Słowniki gwarowe
Halina Karaś
Słowniki gwar Wielkopolski wschodniej
Słowniki gwar wielkopolskich niekiedy trudno jednoznacznie przyporządkować do wyróżnionych subregionów Wielkopolski właściwej, gdyż niejednokrotnie gromadzą słownictwo wielkopolskie o różnym zasięgu. Gwar Wielkopolski wschodniej dotyczy słowniczek Witolda Prackiego zawarty w jego pracy Gwara ślesińska z początku XX wieku, a następnie z lat 60. XX wieku Słownictwo okolic Kramska na tle kultury ludowej Piotra Bąka. Znaczną część leksyki wschodniowielkopolskiej rejestruje także Oskar Kolberg, który podaje wyrazy wielkopolskie ułożone w 4 grupach według powiatów, co pozwala łatwo określać ich geografię. W kartotece Słownika gwar polskich PAN znajduje się rękopiśmienny słownik gwary wsi Kramsk koniński (41 000 kartek) (za: Woźniak 2000: 33).
Witold Pracki Gwara ślesińska(„Lud” 1908, t. 14 s. 106-127).
Słownik gwary ślesińskiej (Ślesin – wg określenia autora „miasteczko w Kujawach borowych, zgodnie z podziałami dialektologicznymi Kazimierza Nitscha i Stanisława Urbańczyka – w Wielkopolsce wschodniej; administracyjnie Ślesin należy dziś do powiatu konińskiego, woj. wielkopolskie) opublikował Witold Pracki w swoim studium dialektologicznym Gwara ślesińska („Lud” 1908, t. XIV, s. 90-127). Słownik zamieszczony na stronach 106-127 zawiera słownictwo ze Ślesina i wsi okolicznych: Półwieska Starego, Półwieska Nowego, Półwieska Lubstowskiego, Kolebek, Przywłoki, Żółwina, Ostrowów, Szyszyna, Wymyślina i Sarnowa. Liczy 657 haseł. Zebrana leksyka została porównana do końca litery P ze Słownikiem warszawskim, a dalsze wyrazy – ze Słownikiem wileńskim. Słownik ma układ alfabetyczny, wyrazy i cytaty zapisano zgodnie z ortografią ogólną, ale z zachowaniem fonetycznych cech gwarowych, np. pomieszania nagłosowego o- i wo-, por. zapisy typu oda, ołnuje sie (= wełnuje, tj. faluje), silnymi ścieśnieniami samogłosek itp. Czasem po wyrazie hasłowym w wersji gwarowej w nawiasie autor podaje spodziewaną, tj. zgodną z wymową ogólną, postać wyrazu, por.
Źrybiarniá (źrebiarnia), budynek dla źrebaków; 2) stadnina źrebaków.
Oflagáć sie (oflagać się) powalać, zababrać. – Oflagá sie przy kopaniu pyrek.
Struktura artykułu hasłowego jest dość rozbudowana. Składa się na nią wiele elementów. Hasła o prostej budowie dwuskładnikowej (wyraz i jego definicja) są rzadkie, np.
Potoczek, naczynie do wody o dwóch uchach, ceberek
Pożywionek, pożywienie
Przypatrywisko, oględziny, przedstawienie
Równik, rówieśnik.
Najczęściej towarzyszą temu następujące elementy:
- informacja gramatyczna, np. końcówki D. lp., czasem M. lmn. przy rzeczownikach, końcówki żeńskie i nijakie przy przymiotnikach, 3. os. lp. czasu ter. i czasu przeszłego przy czasownikach, por.
Gápiór, a, lm. y (gapior) drobna gałązka, którą gapy (ptaki) nosza na gniazda. – Takie gápiory zbirali po boru.
Pólik, a, lm. i, policzek. – Ruminiec ma po pólikach.
