|
Przejście wygłosowego ‑ch → ‑k, czyli wymowa typu mek, na nogak, tyk staryk, niek, to stara zmiana, typowo małopolska, która dokonała się między XII (ch po zaniku jerów znalazło się w wygłosie) a XV w. (już wtedy przenikała do języka ogólnego). Genezy tego zjawiska upatruje się w osłabieniu artykulacji ch i tendencji do jego zanikania, charakterystycznej m.in. dla znacznych obszarów Małopolski. Zanik słabego ‑ch w wygłosie wielu wyrazów spowodowałby poważne komplikacje w systemie, np. formy dach, na nogach, tych, dobrych, ńech zidentyfikowałyby się z da, noga, ty, dobry, ńe; stąd zastąpienie go przez wyraziste zwarto-wybuchowe k. Istotą omawianego zjawiska jest zatem wzmocnienie artykulacji przez całkowite zwarcie tylnej części języka. Wymiana ‑ch → ‑k we wszystkich pozycjach wygłosowych: byłek, tyk staryk, niek, grok, utrzymuje się w górzystej części Małopolski (Podhale i Orawa z przyległymi okolicami Pogórza po Żywiec, Chrzanów, Wadowice, Myślenice, Limanową, Nowy Targ, Bukowinę). Znacznie szerszy zasięg ma zachowanie tej wymiany w końcówkach fleksyjnych bądź zleksykalizowanych formach: niek, dotykczaos, dvouk, przy usunięciu jej z bezkońcówkowych tematów rzeczowników rdzennych na skutek analogii do postaci tematów w przypadkach zależnych, np. duch, a nie duk, bo ducha. Na zachodzie zmiana ta sięga po okolice Czadcy (Słowacja), Pszczyny, Bytomia, Lublińca, Wielunia, Sieradza; w Kieleckiem i Rzeszowskiem po linię: Brzeziny – Ożarów – Kolbuszowa – Rzeszów – Jasło. Resztki tej wymowy pod Lublinem, Janowem Lubelskim, a także zapisy w zabytkach języka polskiego świadczą o tym, że pierwotnie przejście ‑ch → ‑k obejmowało całą Małopolskę, a nawet szerzyło się w innych dzielnicach. Na Spiszu i w zachodniej części Podhala ‑ch zastąpiono przez ‑f: daf, robiłef, na nogaf, tyf staryf, nief. Zob. Por. Spółgłoski tylnojęzykowe. |
