Gwara regionu

Sądecczyzna w podziałach gwarowych plasuje się w środkowej części pasa Pogórza wyróżnianego schematycznie w Małopolsce południowej. Pogórze środkowe nie zostało wydzielone jako osobny region gwarowy, choć zróżnicowanie w obrębie pasa Pogórza (podgórskiego) jest duże. Stanisław Urbańczyk cały teren od wschodniej granicy Śląska po linię mazurzenia na wschodzie, tj. po Pogranicze wschodnie młodsze, ogólnie nazwał „Pasem Pogórza”, dzieląc je na dwie części: dużą środkowo-zachodnią oraz mniejszą wschodnią (zob. Pogórze wschodnie, czyli dawna ziemia biecka). Zarówno pod względem gwarowym, jak i etnograficznym, jest to teren bardzo zróżnicowany. Część środkowo-zachodnia Pogórza to północna Żywiecczyzna (południowa należy do pasa górskiego), Gorce i Beskid Wyspowy, Sądecczyzna, którą zamieszkują przede wszystkim Lachy i w mniejszej części Górale. Na tych terenach (między Jaworznem a Limanową) są gwary, w których obie samogłoski nosowe, ę i ą spłynęły w jeden dźwięk ą, tracący często nosowość, dlatego na miejscu ę i ą słyszymy o.

Oprac. A. Krawczyk-Wieczorek na podstawie: Źródło: E. Pawłowski, Gwara podegrodzka wraz z próbą wyznaczenia południowo-zachodniej granicy gwar sądeckich, Wrocław 1955, mapa nr 1 Granice gwary podegrodzkiej i gwar sąsiednich

Gwara podegrodzka (lachowska), którą mówią mieszkańcy wsi leżących na zachód od Nowego Sącza po Limanową (zob. Mapa nr 1. Granice gwary podegrodzkiej i gwar sąsiednich. Źródło: E. Pawłowski, Gwara podegrodzka wraz z próbą wyznaczenia południowo-zachodniej granicy gwar sądeckich, Wrocław 1955, mapa nr 1), graniczy z gwarami wschodnio- i północnosądeckimi, od zachodu – z gwarą zagórzańską (gorczańską) i gwarami góralskimi (Górali Łąckich, Pienińskich) oraz terenami połemkowskimi.

Pogranicze gwarowe góralsko-lachowskie Pogranicze gwarowe góralsko-lachowskie

Trzy wsie z terenu gwary podegrodzkiej, z której pochodzą prezentowane w przewodniku nagrania, to Podegrodzie, centrum Lachów Sądeckich, Łososina Górna (od której granicę zachodnią gwary wytyczał Eugeniusz Pawłowski) i Młyńczyska położone na pograniczu góralsko-lachowskim, ale włączane w obręb gwary podegrodzkiej. Zob. Mapa nr 2. Pogranicze gwarowe góralsko-lachowskie. (Źródło: Ludwika Wajda, Pogranicze gwarowe góralsko-lachowskie, [w:] „Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie” 58, Prace Językoznawcze 3, Kraków 1976, s. 290). W języku obojga informatorów można było odnaleźć typowe cechy gwary podegrodzkiej, także te ilustrujące nowsze tendencje w zakresie wymowy.

Zgodnie z podstawowymi cechami dialektu małopolskiego gwarę podegrodzką charakteryzują podstawowe cechy małopolskie, czyli:

Podobnie jak większość gwar małopolskich gwara podegrodzka zachowuje samogłoski pochylone (ścieśnione) a, e, jeszcze niekiedy jako odrębne dźwięki, tj. a pochylone, np. da^owni , i e pochylone, np. bi^yrzmowanie , napiyroł , pie^yrze , sie^yrpom . Najczęściej jednak utożsamiają się z odpowiednimi samogłoskami wysokimi, tj.:

Lepiej się natomiast zachowuje o pochylone, które na ogół utrzymuje się jako dźwięk pośredni między o i u, często bardzo bliski u (np. w końcówce -ów, gdzie wtedy nie zaznaczono ścieśnienia, zapisując ó): np. bochonków , kónia , p|rowdziwków , k|^łozoków , baronów = bochenków, konia, prawdziwków, kozaków, baranów.

Najbardziej charakterystyczna jest wymowa samogłosek nosowych i grup eN, aN. Jeszcze pół wieku temu wymawiano tu ę jako nosowe a (aⁿ) lub dźwięk mu bliski (ę^a, a^ę), a więc panowała szeroka wymowa ę, np. ga^mba, piaⁿtro, niesaⁿ, natomiast ą wymawiano tak jak w języku ogólnym: ząb, pasą. Utrzymywała się też nosowość przed spółgłoskami zwartymi (inaczej niż w języku ogólnym), a czasem następował zanik nosowości, np. babnom = bębnom, gołob = gołąb, jado = jadą. Dziś na skutek zlania się obu nosówek w ą i odnosowienia słyszymy najczęściej samogłoskę o na miejscu ogólnopolskich ę, ą (eN, oN), por. w śródgłosie: ę → o: gałozi , doby , miota (pieprzowa^o)  , świoty = gałęzi, dęby, mięta, święty; ą → o: sosiedzi , przewiozujo sie , wsto^uzek , ^łokrogłych, ściogajo sie  , zajo^uce, uwiozoł  , sie to wio^uze , plotał sie, szczoście  , ploco, rocznie  = sąsiedzi, przewiązują, wstążek, okrągłych, sciągają się, zające, uwiązał, się to wiąże, plątał się, szczęście. Samogłoski ę, ą rzadziej są wymawiane jako: y (miysa , przepiykne = mięsa, przepiękne), e (świecenia , świeco^unkomi = święcenia, święconkami), a (dziesiać = dziesięć), u (ciugnuł = ciągnął).