Tło, a, lm. a, podłoga ogniska, podeszwa pieca, na czem się drzewo tli (dno budowli, pomos, pokład)
Bluźny, a, e, - Umim wesołe pieśni i bluźne. S. war. ma jako wyraz †.
Jarać, á, oł, drzeć, kopać, grzebać. – Po co tak jarzesz pantówki.
- stosunkowo często cytaty, ilustrujące użycie wyrazu w tekście, a zatem dodatkowo informujące o jego łączliwości leksykalnej i składniowej, formach fleksyjnych itp., por.
Bomból, bombál, bąbel. – Życie to je bomból na uodzie.
Człeczyca, człowieczyca. – O, to nie człowiek, ino człowieczyca. Z bajki.
Dziedziniec, dwór, pałac. – A miáł w boru taki dziedziniec.
Gołaźniá (gołaźnia), duża przestrzeń odkryta, halizna. – Po tych gołaźniach pazem bydło.
Gzubnąńć sie, wpaść, stoczyć. – Gzubła sie do jęziora.
Ołnować sie, burzyć się, falować. – Oda sie ołnuje.
Krucha, grusza. – Taka rozwiesitá krucha.
Napadzina, zaczepnik. – Japoniéc to nic wielgigó, to taka sobie napadzina.
- uwagi o nacechowaniu wyrazów w postaci kwalifikatorów (skrótów), o ich funkcjonowaniu, wyjściu z użycia, także określenie charakteru słowotwórczego przytaczanych formacji (zdrobnienie, zgrubienie), por. np.
Chliwnik, pog. chlew
Kapeluśnik, pog. chodzący w kapeluszu
Łapisiekirka, pog. leśniczy
Ołocha, wołoda, długa sukmana z samodziału. – (Dawno wyszła z użycia). Zdrob. ołoszka.
Piásyszek, piaseczek zdrob. – Wej gó, piosyszek taki.
Podwyrzeczko, zdrob. podwórze
Porty, zgr. portki. Biáłne porty mieli na sobie.
Rybaczyk, zdrob. rybak. – Sześci rybaczyków sádzajon rybe do jednygó sádza.
- porównania ze Słownikiem warszawskim i wileńskim, niekiedy także ze stanem w innych gwarach, odsyłacze, por. np.
Głużynie, głużenie, ciche grakanie, mruczenie. – Słyszy kruków głużynie. S. war. ma głużyć.
Kocywie, á (z akcentem na pierwszej zgłosce), roślina, Miriophyllum spicatum L., wymłócznik kłosowy. S. war. zna kocewie w znaczeniu „mamuł, perz, chwasty”.
Siczonka (sieczonka), kośba, sianokosy. – Był u siczonki. Siczonka, siczynie i sic w znaczeniu kosić używa sie tylko na Kujawach i dalej na zachód, gdzie brzmi polska mowa – gdy na Mazowszu używa się tylko kosić.
Słownik Witolda Prackiego jest cennym przyczynkiem do dziejów gwarowego słownictwa wielkopolskiego, nie tylko ze względów ilościowych (przytacza dużą liczbę ciekawej leksyki), ale także z uwagi na dobre jego leksykograficzne opracowanie.
Stanisław Ciszewski, Przyczynek do słownika gwary wielkopolskiej
Niewielki zbiorek Stanisława Ciszewskiego Przyczynek do słownika gwary wielkopolskiej („Prace Filologiczne” VIII, 1916, s. 94-100) zawiera zaledwie 111 haseł (w tym 12 przysłów, np. Trza do baby na poradę). Słownictwo zostało zebrane w okolicach Stawiszyna w powiecie kaliskim (dziś: pow. kaliski, woj. wielkopolskie) znacznie wcześniej: w latach 1887-1888, odzwierciedla zatem stan z I poł. XX wieku, dlatego ten zbiorek został omówiony w tym miejscu. Artykuły hasłowe zostały opracowane podobnie jak w innych słowniczkach tego autora. Zapis wyrazów hasłowych i cytatów ilustrującyh niekiedy ch uzycie jest ortograficzny z dodatkiem znaków na samogłoski ścieśnione.
