaliwali = ponalewali K, zaliwało się = zalewało się K samogłoska i jest rezultatem rozwoju dawnego e pochylonego, a nie podwyższenia e w sylabie nieakcentowanej, które notowane jest w Krzczeniu bardzo rzadko.

Dawne a długie ma różną realizację w różnych częściach obszaru. Na północnym wschodzie przeważnie zlało się z a jasnym, np. ublałam = oblałam K, białe K, ale zanotowano również przykład: jak sie nazywo = jak się nazywa K. Na pozostałym obszarze występuje realizacja o lub czasem a^o, np. byłam młodo = byłam młoda G, my sie śmioli = śmialiśmy się G, nie wjedzioł = nie wiedział G, kozoł nom = kazał nam G, czwórniok = czwórniak G, buroki = buraki SK, lotały = latały, tako = taka SK, sprzedo = sprzeda SK, wieczerzo = wieczerza SK, jo = ja SK, pomyśloł = pomyślał SK, całowoł = całował SK, sie najod = się najadł SK. Nie jest to jednak zjawisko bezwyjątkowe, np. byłam SK, łobiad = obiad SK, ja SK, gospodarz SK.

Przed spółgłoską nosową, a wyjątkowo także przed inną półotwartą, dawne a długie > o może ulec dalszemu podwyższeniu do u, np. ni mum = nie mam SK, łumała = łamała SK, kijunki = kijanki SK, miuł = miał SK.

2.1.1. Samogłoska y

Na wschodnich obrzeżach regionu samogłoska y może ulec obniżeniu, zwłaszcza pod akcentem, np. popłonecek = podpłomyczek G. Jest to cecha kresowa.

2.1.2. Samogłoski nosowe

2.1.2.1. Miejsce artykulacji samogłosek nosowych

W części centralnej obszaru samogłoska ę jest wymawiana z obniżeniem, np. gaⁿś, jaⁿzyk, miaⁿso = gęś, język, mięso (Kuraszkiewicz 1932: 283).

Natomiast na wschodnich obrzeżach regionu samogłoska ę jest wymawiana jak w polszczyźnie ogólnej, np. części K, gęsi K.

Na obszarze zachodnim samogłoska ę bywa wymawiana z podwyższeniem, jako i lub y nosowe lub głoska o barwie pośredniej, np. czszęśli = trzęśli G, z mę^yżem = z mężem SK, ryⁿki = ręki SK.

Samogłoska ą przeważnie ulega zwężeniu, np. wjuⁿzać = wiązać G, wiuⁿchów = wiąch (wiązek) G, ksiuⁿżki = książki G, muⁿki = mąki G, w tem kruⁿżku = w tym krążku G, zakuⁿska = zakąska SK. Zwężenie (a potem odnosowienie, jak w polszczyźnie ogólnej) nastąpiło również w formie żnuł = żnął (żął) SK. Notowano jednak także wymowę bez zwężenia, np. wstążke = wstążkę SK.

Może wystąpić inna niż w polszczyźnie ogólnej repartycja samogłosek nosowych, np. okreⁿgły = okrągły G.

2.1.2.2. Realizacja rezonansu nosowego samogłosek nosowych

Gwary obszaru centralnego regionu zachowują (lub zachowywały do niedawna) rezonans nosowy samogłosek we wszystkich pozycjach, także przed spółgłoskami zwartymi i zwarto-szczelinowymi oraz w wygłosie, np. gaⁿba, zaⁿby, kuⁿt = gęba, zęby, kąt (Kuraszkiewicz 1932, 284). Jeden przykład zachowania nosowości tam, gdzie nie ma jej w polszczyźnie ogólnej, przed spółgłoską l, zanotowano w Starych Komaszycach: zacyⁿli = zaczęli SK.

Natomiast na obrzeżach wschodnich i zachodnich w śródgłosie rezonans nosowy jest realizowany jak w polszczyźnie ogólnej, czyli synchronicznie przed spółgłoskami szczelinowymi (np. wiuⁿzałko = wiązałką G, wydruⁿżyli = wydrążyli K, wstążke = wstążkę SK), asynchronicznie przed zwartymi i zwarto-szczelinowymi (np. na pamiuntke = na pamiątkę G, wyglądało K, święta SK) oraz z utratą nosowości przed l, ł (rżnął K).

W formach czasu przyszłego czasownika być występuje odnosowienie, jak w większości gwar polskich, np. bedzie = będzie G.

Wygłosowe -ą na krańcach zachodnich obszaru ulega ścieśnieniu i odnosowieniu, np. pójdu = pójdą SK, ze swoju siostru = ze swoją siostrą SK. Na wschodzie wygłosowe -ą również przechodzi w -u, tu jednak może to być zarówno rezultat podwyższonej wymowy samogłosek nieakcentowanych, jak i zwężonej wymowy samogłoski ą, np. byłam panienku = byłam panienką G, za żniwiarku = za żniwiarką G.

Na północy występuje jedynie odnosowienie -ą przy zachowaniu barwy, np. z to kanko = z tą kanką K, się śmiejo = się śmieją K, wyprawiajo = wyprawiają K.

Na obrzeżach regionu samogłoska ę w wygłosie ulega odnosowieniu jak w polszczyźnie ogólnej, np. na szkołe = na szkołę G, te kanke = tę kankę K, na te zabawe = na tę zabawę K na zime = na zimę SK (zob. Leksykon, Zanik nosowości).

2.1.3. Wtórna nosowość

Jak w wielu gwarach polskich, w niektórych pojawia się na zachodniej Lubelszczyźnie wtórna nosowość zwłaszcza po spółgłoskach nosowych np. miaⁿskanie, miaⁿsać lub mięszać, tąpor = mieszkanie, mieszać, topór (Kuraszkiewicz 1932, 286).

