Słowniki gwarowe
Halina Karaś
Słowniki gwar Mazowsza bliższego
Słownictwo części gwar Mazowsza bliższego, tj. dawnej ziemi czerskiej, zostało odnotowane w dwóch zbiorach leksykalnych Władysława Matlakowskiego. Słowniki zawierające leksykę jednej wsi: Jagodnego z ziemi łukowskiej w pracy Zygmunta Wasilewskiego i wsi Pieścidła spod Zakroczymia (autor nieznany) opublikowano pod koniec lat 80. XIX wieku. Z tego okresu pochodzi też przyczynek Stanisława Ciszewskiego, w którym odnotowano prowincjonalizmy z okolic Płocka. Na początku XX wieku ukazał się drukiem słowniczek wsi Turów jako fragment większej pracy Witolda Prackiego. W kartotece do Słownika gwar polskich PAN znajdują się następujące rękopiśmienne słowniczki gwarowe obejmujące leksykę Mazowsza bliższego z wsi wokół Garwolina: Uchacze (ponad 12 000 kartek), Babice, Czernic, Domaszew, Gończyce, Stara Kletnia, Stary Kłębow, Ułęż Górny (ponad 3 000 kartek) (za: Woźniak 2000: 33).
Słowniczek spod Zakroczymia
Chronologicznie najwcześniejszy słownik gwarowy tego obszaru to anonimowy Słowniczek spod Zakroczymia (wieś Pieścidła) opublikowany w 1887 roku („Wisła” I, s. 317-320). Jest to niewielki słowniczek lokalny, obejmujący gwarę jednej wsi położonej koło Zakroczymia. Zawiera 103 hasła, jest bez wstepu i bez podpisu.
Słowniczek ma charakter dyferencyjny, ale znalazły się tu też wyrazy różniące się systemowymi cechami fonetycznymi, np. ścieśnioną wymową tylnej samogłoski nosowej (munka = mąka) czy gwarowe formy fleksyjne (np. mawa, mata = mamy, macie).
Najczęściej struktura haseł jest najprostsza, tzn. notowany jest tylko wyraz hasłowy i jego znaczenie, np.
kryjon, kryjonica = mały chłopak lub mała dziewczynka łatwo chowający się.
Część haseł została rozbudowana o cytaty, czyli przykłady użycia wyrazów w kontekście (czasami w cytatach pojawiają się zamiast wyrazu hasłowego jego derywaty), por.
dziabać = robić motyką dołki do sadzenia kartofli, rąbać drzewo (Rano drzewo podziabię i będę mioł drzozgi).
heretyk = ktoś bardzo silny (Baba była silno jak najtęzszy heretyk).
ojwo = ot tu właśnie ten (Ojwo źrebaki latajo po łące).
Władysław Matlakowski, Zbiór wyrazów ludowych dawnej ziemi czerskiej
Władysława Matlakowskiego Zbiór wyrazów ludowych dawnej ziemi czerskiej (wydrukowany w „Sprawozdaniach Komisji Językowej Akademii Umiejętności” w 1891 roku, s. 362-374) i
Słownik wyrazów ludowych zebranych w Czerskiem i na Kujawach (tamże, 1892 rok, t. V, s. 127-148), a więc rozszerzony o leksykę kujawską w porównaniu ze słowniczkiem wcześniejszym.
Wymieniony jako pierwszy Zbiór wyrazów ludowych dawnej ziemi czerskiej z 1891 roku liczy 285 haseł, dodatkowo 11 zawołań na zwierzęta i 28 wyrazó1)dźwiękonaśladowczych („naśladowniczych” w terminologii Władysława Matlakowskiego). Autor zebrał leksykę dawnej ziemi czerskiej, tj. z obszaru nad Pilicą między Czerskiem, Górą Kalwarią, Warką, Goszczynem, dotyczącą głównie dwóch sfer: rolnictwa i młynarstwa. Autor – autochton deklaruje w przedmowie, że „wyrazy dobrze podsłuchane i wielokrotnie sprawdzone zostały”. Wyrazów jest nieco więcej niż haseł, gdyż w niektórych hasłach przytoczono więcej niż jeden wyraz (najczęściej wyraz podstawowy i jego derywat tożsamy semantycznie), np.
braja, brajdyga, kałuża wody na drodze.
chłęd, chłędak, łodyga lub giętki badyl
Najczęściej artykuły hasłowe są dwuelementowe: wyraz i jego znaczenie (głównie definicje realnoznaczeniowe, opisowe, stosunkowo precyzyjne, także synonimiczne w postaci odpowiednika literackiego), por.
kiszka, w chomącie skórzana torba, którą nabija się włosiem.
kluby, wicie używane przy zczepianiu drzewa w tratwy
kozłowka, szereg krokiewek, połączonych żerdziami do trzymania panewki na kalanicy w stodole, chacie.