Na artykuł hasłowy składają się następujące elementy: wyraz hasłowy (wraz z różnymi formami obocznymi, nie tylko fonetycznymi, także morfologicznymi, czasem derywaty), definicja, konteksty użycia, porównania z Kolbergiem i opracowaniami leksykalnymi zamieszczonymi w periodykach i seriach wydawniczych (np. w „Wiśle”, „Pracach Filologicznych”, „Zbiorze Wiadomości do Antropologii Krajowej”, „Materiałach i Pracach Komisji Językowej Akademii Umiejętności”), lokalizacja źródłowa, por.
cirzń, crzne, cirzenko, cierń. Mówiono ze jak to cirznie kwitnie, to zimno jest. Porów. O. Kolberg, Kujawy, I, 296; od Zakroczymia, Wisła, I, 317.
gryzáwka, rznięcie w brzuchu. Tylko takom gryzáwke má ze sie ciéngle tálá (o koniu).
piesczaty, paszczyzty. W okol. Środy: piasczaty. O. Kolberg, Zb. wiad. I, 23; Kujawy, I, 285, 68: w Prusach Zachod: piaszczyty. K. Nitsch, Materiały i prace Komisji językowej Ak. Um., Kraków 1905, II 277.
Warto podkreślić, że niekiedy część definicji jest sformułowana w gwarze, por. np.
zróst, rodzaj choroby. Co piersi puchnon od piciá i jeść pozatym nimozná.
Oskar Kolberg, Rzecz o mowie ludu wielkopolskiego
Oskar Kolberg opublikował osobno poza swoimi dziełami Rzecz o mowie ludu wielkopolskiego w „Zbiorze Wiadomości do Antropologii Krajowej” (1887, t. I, s. 17-36). Opracowanie składa się z kilku części: Głosownia (s. 4-13), Formy gramatyczne (s. 13-15), Sposoby mówienia w całem Wielkiem Księstwie (s. 16), Sposoby mówienia na Krajnie (pod Wieleniem, Czarnkowem) (s. 16-17), Słowniczek (s. 17-36). Słowniczek nietypowo został ułożony w 4 częściach według powiatów, a w obrębie każdej części wyrazy są podane alfabetycznie. Część I: Powiaty środkowe (Poznań, Szamotuły, Oborniki, Środa, Szrem) – 386 haseł; II. Powiaty zachodnie. Międzychód, Międzyrzec, Buk, Babimost, Kościan, Wschowa – 109 haseł; III. Powiaty południowe. Krobia, Ostrzeszów, Odolanów, Krotoszyn, Pleszew, Wrzesnia – 142 hasła; IV. Powiaty północno-wschodnie. Gniezno, Mogilno, Węgrowiec, Inowrocław, Szubin, Bydgoszcz, Wyrzysk, Chodzież, Czarnków – 141 haseł. Łącznie zatem słownik zawiera 778 haseł (wg Moniki Gruchmanowej ok. 800 – Gruchmanowa 1998/2003: 177).
W grupie I (powiaty środkowe) zarejestrował 386 haseł, por. np.
chłapać, pochłapać, łapać, byc chciwym, łakomym; ztąd: chłapowski, łakomy. Szamotuły.
bojewica, klepisko w stodole (częściej w plur. używane: bojewice).
dychtowny, a, e, gęsty, zbity (dicht). Pozn.
hadyna, hada, heda, hedka, zabiédzony koń, szkapa.
jedurny, a, e, jeden, jedyny. Oborniki.
jerzmo, jarzmo; jerzemko, jerzymko, małe jarzmo. Kostrzyn.
kierz, kiercek, krzak, krzaczek; kierzkowy, krzaczany.
szarganiec, szargula, szargacz, flejtuch, brudas.
szkudeł, gont, szkudły, gonty.