2.1.4. Rezultaty przegłosu **e > o*, **ě > a*

Na zachodniej Lubelszczyźnie przecinają się zasięgi małopolskich form bez przegłosu e > o oraz małopolskich bez przegłosu *ě > a.

W posiadanych tekstach zanotowano przykłady świadczące o występowaniu form bez przegłosu e > o na całym omawianym obszarze, także na jego krańcach północno-wschodnich: przyniesłam = przyniosłam K, niese = niosę K.

Mazowiecka postać bez przegłosu wyrazu wietrak = wiatrak K i pochodnych od niego, np. w^jitraczki = wiatraczki K, sięga na południe po Puławy, Lublin i Chełm (Kaczmarek, Bartmiński, Mazur 1978, 82). Aż do Biłgoraja sięgają formy powiedać = powiadać i pochodne oraz zawiesy = zawiasy, a jeszcze dalej na południe – zamietać = zamiatać (Kaczmarek, Bartmiński, Mazur 1978, 82). Większość wyrazów ma jednak poztać z przegłosem, np. wiadro K.

2.1.5. Wpływ spółgłosek nosowych na barwę samogłosek

Samogłoska e przed spółgłoskami nosowymi na większości obszaru ulega obniżeniu eN > aN, np. ciamno, ziamia = ciemno, ziemia (Kuraszkiewicz 1932, 283; zob. też Leksykon, Szeroka wymowa ę i grupy eN).

Natomiast na krańcach wschodnich i zachodnich obszaru e przed spółgłoską nosową (dotyczy to także grup powstałych w wyniku rozłożenia samogłoski nosowej przed spółgłoską zwartą i zwarto-szczelinową) ulega podwyższeniu, np. pińć = pięć G, K, SK, pińciu = pięciu G, zaręczyni = zaręczeni K, rzymień = rzemień K, jedyn = jeden SK, tyn = ten SK, Bożego Narodzynia = Bożego Narodzenia SK, tydziń = tydzień SK, przyjińcie = przyjęcie SK, pomindzy = pomiędzy SK.

Samogłoska o ulega niekiedy podwyższeniu przed spółgłoskami nosowymi, np. do dumu = do domu G, kunie = konie G, rob^june = robione SK, krumke = kromkę SK (ale też pompka K). Dotyczy to także o pochodzącego z dawnego a długiego, np. ni mum = nie mam SK (por. Leksykon, Samogłoski przed spółgłoskami nosowymi).

Samogłoski i y przed spółgłoskami nosowymi mogą (zwłaszcza na wschodzie) ulec obniżeniu, np. zrobiemy = zrobimy G, położemy = położymy G.

2.1.6. Wpływ pozostałych spółgłosek sonornych na barwę samogłosek

Samogłoski y i przed spółgłoską ł w zakończeniach czasowników w czasie przeszłym przechodzą często w e, np. beli = byli G, beło = było K (zob. też Kuraszkiewicz 1932: 282).

Na południu Lubelszczyzny samogłoski y i w tej pozycji przechodzą w u, np. buł, piuł = był, pił (Kuraszkiewicz 9132: 282).

2.1.7. Wymowa grup -aj, -ej

Na Lubelszczyznę nie dotarło małopolskie przejście wygłosowego -aj > -ej, nie daj Boże G, SK, tutaj K.

Wygłosowe -ej przechodzi w -yj/-ij, np. późnij = później K, wceśnij = wcześniej SK, mnij = mniej SK, wincyj = więcej SK, lepij = lepiej SK. Niekiedy wygłosowe j w tym połączeniu może też być wymawiane słabiej lub całkiem zaniknąć, np. ud samy^j głowy = od samej głowy Km z ty ^łobory = z tej obory G, najwięcy = najwięcej K, z drugi = z drugiej K (zob. Leksykon, Przejście wygłosowego -ej w -y/-i).

2.1.8. Samogłoska wstawna e

W niektórych wyrazach przed spółgłoską wygłosową lub po prefiksie pojawia się wstawne e, np. meter = metr K, kilometer = kilometr K, odeszedł = odszedł K. Zanotowano również rozszerzoną formę przyimka w w pozycji historycznie nieuzasadnionej: we wozach = w wozach K (więcej na ten temat zob. Leksykon, Ruchome e).

2.1.9. Labializacja

Samogłoska o ulega labializacji zwłaszcza na początku wyrazu, np. ^łod = odG, z ^łobory = z obory G, łono = ono K, łojcowie = ojcowie SK, ^łojciec = ojciec SK, na ^łoleju = na oleju SK, m^łoże = może SK. Labializacji może ulec także o pochodzące z a pochylonego, np. p^łocirz = pacierz G. Na północnym wschodzie zanotowano zleksykalizowaną labializację w śródgłosie w wyrazie wosk, np. włosk = wosk K, włoskiem = woskiem K itd.

2.1.10.Protetyczne j

Protetyczne j (zob. Leksykon, Spółgłoski protetyczne) pojawia się niekiedy przed i, np. ji = i G, K, SK, jinne = inne G, jij = jej G, jiskrzył = iskrzył G.

2.2. Konsonantyzm

2.2.1. Fonetyka międzywyrazowa

Na Lubelszczyźnie występuje fonetyka międzywyrazowa ubezdźwięczniająca, np. jak jeden drugiego G, tak jak G, te^ysz ^łubrany = też ubrany SK, jakiś łobiad = jakiś obiad SK, jak nieraz SK. Zanotowano jednak również przykład z udźwięcznieniem: bydź na = być na SK. Na większości obszaru brak jest również udźwięcznienia na granicy morfemów, np. kupiliśmy G, jechaliśmy K, tośmy K, jakem męża poznała K, pojechaliśmy SK. Udźwięcznienie na granicy morfemów występuje jedynie na południowym zachodzie, np. móg(i)em = mogłem, stług(i)em = stłukłem (Kaczmarek, Bartmiński, Mazur 1978, 75).

