|
Strona 8 z 8
3. Stosunki własnościowe w osadnictwie wiejskim
Dla badania zróżnicowania wewnętrznego gwar dialektu mazowieckiego niebagatelne znaczenie mają stosunki własnościowe w osadnictwie wiejskim, ponieważ stan społeczny determinował niejako charakter języka mieszkańców wsi mazowieckiej. W przypadku dialektu mazowieckiego jest to ważne o tyle, że Mazowsze, w odróżnieniu od innych regionów kraju, zamieszkiwane było przez ogromną liczbę drobnej szlachty, która bardzo często poziomem życia mało odróżniała się od chłopów, miała jednak bardzo silne poczucie szlacheckości. Duża liczba szlachty na Mazowszu wiązała się z kolonizacją tych terenów przez książąt mazowieckich, którzy osiedlającym się tu rycerzom nadawali ziemie na własność w zamian za obronę granic. Druga fala nadań ziemskich nastąpiła po inkorporacji Mazowsza do Korony. Przywileje Kazimierza Jagiellończyka, Jana Olbrachta czy Zygmunta Starego dopuszczały do stanu szlacheckiego rzesze osób o wątpliwym pochodzeniu, ale zyskiwały władcom Polski sojuszników w ewentualnych sporach z możnowładztwem.
Wszystko to doprowadziło do tego, że w XVI wieku to właśnie własność szlachecka stanowiła na Mazowszu najliczniejszą kategorię własnościową. Pod koniec XVI wieku szlachta zamieszkująca wieś stanowiła 27% mieszkańców całej prowincji. Była to jednak grupa bardzo rozdrobniona. Najliczniejszą grupę stanowiła szlachta zagrodowa, własnoręcznie uprawiająca swoje gospodarstwa – ok. 20 tys. rodzin w II poł. XVI w., przeciętna wielkość gospodarstwa to ok. 8,4 ha; następnie szlachta folwarczna, tzw. cząstkowa – ok. 5 tys. rodzin, przeciętna wielkość gospodarstwa to 42 ha;) [Kowalska 1991, 23-25].
Pozostałe kategorie własności ziemskiej na Mazowszu w XVI wieku stanowiły:
- własność królewska – obejmowała 46% miast i 5,9% wsi (czyli 6,5% ogółu osad na Mazowszu); najwięcej dóbr królewskich znajdowało się w województwie rawskim; do króla należały także puszcze w województwie rawskim i mazowieckim;
- własność kościelna – zajmowała 9% ogółu osad na Mazowszu i pochodziła jeszcze z XI-XIII w. nadań książęcych; obejmowała także klasztory (opactwo czerwińskie i benedyktynów płockich), zakony (jezuici pułtuscy), uposażenie kościołów.
Jak już wspomniano, podział na szlachtę i chłopów jest ważny z punktu widzenia języka. Tradycja tego podziału zachowała się jeszcze w północnej części Mazowsza oraz na Podlasiu. Jest on żywy i aktualny do tego stopnia, że każda z grup potrafi dokładnie określić i odpowiednio zaszeregować ludność zamieszkałą w zasięgu znanych wszystkim okolicznych wsi. Niewiele wiemy o różnicach językowych między szlachtą i chłopami. Wymienia się następujące cechy:
a. mowa chłopów: mazurzenie, asynchroniczna wymowa wargowych miękkich z elementem x lub γ: px’ivo, bγ’eže, kx’itńe, γ’ara, pochylone a, przejście ja- w je-: jepko, jek, jevor.
b. Mowa szlachty: brak mazurzenia, asynchroniczna wymowa wargowych miękkich z elementem j: p’jivo, b’ježe, kf’jitńe, v’jara; brak a pochylonego (Mazowsze bliższe); brak przejścia ja- w je-.
Różnice między szlachtą a chłopami zachowały się najlepiej do czasów współczesnych w nazwach miejscowości – wsie szlacheckie na północno-wschodnim Mazowszu i Podlasiu mają wieloczłonowe nazwy miejscowe: Krajewo-Korytki, Krajewo-Szatany-Białabiel (Podlasie, Mazowsze płn.-wsch.) [Kowalska 1991, 26-27].
|