życzka, tasiemka czerwona, kraśna, zawiązywana na szyi u kobiet i u baranków.
Niektórym wyrazom towarzyszą cytaty, w postaci krótkich zdań (choć fonetycznie nie brzmią one gwarowo, por. np. niżej brak maurzenia i innych wyrazistych cech fonetycznych mazowieckich):
mańdrować, majdrować, poruszać, przewracać, np. „nie mańdruj zegarka, bo go zepsujesz”
okrajki, zęby mleczne u źrebięcia. „Jeszcze mu okrajki nie zeszły”.
parzk, miejsce zaduszne i gorące. „Ach jakiż tu parzk”.
słonecznica, zjawisko atmosferyczne, słupy naokoło słońca; „słonecznice biją, będzie deszcz.”
ujawnić, uderzyć („ujawnić psa kamieniem”).
Czasem autor formułuje uwagi o rozpowszechnieniu poszczególnych wyrazów, zastanawia się nad ich genezą, por.
bolecha, epitet na oznaczenie mężczyzny tłustego, tęgiego, grubasa, b. znany.
lesica, (czyby nie pokrewne ruskiemu lestnica, schody?) jest to bal z rowkiem, w który opiera się podpora i pobijając ją, prostuje sie nachyloną ścianę, przyczem jeden koniec podpory stale utkwiony w ścianie, drugi dolny slizga się po lesicy leżącej.
Porównuje również zgromadzoną przez siebie leksykę ze słownikiem (prawdopodobnie wileńskim lub Lindego, nie precyzuje, o jaki słownik chodzi) i prostuje niektóre błędne definicje słownikowe, np.
pacha, 1) w rolnictwie, w słowniku błędnie podano, wyraz ten bowiem oznacza nie mały sąsiek a część tylko, np. „Jedną pachą w sąsieku mam owies, drugą siano.”; 2) na wiatraku oznacza 4 bale grube, tworzące kwadrat wpisany w koło młyńskie, a wsparte na „ramionach”.
zgoniny, błędnie w słowniku; znaczy kawałki słomy, ości kłosów, pozostające przy wianiu na ziarnie, a nie odlatujące razem z plewami dalej.
Niektóre hasła mają obszerne objaśnienia o charakterze etnograficznym, np.
plon, prócz innych znaczy jeszcze kępkę zboża, zawierającą kilkanaście ździebeł, którą kończąc żniwa, żniwiarze niezżętemi na polu zostawiają. Z tem wiąże sie zwyczaj, że dziewczyna – żniwiarka ubiera plon kwiatami, mikołajkami, bylicą, wiąże je w pęczek, i takowy stojąc na roli zowie się plon. Po ubraniu plonu parobczak chwyta dziewkę, przewraca ją, bierze za nogi i obwłóczy dokoła plonu, jak pługiem, co zowie się „oborać”.
Władysław Matlakowski, Słownik wyrazów ludowych zebranych w Czerskiem i na Kujawach
Drugi słownik Władysława Matlakowskiego z 1892 roku zawiera
492 hasła (ziemia czerska i Kujawy), niejednokrotnie z bardzo obszernymi objaśnieniami, dotyczącymi postaci wyrazu i samego desygnatu, por. np. hasło:
Anielucha, wyraz używany w Czerskiem u ludu, prawdopodobnie zamiast jemiołucha, przez upodobnienie z aniołem; rodzaj Turdus, najpewniej T. pilaris; gnieździ się po olszynach, a pisklęta bywają wybierane przez pastuszków i jako przysmak pieczone.