2.2.2. Spółgłoski wargowe

Występuje tu szerząca się z Mazowsza asynchroniczna wymowa spółgłosek wargowych miękkich, np. pⁱec = piec G, pjechotu = piechotą G, nie wjedzioł = nie wiedział G, mnieli = mieli K, po ślub^je = po ślubie SK, wjanki = wianki SK, m^jała = miała SK, w zim^je = w zimie SK, mniał = miał SK.

Z poprzednią cechą wiąże się dyspalatalizacja głoski f’ w grupach spółgłoskowych śf’, ćf’, np. śfynia = świnia, która zdarza się na całym zachodzie regionu aż po widły Wisły i Sanu zdarza się (Kaczmarek, Bartmiński, Mazur 1978, 80; zob. też Leksykon, Uproszczenie grup spółgłoskowych powstałych w wyniku asynchronicznej wymowy spółgłosek wargowych miękkich).

Również w północno-zachodniej części omawianego terenu zdarza się depalatalizacja głoski m’ w końcówce -ami > -my, np. pienindzmy = pieniędzmi SK, kijamy = kijami SK (częściej jednak notowano wymowę -ami). Nie tak daleko, bo po Opole Lubelskie, Lublin i Radzyń Podlaski sięga stwardnienie głoski m’ w C. zaimka: mi = my (Kaczmarek, Bartmiński, Mazur 1978, 80). Cecha ta również wywodzi się z Mazowsza.

Na wschodzie regionu może wystąpić dźwięczna wymowa spółgłoski w po spółgłoskach bezdźwięcznych, np. cwaniak K, świeczki K, światła K (zwykle jednak notowano ubezdźwięcznienie, np. kwiatki K, kwas K).

2.2.3. Mazurzenie

Na zachodniej Lubelszczyźnie występuje mazurzenie. Współcześnie cecha ta, jako wyrazista i często wyśmiewana, cofa się; najdłużej zachowuje się w przypadku c < cz, np. na ^łocach = na oczach G, cytoł = czytał G, le^ycznica = lecznicza K, cłowiek = człowiek SK, wiecór = wieczór SK, cy = czy SK, sie cesało = się czesało SK, koszycek = koszyczek SK, ale też: jeszcze G, nieboszczyków G, płaszcz G, wyznaczył G. Mazurzącą wymowę pozostałych spółgłosek notowano rzadko, przeważnie, choć nie tylko, w sąsiedztwie spółgłoski cz > c, np. jesce = jeszcze SK, zadnych = żadnych K, po prosunym = po proszonym SK, pirozki = pierożki SK.

W formie nasz = nas G, K, powszechnej w wielu gwarach, zleksykalizowała się wymowa hiperpoprawna, wynikająca z unikania mazurzenia.

W pozycji przed inną spółgłoską niekiedy notowano siakanie sz > ś: ślyⁱ = szli K, przyśli = przyszli K, pośliśmy = poszliśmy K, zy śkłem = ze szkłem K.

2.2.4. Podwajanie spółgłosek s ś sz

Poza częścią północno-wschodnią regionu spółgłoski szczelinowe s ś sz pomiędzy dwiema samogłoskami ulegają podwojeniu, np. dossyć = dosyć G, powieszsze = powieszę G. Powstałe grupy spółgłoskowe mogą ulec rozpodobnieniu, np. w leście, do lasca = w lesie, do lasa (lasu; Kaczmarek, Bartmiński, Mazur 1978, 76).

2.2.5. Spółgłoski ł i l

Na wschodzie omawianego obszaru występuje ł przedniojęzykowo-zębowe, często notowano je w Giełczwi, np. łóżcyna = łóżczyna (łóżko) G, po chałupach G, w sandałach G, poszeł G, złoty G. Wyjątkowo wymowę taką zanotowano także w Krzczeniu: ubejrzał = obejrzał K. Jest to archaizm podtrzymany wpływem wschodniosłowiańskim.

Również we wschodniej części obszaru występuje miękka wymowa l, np. liokal’ = lokal G, w Liublinie = w Lublinie G, alie = ale G, wiel’gość = wielkość G. Miękką wymowę l można spotkać także na pozostałym obszarze, np. do liasu = do lasu SK, tyl’ko = tylko SK.

Na całej Lubelszczyźnie można spotkać twardą wymowę spółgłoski l przed i, np. l‑ipa lub nawet lypa (Kaczmarek, Bartmiński, Mazur 1978, 82), wędlyⁱna = wędlina K, ślyⁱ = szli K.

2.2.6. Spółgłoski tylnojęzykowe

W północnej części regionu prócz krańca wschodniego występuje mazowieckie mieszanie połączeń ke ge z kie gie (Kuraszkiewicz 1932, 291 oraz Kaczmarek, Bartmiński, Mazur 1978, mapa nr 4), np. w keszeniach = w kieszeniach K.

2.2.7. Grupy spółgłoskowe

W grupie kt występuje niekiedy rozpodobnienie np. chto = kto K, nicht = nikt K, SK, chtóra = która G (por. Leksykon, Grupa spółgłoskowa kt). Także w wyniku rozpodobnienia grupa spółgłosek kk przechodzi w tk w wyrazach miękki, lekki, np. mintkie = miękkie SK, a grupa chrz w krz w wyrazie krzan = chrzan i pochodnych, np. krzanowe = chrzanowe K. Obszar ten obejmuje także małopolskie częste rozpodobnienie chf > kf w nagłosie, np. kfila = chwila, kfast = chwast (Kaczmarek, Bartmiński, Mazur 1978, 76; por. Leksykon, Grupy spółgłoskowe z ch).

Zanotowano także uproszczenia grup spółgłoskowych, np. pacz = patrz G, dzie = gdzie SK, najod = najadł SK.