W wygłosie zanik nosowości zawsze występuje:

Rozłożona wymowa samogłosek nosowych w wygłosie dotyczy tylko samogłoski tylnej ą (> -om) w narzędniku lp. rzeczowników żeńskich i określeń przymiotnikowo-zaimkowych: tom maślonkom , nowom słomom , ^łoblewajo ich wodo^um, przed samom chałpom  , z ^łorkiestrom , loskom , z drużbom , pod syjom , k^łosom = tą maślanką, nową słomą, przykryte słomą, oblewają ich wodą, z orkiestrą, laską, z drużbą, po szyją, kosą.

Grupa eN (samogłoska ustna + spółgłoska m lub n) wymawiana jest najczęściej jako oN, np. siedzonie , leconie = siedzenie, leczenie; z furmonom , z grochom , z k^łoniom, ciomny  , z powrotom = z furmanem, z grochem, z koniem, samolotem, palonisko , jedon , wiom , r|umionek , smontorzu = palenisko, jeden, wiem, rumianek, cmentarzu (ale wyraz ten wymawia się jako tyn , rzadziej te^an ). Podobnie jest wymawiana grupa aN, tj. jako oN: z komieni, mondat  , drewnione , lnione, baronka  , śniodonie , pożegnonie, do sponio  , momro   = z kamieni, mandat, drewniane, lniane, baranka, śniadanie, pożegnanie, do spania, mamra; także w N. lmn. rzecz. -ami > -omi: cekinomi, takimi korolikomi , powrósłomi , gorkomi, przyśpiewkomi = cekinami, takimi koralikami, powrósłami, garkami, przyśpiewkami.

Typową cechą gwary podegrodzkiej jest także przejście eł > oł, np. wołna , z wołny , ^łosołki = wełna, z wełny, osełki, oraz -ył, -ił > y^uł, uł, np. buło // by^uło , nabuła , k^łobuła , jeździułem , wch^łodziuł , zapłaciuł , włozuł , puściuł , ^łożeniuł , natrafiuł , załozuł , przetrąciuł , ^łodskocułem , chyciuł , spuściuł , zgodziuł = było, nabyła, kobyła, jeździłem, wchodził, zapłacił, włożył, puścił, ożenił, natrafił, założył, przetrącił, odskoczyłem, chwycił, spuścił, zgodził.

Rzadko pojawia się akcent inicjalny w mowie informatora z Młyńczysk, np. p|amie^ytom , c|ało^uwać , g|aduwo^uł , ^Ł|Obidzom, z|akuły  = pamiętam, całować, gadywał (tj. gadał), Obidzą, zakuły.

Inne cechy wymowy (na ogół typowe dla większości gwar małopolskich) to:

Znacznie mniej cech gwarowych charakteryzuje fleksję. Zwracają tu uwagę końcówki powstałe na skutek omówionej wyżej wymowy samogłosek nosowych i grup eN, aN: 1) -o w bierniku lp. rzecz. żeńskich: słomo (składało sie), to^u w^łodo^u  , 2) -om w narzędniku lp. rzecz. żeńskich i określeń przymiotnikowo-zaimkowych: przed samom chałpom ; 3) -om w narzędniku lp. rzecz. męskich: z furmonom , z grochom ; 4) -omi w narzędniku lmn. rzeczowników: cepomi , z pszczołomi, cekinomi ; 5) -o w 3. os. lmn. czasu teraźniejszego: majo (uciecho) , zbi^erajo, rosno.

Charakterystyczne dla gwary podegrodzkiej są następujące zjawiska fleksyjne i słowotwórcze:

Słownictwo gwarowe to wyrazy typowe dla Lachów: ch^łodaki ‘chłopak’ i dziołpa, zdrobniale dziopka ‘dziewczyna’, oraz inne o szerszym zasięgu, np. cyrnice ‘ostrężyny, spyrka ‘słonina’, chałpy // chołpy ‘chałupa, chata’, żarnówka // zarnówka ‘część żaren’, kłóty ‘snopy słomy omłóconej’, durknąć ‘uderzyć’, urychtować ‘przygotować’, usłuchnąć ‘posłuchać, być posłusznym’.

Gwara podegrodzka zachowuje się dość dobrze, choć wyraźnie widać duże zmiany w ostatnim półwieczu (m.in. w wymowie samogłosek nosowych i grup eN, aN). Duży jest jednak wpływ języka ogólnego. Wszystkie cechy gwarowe mogą zatem występować niekonsekwentnie obocznie z formami ogólnopolskimi, por. np. formy z mazurzeniem i bez niego: kacek // kaczek, zboże // zboze, czos // casu.