Oprócz tytułowych Kujaw i ziemi czerskiej uwzględnia także zapisy ze Szczuczyna, okolic Grajewa i Goniądza (Mazowsza północno-wschodniego). Artykuł hasłowy składa się z takich elementów, jak: wyraz hasłowy zapisany zgodnie z regułami ortograficznymi, forma oboczna (głównie fonetyczna) lub wyraz pochodny (np. zdrobnienia), lokalizacja ogólna typu Kujawy, Czerskie, znaczenia lub znaczenia w odniesieniu do wyrazów polisemicznych, uwagi o używaniu wyrazu, rzadko cytaty, odsyłacze. Oczywiście obligatoryjne występuje tylko wyraz hasłowy (z ewentualnym wariantem), znaczenie i lokalizacja, por.
Gułaj, gawron, nierozgarnięty chłop (Czerskie, Kujawy).
Wszoły, weszki u kur (rawskie, Kujawy).
Źrebarek, pasturek od źrebiąt (Kujawy).
Bábok, lub Babol 1. ciemny zaschły śluz w nosie u dzieci; 2. straszydło na dzieci;
pozostałe elementy pojawiają się fakultatywnie, por. np. rozszerzone o uwagi o użyciu i (lub) cytaty:
Bałykować, czołgać się na rękach i nogach (o dzieciach); powszechnie używany wyraz w Rawskiem, Czerskiem i na Kujawach.
Dek, zamiast dach, wyraz powszechnie używany w Łomżyńskiem, w szyi Królestwa, między Grajewem i Goniądzem.
Dyd, zdrobniale Dydek, jedynie i powszechnie używany wyraz na Kujawach – nieznany na Mazowszu, gdzie mówią cyc i cycek.
Młodzić się, chmurzyć się, mieć się na deszcz, zbierać się; powszechnie używane na Kujawach.
Zębolicha, kobieta mająca duże, szerokie i widoczne zęby; „O to zębolicha, takie ma cieślice w gębie” (Czerskie).
Zgło, dotychczas żywy wyraz w uściech ludu, oznacza koszulę na trupa; „Dla dziecka zgiełko uszyć” (Kujawy).
Warto podkreślić, że nieraz w hasłach obszerne objaśnienia wykraczają poza definicję ściśle słownikową, mając dużą wartość etnograficzną, np.
Siubiela, 1. zły duch kobieta, czyhający na dzieci niechrzczone, porywający i podstawiający na ich miejsce tz. „odmieńców”, tj. dzieci pokraczne z dużemi głowami, niechodzące. 2. wysoka, chuda, nieprzyjemna kobieta (Czerskie).
Niekiedy autor zestawia wyrazy przez siebie zarejestrowane z innymi odległymi gwarami i opracowaniami, np.
Biáłno-dupa, (Kujawy), nazwisko ptaka, w Zakopanem nazywanego białorzyt, gnieżdżącego się po kępach kamieni wśród pól, zdaje się ten sam, co u Taczanowskiego nazywa się białorzytka (Saxicokla oenanthe).
Pojawiają się też uwagi o słowotwórstwie, dubletach wyrazowych, etymologii wyrazu czy o formach fleksyjnych, por. np. hasła:
Czyrzniawa, tłum, rojowisko czegoś czarnego, osobników czarnych i podobnych, z daleka patrząc, do siebie (Warka), np. „Patrzcie, co za czyrzniawa w mrówisku”, „co za czyrzniawa żydów obległa bóżnicę”, „Cóż to za czyrzniowa wyległa na pole?” Wyraz ten powstał zgodnie z prawem maurzenia (c zamiast cz) i prawem miękczenia r na rz (jeśli stoi po samogłosce w tej samej zgłosce: cirz-pić, siérzp) z wyrazu czérniawa. Godnym uwagi jest sufiks awa, podobnie jak w wyrazie szérzawa, (coś nieproporcjonalnie szerokiego).
Grdyk, Grdyca, Grzdyca, trzy różne formy wyrazu oznaczającego: 1. krtań (larynx); 2. jabłko adamowe (pomum Adami). „Ma chudy, wystający grzdyk”.
Grubolachny, bardzo nieproporcjonalnie gruby; mniej jednak niż grubachny; podobnie wielgolachny (Kujawy).
Zuchłać, (prawdopodobnie od źródłosłowu tego samego co żu-ć, żuch-wa = szczęka), z trudem odkąsywać bezzębnemi szczękami (o niemowlęciu, o starcu); nadzwyczaj rozpowszechnione słow od Kujaw do Czerskiego. czas teraźniejszy jedni wymawiają: zuchle, drudzy: zuchá.