W formie gorszci = garści SK nastąpiło upodobnienie ś > sz do r pod względem miejsca artykulacji. W przykładzie ga^rszści = garści G zaszło następnie uproszczenie grupy spółgłoskowej.

W wyrazie wiel’gość = wielkość G nastąpiło udźwięcznienie w grupie spółgłoskowej.

W południowo-zachodniej części omawianego regionu (wzdłuż Wisły po Kraśnik) występuje charakterystyczna dla pewnych obszarów w Małopolsce przestawka głosek źr i śr, np. przer-ziadło, rziódło, rsioda = przeźradło (lustro), źródło, środa (Kaczmarek, Bartmiński, Mazur 1978, 76).

3. Fleksja

3.1. Kategoria męskoosobowości

Obserwujemy na tych terenach częściowy zanik kategorii męskoosobowości. Dotyczy to następujących form:

· Jak na Mazowszu dalszym w mianowniku l.mn. rzeczowników, przymiotników, liczebników porządkowych i zaimków mogą występować dla wszystkich rodzajów formy niemęskoosobowe, np.: uny = oni G, Żydy = Żydzi G, dziadki = dziadkowie G, ludzie (…) stare = ludzie starzy K, my byli takie duże = byliśmy tacy duzi K, Niemce = Niemcy K, muzykanty = muzykanci SK, te bogate gospodorze = ci bogaci gospodarze SK (ale też: łojcowie = ojcowie SK).

· W l.mn. czasu przeszłego czasowników często funkcjonuje jedna uogólniona końcówka dla wszystkich rodzajów. Na większości obszaru jest to końcówka –ły; w Giełczwi i Starych Komaszycach notowano ją dla 3. os. l.mn., np. uny woziły = oni wozili G, miały świnie bić guspudorze = mieli świnie bić gospodarze G, Żydy wiedziały = Żydzi wiedzieli G, stoły se ^łoboje dziadki = stali sobie oboje dziadkowie G, łojcowie zaprosiły = ojcowie zaprosili SK, muzykanty grały = muzykanci grali SK, te bogate gospodorze nie uważały tego bidnego = ci bogaci gospodarze nie uważali (szanowali) tego biednego SK, te goście wiedziały = ci goście wiedzieli SK. Jednak w 1. os. l.mn. w Giełczwi i Starych Komaszychach regularnie notowano -li, np.: my tak sie śmioli = tak się śmialiśmy G, sadziliśmy G, jiśmy ten gnój wyrzucali = i wyrzucaliśmy ten gnój G, jakśmy sie poprzychodzili do domu SK, pojechaliśmy do ślubu SK; rzadko końcówka -li pojawia tu się także w 3. os. l.mn.: śpieⁱwali SK. Również w funkcji pluralis majestaticus występuje końcówka -li, zob. dalej. W północno-wschodniej części obszaru upowszechniła się natomiast końcówka -li, np. oni poleżeli (o jajkach) K, byli takie ruzmaite kwiatki = były takie rozmaite kwiatki K, ciastka napiczone byli = ciastka napieczone były K, byli w^jitraki = były wiatraki K.

3.2. Rzeczownik

3.2.1. Rodzaj rzeczownika

Niektóre rzeczowniki mogą występować w innym rodzaju niż w polszczyźnie ogólnej, np. jak ta kartofel’ wypłynena = jak ten kartofel wypłynął G.

3.2.2. Końcówka D. l.poj. rodz. męskiego

Szerszą repartycję niż w polszczyźnie ogólnej ma końcówka -a w dopełniaczu l.poj. r.m., np. ruwera = roweru K, tytunia = tytoniu SK, do dwora = do dworu SK.

3.2.3. Końcówka D. l.poj. rzeczowników rodz. żeńskiego

Na całym obszarze może wystąpić w dopełniaczu l.poj. rzeczowników żeńskich zakończonych na spółgłoskę miękką lub historycznie miękką małopolska archaiczna końcówka -e, np. bez ziemie, do studnie, tej niedziele = bez ziemi, do studni, tej niedzieli (Kaczmarek, Bartmiński, Mazur 1978, 78; Kuraszkiewicz 1932, 293; por. też Leksykon, Dopełniacz liczby pojedynczej rzeczowników żeńskich).

3.2.4. Końcówka D. l.mn. rzeczowników wszystkich rodzajów

Końcówka -ów może mieć szerszą repartycję niż w polszczyźnie ogólnej, np. po pore kartków = po parę kartek G, brytfanków = brytfanek K, herbatów = herbat K, lodówków = lodówek K, wróblów = wróbli K, kolyndów = kolęd SK (zob. Leksykon, Dopełniacz liczby mnogiej rzeczowników). Często jednak notowano formy zgodne z ogólnopolskimi, np. kolind = kolęd SK, jagód SK, jabłek SK.

3.2.5. Końcówka N. l.mn. wszystkich rodzajów

O mazowieckiej końcówce -(a)my zob. w rozdz. Fonetyka.

3.3. Zaimek

3.3.1. Ślady liczby podwójnej w odmianie zaimków my, wy

Na Lubelszczyźnie występują formy zaimków naju, waju = nam, wam i nama, wama = nami, wami, np. nie daj Boże waju Panie doczekać =nie daj Panie Boże wam doczekać (takich czasów) G (zob. Leksykon, Liczba podwójna).

3.3.2. Końcówka D. l.poj. r.m. zaimka ten

W okolicach Janowa Lubelskiego i Biłgoraja dopełniacz lp. zaimka ten w rodzaju męskim i nijakim brzmi jak na Mazowszu tygo lub ty^ego (Kaczmarek, Bartmiński, Mazur 1978, 84).

3.4. Przymiotnik, zaimek przymiotny i liczebnik porządkowy

3.4.1. Końcówka B. l.poj. rodz. żeńskiego

Na krańcach wschodnich obszaru może pojawić się końcówka -e (> *-ę) w B. l.poj. przymiotników, liczebników porządkowych i zaimków, zgodna z końcówką rzeczownika, np. szyło sie (…) damskie bielizne = szyło się damską bieliznę K, na druge wioske = na drugą wioskę K, robił (…) takie mąke siane = robił taką mąkę sianą K, maślanke sie wypijało świeże = maślankę się wypijało świeżą K.

3.4.2. Końcówka D. l.mn. wszystkich rodzajów

Jak na Mazowszu, na niemal całej Lubelszczyźnie (po Chełm, Hrubieszów i Janów Lubelski) w D. l.mn. występuje zwężona końcówka -ech lub -e^ych, np. te^ych dobre^ych (Kaczmarek, Bartmiński, Mazur 1978, 84).

3.4.3. Końcówka N. l.mn. wszystkich rodzajów

O końcówce -my pochodzenia mazowieckiego zob. w rozdziale Fonetyka.

3.5. Czasownik

3.5.1. Wyrównania w temacie czasowników

Na północnym wschodzie regionu w czasownikach siać, lać itp. formy czasu przeszłego uległy wyrównaniu do wzorca odmiany czasowników miał, mieli, siedział, siedzieli itp., np. leli = lali K, zaleli = zalali K; ale też: lali K. Natomiast na pozostałym obszarze wyrównania tego nie ma, np. sie śmioli = się śmiali G, co jest cechą małopolską (zob. też Leksykon, Formy 3. os. lmn. czasu przeszłego).

Temat czasu przeszłego czasownika żąć uległ wyrównaniu do tematu czasu teraźniejszego: żnęłam = żęłam K, żnuł = żął SK. Możliwe też, że formy te powstały w wyniku kontaminacji z czasownikiem rżnąć, gdyż zanotowano także rżnął sierpem K.

3.5.2. Bezokolicznik

Na całej Lubelszczyźnie zakończenie bezokolicznika -eć zostało zastąpione przez -ić, mamy więc np. powedzić = powiedzieć SK na wzór robić (zob. Leksykon, Bezokolicznik).

3.5.3. Końcówka 1. os. l.mn.

W 1 os. lmn. czasownika w czasie teraźniejszym i przeszłym, a także w trybie rozkazującym, występuje często końcówka -(ź)wa, np. byliźwa, chodźwa = byliśmy, chodźmy. Koło Bychawy i Kraśnika końcówka ta może, zgodnie ze swoją pierwotną funkcją, tworzyć liczbę podwójną, czyli czasowniki odnoszące się do dwóch osób: my dwoje byliźwa. W takich przypadkach dla liczby mnogiej używa się końcówki -(ś)my: my wszyscy idziemy, wozimy, byliśmy, chodźmy. Na peryferiach zasięgu końcówki -wa występuje także końcówka -ma, pochodząca z kontaminacji -my )( -wa, np. wozima, upiekliśma, jicma = wozimy, upiekliśmy, jedzmy (Kaczmarek, Bartmiński, Mazur 1978, 72).

Na skraju wschodnim może wystąpić mazowiecka końcówka -m w czasie teraźniejszym i przyszłym prostym czasownika, np. chodzim, wozim, wieziem = chodzimy, wozimy, wieziemy (Kaczmarek, Bartmiński, Mazur 1978, 84).

3.5.4. Końcówka 2. os. l.mn.

W 2. os. l.mn. czasownika w czasie teraźniejszym i przeszłym oraz w trybie rozkazującym na zachodniej Lubelszczyźnie pojawia się często końcówka -(ś)ta, np. mota = macie G. Równie często można spotkać formy takie jak w polszczyźnie ogólnej: idziecie, wozicie, byliście, chodźcie.

3.5.5. Końcówka form pluralis maiestaticus

Inaczej niż w większości gwar polskich, gdzie w funkcji pluralis maiestaticus w 2. os. l.poj. używa się końcówki -cie, w gwarach Lubelszczyzny bywa tu używana końcówka -(ś)ta jako, np. dajta, mamo (Mazur 1971; Kaczmarek, Bartmiński, Mazur 1978, 72).

Genetycznych form liczby mnogiej używa się w funkcji pluralis maiestaticus również w 3. os. l.poj., np. dziadek przynosili słómy snop = dziadek przynosił snop słomy G, spali dziadek mój = spał dziadek mój G, ale też: dziadek wliz o tam = dziadek wlazł o tam (na piec) G.

3.5.6. Formy analityczne czasu przeszłego

We wschodniej części regionu pojawiają się formy analityczne czasu przeszłego, np. my trzęśli = trzęśliśmy G, my sie śmioli = śmialiśmy się G, my byli takie duże = byliśmy tacy duzi K, ja poznała = poznałam K, ja była = byłam K. Na północnym wschodzie, a rzadko również na wschodzie występują jednak również formy syntetyczne, np. sadziliśmy G, mieliśmy K, pośliśmy = poszliśmy K, rubiliśmy = robiliśmy K, przyniesłam = przyniosłam K.

3.5.7. Czasownik być

Czasownik być może w 3. os. l.poj. mieć formę je = jest G.

3.5.8. Czasowniki prefiksalne od iść

Czasowniki pochodzące od czasownika iść mogą na wschodzie regionu pod wpływem ukraińskim mieć w 3. os. l.poj. r.m. czasu przeszłego formy typu poszeł = poszedł G, przyszeł = przyszedł G.