Więcej informacji o Matlakowskim jako dialektologu przynosi artykuł Barbary Bartnickiej (Bartnicka 1997).
Zygmunt Wasilewski, Jagodne (wieś w powiecie łukowskim, gm. Dębie. Zarys monograficzny)
Gwar pogranicza małopolsko-mazowieckiego dotyczy słowniczek Zygmunta Wasilewskiego zamieszczony w jego monografii etnograficznej Jagodne (wieś w powiecie łukowskim, gm. Dębie. Zarys monograficzny) opublikowanej w Warszawie w 1889 roku w serii „Biblioteka Wisły”. Praca ta zawiera obszerny rozdział językowy, a w nim słowniczek, liczący 228 haseł (zatytułowany „Właściwości słownictwa”).
Słownik ma układ alfabetyczny, pod względem sposobu opracowania (typy definicji, informacje dodatkowe o frekwencji, nacechowaniu wyrazów) jest podobny do wyżej omówionego słownika gwary Jaksic tegoż autora. Obok wyrazu i jego definicji niekiedy pojawiają się przykłady ich użycia w kontekście, dane o frekwencji czy nacechowaniu emocjonalnym poszczególnych wyrazów, ich wymowie, pewne elementy informacji gramatycznej, por. np. (za: Cygan 2002, 159):
opiekły, opalony (o twarzy), np. dziwka opiekła i wdzięcna na twarzy.
musi, musi że pewno, zapewne (używane bardzo często).
otrznoga, epitet pogardliwy, używany w kłótni.
cicháj (czasami wymawiane jak: cichój!) cicho!
biel (fem.), mokradła, nizina.
Szczegółowy opis słownika Jagodnego zawiera artykuł Stanisława Cygana (Cygan 2002, 160), który tak ocenia Zygmunta Wasilewskiego jako dialektologa:
Obie monografie etnograficzne Zygmunta Wasilewskiego stanowią cenne źródła do badań dialektalnych. (...) Interpretacja językoznawcza mimo dość nieprecyzyjnego jezyka opisu w większości jest trafna. Zarówno dokumentacja, jak analiza językoznawcza form wyrazowych świadczą o dociekliwości językoznawczej autora. (...) Zgromadzone przez badacza materiały źródłowe posiadają wielką wartość dla językoznawców. Pozwalają ustalić, które wyrazy należą do dawnej warstwy leksyki gwar pólnocnomałopolskich, a przez porównanie materiałów dawnych i aktualnie gromadzonych w trakcie badań terenowych ukazać zmiany (ewolucję) rozwoju gwar.
Witold Pracki, O mowie wsi Turowa
Słownik Witolda Prackiego jest częścią jego pracy O mowie wsi Turowa, która ukazała się drukiem w VI tomie „Prac Filologicznych” w 1907 roku. Rejestruje leksykę wsi Turów położonej w ówczesnym powiecie radzyńskim, gubernia siedlecka, a więc z pogranicza Mazowsza i Podlasia. Całość pracy obejmuje strony 187-276, a sam słownik znajduje się na stronach 216-276. Liczy 1310 haseł, a więc jest to jeden z większych ówczesnych zbiorów leksykalnych. We wstępie autor podkreśla, że Turów sąsiaduje ze wschodu z wsiami ruskimi.
Na tle innych słowniczków jest stosunkowo bogato opracowany, gdyż zawiera – oprócz obligatoryjnych elementów: wyraz hasłowy i znaczenie – także informacje gramatyczne (np. końcówki D. lp., uwagi o ograniczeniach w zakresie kategorii liczby czy o nieodmienności, rodzaj gramatyczny w odniesieniu do rzeczowników), przy nazwach roślin terminy łacińskie, często cytaty, niekiedy etymologię omawianych wyrazów, np.
bagnina ż., bagno rośl. Lelum palustre L;
bacha, y, lm. y, ż., tyczka, wiecha, szwedz. backe, średń.-łac. baccha. – Na to je bacha, zeby nie jeździć po łoce, - Dla ometry pare bachów trza wyciońć. Po porambach (w lesie) bachy stojo, niema dzie paść;
baraboły, blp., baśnie, bzdurstwa. – Jemu takie baraboły przychodzo do głowy;
chełsta, ż. niepogoda, burza, „flaga”. – W takom chełste lis idzie do ługa;
przebaby, żartobliwie psie baby, wieczornica, gościna u młodych w najbliższą niedzielę po weselu swacha, swachy i gości, czasem z muzyka i hulaniem, obecnie zaniedbywana.