3.5.9. Czasowniki z bezokolicznikiem na -ować/-ywać

Upowszechnił się na Lubelszczyźnie przyrostek tematyczny -ywa-/-iwa-, typowy dla Mazowsza, np. kupywały = kupowały SK (w Małopolsce, na Śląsku i w Wielkopolsce dominuje -ować; Kaczmarek, Bartmiński, Mazur 1978, 84). We wschodniej części regionu, nad Wieprzem, powszechny jest sufiks -uwać, np. un sie ukazuwałliudzium = on się ukazywał ludziom G. W przykładach wypisuwali = wypisywali K, pozapisuwane = pozapisywane (tu: pomalowane) K, zawiązuwało = zawiązywało K mamy również sufiks ‑uwać, -uwany, lub też sufiks -ować, -owany z podwyższeniem nieakcentowanego o > u.

3.5.10. Czasowniki z bezokolicznikiem na -ąć

Czasowniki, których bezokolicznik kończy się na -ąć, mają w czasie przeszłym zakończenie -n, -na, -ni, np. wypłynena = wypłynęła G, rozgarneny = rozgarnęły G, wziun = wziął G (ale też literackie wzięli SK). Jednak na krańcach północno-wschodnich może wystąpić wschodnie wziął K, zdjął K.

3.5.11. Czasowniki typu zdejmać

Czasowniki prefiksalne utworzone od podstawy *jąć mogą mieć tu przyrostek tematyczny -a- (nie -owa-/-uj-) i być odmieniane według wzorca koniugacji na -am, -asz, np. wyjmało sie = wyjmowało się K.

3.5.12.Imiesłów przymiotnikowy bierny

Forma imiesłowu przymiotnikowego biernego może być tworzona za pomocą innego przyrostka niż w polszczyźnie ogólnej, np. ^łobgnite = obgniłe SK.

4. Słowotwórstwo

4.1. Rzeczownik

4.1.1. Określenia istot młodych

Na całej Lubelszczyźnie do dziś występuje małopolski sposób tworzenia nazw istot młodych zwierząt za pomocą przyrostka -ę, np. cielę, źrebię. Równocześnie wszędzie pojawia się także mazowiecki ekspansywny typ z przyrostkiem -ak, np. cielak, źrebak (Kaczmarek, Bartmiński, Mazur 1978, 78).

4.1.2. Formy ekspresywne

Zanotowano wiele form, służących podkreśleniu, że dany przedmiot jest stary i zniszczony. Typowym sufiksem jest tu przyrostek -yna, np. łóżcyna ‘łóżko’ G, worcyna ‘worek’ G, cupcyna ‘czapka’ G, sukmanina ‘sukmana’ G. Funkcję taką mogą pełnić również formy zdrobniałe, np. stołowinka ‘stół’ G (zob. Leksykon, Zdrobnienia; Spieszczenia), a także zgrubiałe, np. piecysko ‘piec’ G.

Formy deminutywne mogą służyć także podkreśleniu pozytywnego stosunku mówiącego do danego przedmiotu, np. chliebuś ‘chleb’ G, dziaduszek ‘dziadek, staruszek’ G.

4.2. Przymiotnik

Niektóre przymiotniki są tworzone za pomocą innego sufiksu niż w polszczyźnie ogólnej, np. pszczelny = pszczeli K.

4.3. Przysłówek

Repartycja morfemów -o, -e może być inna niż w polszczyźnie ogólnej, np. normalno = normalnie G.

5. Składnia (uwagi)

Na całej Lubelszczyźnie składnia liczebnika jest często inna niż w polszczyźnie ogólnej: liczebniki 2—4 łączą się z dopełniaczem l.mn., np. dwa pópłónycków = dwa podpłomyczki G, dwie wiuⁿchów = dwie wiąchy(wiązki) G (ale też: czszy gudziny = trzy godziny K), a od 5 wzwyż – z mianownikiem lmn., np. pińć kilumetry = pięć kilometrów K.

6. Słownictwo

Niniejszy rozdział przygotowano na podstawie prac: Kuraszkiewicz 1932; Kaczmarek, Bartmiński, Mazur 1978; Pelcowa 1985; Pelcowa 1988; Pelcowa 1994a; Pelcowa 1994b; Pelcowa 2001; Pelcowa 2002; MSGP.

6.1. Zasięgi geograficzne leksyki występującej na Lubelszczyźnie zachodniej

Na omawianym obszarze krzyżują się ze sobą wpływy leksykalne małopolskie i mazowieckie, docierają tu także zapożyczenia wschodniosłowiańskie. Z drugiej strony można wskazać wyrazy łączące zachodnią Lubelszczyznę z innymi obszarami województwa lubelskiego lub też charakterystyczne jedynie dla omawianego regionu.

Z leksyki pochodzenia małopolskiego można wymienić:

· wyrazy obejmujące całe województwo lubelskie: zapolnica ‘przegroda w stodole, oddzielająca zapole od klepiska’, drewutnia ‘pomieszczenie na drewno’, zapole ‘miejsce w stodole, gdzie składa się snopy’, szpilki ‘igły drzew iglastych’, szafarnia ‘skrzynia na ziarno lub mąkę’

· wyrazy obejmujące większość obszaru województwa lubelskiego (bez jego krańców północnych): bławat ‘chaber’, czapigi ‘rączki pługa’, pniak ‘pień do rąbania drewna’, trzósło ‘nóż pługa’, wilga, kalenica ‘szczyt dachu’, niecki ‘niecka’, plewić ‘pielić’, dziewka ‘córka’, facjat ‘boczna połać dachu’ (jednak facjat nie występuje na krańcach południowych)

· leksykę obejmującą południową Lubelszczyzna po Bychawę (nie dochodzącą do Lublina): blacha ‘odkładnica przy pługu’, bić się o klaczy ‘okazywać popęd płciowy’, dziady ‘jeżyny’, powała ‘sufit’

· leksykę obejmującą całą zachodnią część województwa lubelskiego: błonie ‘pastwisko’, kocierba ‘czeremcha’, morka ‘mżawka’, tragarz ‘górna belka pod sufitem’, reptuch ‘torba do karmienia koni’