W przypisie zamieszczonym na końcu słownika znajduje się informacja o wykorzystaniu go w Słowniku warszawskim.
Literatura cytowana:
Barbara Bartnicka, 1997, Władysław Matlakowski jako dialektolog, [w:] Polszczyzna Mazowsza i Podlasia. Śladami Kolberga i Glogera po ziemi łomżyńskiej, red. zespół: B. Bartnicka, B. Falińska, A. Kowalska, H. Sędziak, Łomża 1997, s. 19-25.
Stanisław Cygan, 2002, Gwara w pracach etnograficznych Zygmunta Wasilewskiego, [w:] Zygmunt Wasilewski: polityk – krytyk – regionalista, pod red. Marty Meduckiej, Kielce 2002, s. 145-160.
Barbara Falińska, 1965, Stan i perspektywy prac nad „Słownikiem gwar mazowiecko-podlaskich”, „Poradnik Językowy”, s. 123-131.
Halina Karaś, 2011, Polska leksykografia gwarowa, Warszawa.
Mieczysław Karaś, 1961a, Z historii badań nad słownictwem gwarowym, „Język Polski” XLI, z.,3, s. 161-180; z. 5, s. 355-369.
Anna Kowalska, 1975/2001, Założenia leksykograficzne w pracy nad „Słownikiem gwar Mazowsza i Podlasia”, przedruk [w:] tejże, Studia nad dialektem mazowieckim, Warszawa 2001, s. 91-95 (przedruk z 1975 r.).
Stanisław Mikucki, 1860, Odezwa do miłujących mowę ojczystą, „Biblioteka Warszawska” 1860, t. II, s. 530-533.
Bogusław Nowowiejski (red), 2009, Dziewiętnastowieczne słowniczki gwarowe z Polski północno-wschodniej, Białystok.
Dorota Rembiszewska, 2010, Słownik dialektu knyszyńskiego a inne słowniczki gwarowe z obszaru Polski północno-wschodniej, „Prace Filologiczne” LVIII, s. [w druku].
Kazimierz Woźniak, 2000, Stan polskiej leksykografii gwarowej pod koniec XX wieku, [w:] Słowiańskie słowniki gwarowe, pod redakcją Hanny Popowskiej-Taborskiej, Warszawa, s. 17-51.
Słowniki:
Jan Karłowicz, Słownik gwar polskich, t. 1-6, Kraków 1900-1911.
Mały słownik gwar polskich, pod red. Jadwigi Wronicz, Kraków 2009, ss. 366.
Słownik gwar polskich, opr. i wyd. w IJP PAN W Krakowie do r. 1977 pod red. Mieczysława Karasia (Źródła i t. I, z. 1-2), następnie pod red. Jerzego Reichana, obecnie pod red. Joanny Okoniowej (od z. 16.), t. I-VII, z. 4 (23) DUŻO-FUKACZKA, 1979-2010.
Stanisław Ciszewski, Kilka prowincjonalizmów płockich, „Wisła”, t. III, 1889, s. 71-72.
Władysław Matlakowski, Zbiór wyrazów ludowych dawnej ziemi czerskiej, „Sprawozdania Komisji Językowej Akademii Umiejętności”, t. IV, s. 362-374.
Władysław Matlakowski, Słownik wyrazów ludowych zebranych w Czerskiem i na Kujawach, „Sprawozdania Komisji Językowej Akademii Umiejętności”, t. V, s. 127-148.
Witold Pracki, O mowie wsi Turowa, „Prace Filologiczne” 1907, VI, 187-276, słownik: s. 216-276.
Zygmunt Wasilewski, Jagodne (wieś w powiecie łukowskim, gm. Dębie. Zarys monograficzny), Warszawa 1889, „Biblioteka Wisły”.
Słowniczek spod Zakroczymia (wieś Pieścidła), „Wisła” I, 1887, s. 317-320.