· wyrazy obejmujące jedynie interesujące nas tu tereny pogranicza wschodniego starszego Małopolski: chochoł ‘snop pokrywający kopkę snopków na polu’, kopanina ‘pole po wykarczowanym lesie’, polewanica ‘drewniane naczynie z klepek służące dawniej do zaparzania bielizny w ługu’, stok ‘źródło’, kojda ‘płachta zawieszona na polu na kijach, zastępująca kołyskę’, sąsiek ‘skrzynia na ziarno lub mąkę’, jarzmo ‘nosidła na wodę’, pociotek, dęga ‘klepka w beczce’, przycieś ‘pierwsza belka kładziona na podmurowaniu budynku drewnianego’, calec/calizna ‘kawałek pola pominięty przy orce’.

Małopolskiego pochodzenia są też wyrazy: płatew ‘najwyższa belka w ścianie’, podsiębitka ‘deski przybite do belek pułapu’, tragarz i siostrzan ‘górna belka pod sufitem’, skrzynka i odrzwi ‘futryna’, sędzielina ‘szron’, łysta ‘łydka’.

Można wskazać także leksykę obejmującą prócz Małopolski inne tereny Polski. Z wyrazów łączących omawiane tereny z Małopolską oraz różnymi obszarami Polski zachodniej można wymienić:

· leksem smrodyna ‘czeremcha’, występujący w Polsce południowej i zachodniej

· wyraz kopanice ‘płozy sań’, notowany zarówno na wschodzie Polski, jak i w Wielkopolsce

· wyraz mielak ‘drążek do poruszania kamienia żaren’ (północna Lubelszczyzna), charakterystyczny dla Wielkopolski, Śląska i Małopolski

· leksem tatarka ‘gryka’, występujący w Małopolsce i Polsce zachodniej

· wyrazy maśniczka ‘naczynie do robienia masła’, smąd/smęd ‘dym z pieca’ oraz żytnisko ‘ściernisko po życie’, występujące w Małopolsce i na Śląsku.

Można wymienić także wyrazy, które łączą ten obszar z terenami Polski wschodniej: kociuba ‘narzędzie do wygarniania węgli z pieca chlebowego’, korowaj ‘ciasto weselne’, poddach ‘pomieszczenie na drzewo’, wierzch ‘szczyt dachu’, przyczołek ‘boczna połać dachu’, mijak ‘kawałek pola pominięty przy orce’, kłódka/kłodka ‘część środkowa koła wozu’, zolnik ‘drewniane naczynie z klepek służące dawniej do zaparzania bielizny w ługu’, korbon ‘płachta zawieszona na polu na kijach, zastępująca kołyskę’, nosze ‘nosidła na wodę’, zasiek ‘skrzynia na ziarno lub mąkę’, reczka ‘gryka’, smeredyna i czeremcha ‘czeremcha’.

Wyrazy pochodzenia mazowieckiego, które sięgają aż tu, to podsufitka ‘deski przybite do belek pułapu’, pułap ‘sufit’ (północna Lubelszczyzna), niecka, koń ‘płachta zawieszona na polu na kijach, zastępująca kołyskę, tryfus ‘drewniane naczynie z klepek służące dawniej do zaparzania bielizny w ługu’, torba ‘torba do karmienia koni’, wywilga ‘wilga’, szadź ‘szron’ i kolki ‘igły drzew iglastych’.

Wyrazy piasta ‘część środkowa koła wozu’, dół ‘piwnica pod podłogą domu lub poza domem’, pulsa ‘skronie’, żarnówka ‘drążek do poruszania kamienia żaren’, paka ‘skrzynia na ziarno lub mąkę’i farba ‘krew krowy’, są charakterystyczne dla Małopolski i dla Mazowsza. Wyraz sanice ‘płozy sań’ występuje w całej południowej Polsce, a także na Mazowszu.

Występują tu także wyrazy ogólnogwarowe, np.: knowie ‘dolna część snopa’, czapka ‘snop pokrywający kopkę snopków na polu’, nowina ‘pole po wykarczowanym lesie’, dzierżak ‘część cepa, którą się trzyma w dłoni’, opałka ‘torba do karmienia koni’, haki ‘haki do zawiasów’, lalka i panienka ‘źrenica’, kołyska ‘płachta zawieszona na polu na kijach, zastępująca kołyskę’, rączki ‘rączki pługa’, skrzynia ‘skrzynia na ziarno lub mąkę’.

Istnieją wreszcie wyrazy typowo lubelskie: paliczki ‘rączki pługa’, żyd ‘kawałek pola pominięty przy orce’.

6.2. Wariantywność leksykalna

Pograniczny charakter tych obszarów powoduje znaczną wariantywność leksykalną, gdyż niejednokrotnie wyrazy o różnym pochodzeniu współwystępują w jednym regionie czy nawet w jednej wsi. Poniżej przytaczam pary i grupy wyrazów synonimicznych, występujące na Lubelszczyźnie zachodniej (skróty oznaczają obszary rozpowszechnienia wyrazu w gwarach polskich: pd. – południowopolskie, zach. – zachodniopolskie, wsch. – wschodniopolskie, młp. – małopolskie, maz. – mazowieckie, wlkp. – wielkopolskie, śl. – śląskie, oggw. – ogólnogwarowe, lub. – lubelskie). Współcześnie niemal każdą parę czy grupę wzbogaca także synonim pochodzący z polszczyzny ogólnej.

Mogą współwystępować dwa wyrazy pochodzenia małopolskiego:

· ‘górna belka pod sufitem’: stragarz młp. – siostrzan młp.

· ‘futryna’: skrzynka młp. – odrzwi młp. – futryna ogpol.

Wyrazy małopolskie pojawiają się obok ogólnogwarowych (w ostatnim przykładzie także obok wyrazu lubelskiego):

· ‘pole po wykarczowanym lesie’: kopanina młp. – nowina oggw.

· ‘snop pokrywający kopkę snopków na polu’: chochoł młp. – czapka oggw.

· ‘rączki pługa’: czapigi młp. – rzadko rączki oggw. – paliczki lub.

Często współwystępują tu wyrazy małopolskie z mazowieckimi:

· ‘niecka’: niecki młp., czasem też niecułki młp. i kazubek młp.– niecka maz.

· ‘deski przybite do belek pułapu’: podsiębitka młp. – podsufitka maz.

· ‘sufit: ’powała młp. –na północy pułap maz. –w niektórych miejscach sufit ogpol.

· ‘szron’: sędzielizna młp. –rzadziej szadź maz. – szron ogpol.

· ‘liście drzew iglastych’: kolki maz. – rzadziej szpilki młp.

· ‘wilga’: wilga młp. – na północy też wywilga maz.

Wyrazy małopolskie współwystępują ze wschodniopolskimi (znów w ostatnim przykładzie występuje prócz tego wyraz lubelski, a w przedostatnim – ogólnogwarowy):

· ‘pomieszczenie na drzewo’: drewutnia młp. – poddach wsch.

· ‘szczyt dachu’: kalenica młp. –w niektórych miejscach wierzch wsch.

· ‘boczna połać dachu’: facjat młp. –na południu przyczołek wsch.

· ‘torba do karmienia koni’: reptuch młp., sakwa młp. – torba maz. – opałka oggw.

· ‘kawałek pola pominięty przy orce’: calec/calizna młp. – mijak wsch. – żyd lub.

Można spotkać także współwystępowanie wyrazów małopolskich, mazowieckich i wschodniopolskich:

· ‘drewniane naczynie z klepek służące dawniej do zaparzania bielizny w ługu’: polewanica młp. – czasem tryfus maz. – zolnik wsch.

· ‘płachta zawieszona na polu na kijach, zastępująca kołyskę’: kojda młp. – koń maz. – korbon wsch. –rzadko kołyska oggw.

Wyrazy o zasięgu małopolsko-mazowieckim współwystępują niekiedy z innymi:

· ‘część środkowa koła wozu’: piasta młp. i maz. – kłódka/kłodka wsch.

· ‘skrzynia na ziarno lub mąkę’: rzadko paka młp. i maz. – sąsiek młp., szafarnia młp. – zasiek wsch. – skrzynia oggw. –rzadko kazubek młp.

Wyrazy wschodniopolskie mogą też współwystępować z tymi o szerszym zasięgu:

· ‘narzędzie do wygarniania węgli z pieca chlebowego’: kociuba wsch. – pociosek młp. i wlkp.

· ‘czeremcha’: smeredyna wsch., czeremcha wsch. – kocierba młp. – smrodyna pd. i zach.

· ‘gryka’: reczka wsch. – tatarka młp. i zach.

7. Cytowana literatura

Bartmiński Jerzy, Mazur Jan (1967), Wschodnia granica a pochylonego w gwarach południowej Lubelszczyzna, [w:] „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska”, t. XXII, 9, Sectio F, Lublin, s. 175—221.

Kaczmarek Leon, Bartmiński Jerzy, Mazur Jan (1978), Ugrupowanie gwar Lubelszczyzny, „Biuletyn Lubelskiego Towarzystwa Naukowego. Humanistyka” XX, nr 1—2, s. 65—89.

Kuraszkiewicz Władysław (1932), Dialektologia. Przegląd gwar województwa lubelskiego, [w:] Monografia statystyczno-gospodarcza województwa lubelskiego, t. 1, Lublin, s. 275—324.

Mazur Jan (1971), Końcówka -ta w funkcji pluralis maiestaticus w gwarach Lubelszczyzny, „Język Polski”, s. 364—374.

Mazur Jan (1976), Gwary okolic Biłgoraja, cz. 1. Fonologia, Wrocław.

Mazur Jan (1978), Gwary okolic Biłgoraja, cz. 2 Fleksja, Wrocław.

MSGP – Mały słownik gwar polskich, opr. Renata Kucharzyk, Anna Niezabitowska, Jerzy Reichan, Maria Tokarz, Wiktoria Wójcicka, Jadwiga Wronicz pod red. Jadwigi Wronicz, Kraków 2009.

Pawłowski Eugeniusz (1966), Podział gwar małopolskich na tle wzajemnych wpływów gwarowych oraz nowych tendencji językowych, „Rozprawy Komisji Językowej Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego”, t. VI, s. 191—202.

Pelcowa Halina (1985), Studia nad słownictwem gwarowym Lubelszczyzny. Cz. 1. Słownictwo pochodzenia małopolskiego, Lublin.

Pelcowa Halina (1988), Nazwy i desygnaty gwarowe (na materiale gwar Lubelszczyzny), [w:] „Z polskich studiów slawistycznych”, seria VII, Warszawa, s. 313—324.

Pelcowa Halina (1994a), Mazowizmy leksykalne w gwarach Lubelszczyzny, Lublin.

Pelcowa Halina (1994b) , Mechanizmy nazwotwórcze i zmiany leksykalne w gwarach (na materiale gwar Lubelszczyzny), [w:] Uwarunkowania i przyczyny zmian językowych, Warszawa.

Pelcowa Halina (2001), Interferencje leksykalne w gwarach Lubelszczyzny, Lublin.

Pelcowa Halina (2002), Językowy obraz roślin w gwarach Lubelszczyzny, [w:] Język polski. Współczesność – Historia, pod red. Władysławy Książek-Bryłowej i Henryka Dudy, Lublin, s. 127—144.

Wersja podstawowa