W grupie II (powiaty zachodnie) odnotował 109 haseł, por. np.
bluźnić, czas. marnowac, nieporządnie żyć; np. lepiéj w mieście dostać obowiązek, jak na wsi doma bluźnić; (może od bloss).
kociubka, tarka, czarna jagoda na cierniu. Moronina.
pátek, potek (niem. Pathe), chrzestny. Wschowa, Krobia.
węborek, wiadro. Leszno. (w Ostrzeszowsk. wiadro).
żalomsza, msza żałobna.
Grupa III (powiaty południowe) liczy 142 hasła, por. np.
brzemię, brzemionko, ciężar, ładunek. Gostyń.
knule, knole (Knollen), ziemniaki. Ostrzeszów.
kuńdek, kundyszek, (kęś, kąsek), nieco, trochę.
rodowiczka, tutejsza; np. tu rodowiczka jestem, stąd jestem rodem. Krotoszyn.
pluta, kałuża na drodze lub podwórzu. Pleszew, Środa.
waka, stara suka.
Podobna jest liczebnoć leksyki tworzącej grupę IV (powiaty północno-wschodnie) – 141 haseł, por. np.
brutka, narzeczona. Wieleń, Międzyrzecz.
bulwy, ziemniaki (Rosko, Pęchowo pod Wieleniem), bylwy, bülwy (Drasko).
dobrzemienny, bogaty, zamożny. Rosko.
draszować, młócić (dreschen), a rzadziej: młócić.
gołka, panna, dziewczyna.
obora, podwórze bydelne, np. obora owcza, obora krowia. Łobeźnia, Tuchol (w Prusach zach.).
pańtówki, ziemniaki. Bydgoszcz, Pałuki.
pętka, putka, wydeptana drożyna, ściezka (starop. puć).
peternelki, robaczki końskie, dokuczliwe. Pałuki.
Struktura artykułów hasłowych w słowniku Oskara Kolberga jest – jak widać z przytoczonych przykładów – niekiedy rozbudowana. Składają sie na nią takie elementy, jak: wyraz hasłowy (ewentualne jego warianty, wyrazy pochodne czy synonimiczne), definicja, czasem cytat lub etymologia (głównie pry wyrazach zapozyczonych, ale tez czasem rodzimych przez przytoczenie wyrazu staropolskiego), w miarę dokładna lokalizacja.
Literatura cytowana:
Opracowania:
Monika Gruchmanowa, 1998/2003, Oskar Kolberg jako gwaroznawca, „Polska Akademia Umiejętności w Służbie Narodu” 1998, nr 1, s. 149-159; przedruk w: tejże, Gwary w ojczyźnie i na obczyźnie. Studia, Poznań 2003, s. 176-185.
Halina Karaś, 2011, Polska leksykografia gwarowa, Warszawa.
Mieczysław Karaś, 1961a, Z historii badań nad słownictwem gwarowym, „Język Polski” XLI, z.,3, s. 161-180; z. 5, s. 355-369.
Jerzy Sierociuk, 2006, Słownik regionalny – nowa propozycja z udziałem środowiska lokalnego, [w:] Język – literatura – wychowanie, pod redakcją J. Bałachowicz i S. Fryciego, Warszawa, s. 65-70.
JerzySierociuk, 2010, Założenia metodologiczne regionalnych słowników gwarowych powstających przy współudziale środowisk lokalnych, „Studia Dialektologiczne” IV, pod red. Haliny Kurek, Anny Tyrpy i Jadwigi Wronicz, Kraków, s. 135-143.
KazimierzWoźniak, 2000, Stan polskiej leksykografii gwarowej pod koniec XX wieku, [w:] Słowiańskie słowniki gwarowe, pod redakcją Hanny Popowskiej-Taborskiej, Warszawa, s. 17-51.
Słowniki:
Piotr Bąk, Słownictwo okolic Kramska na tle kultury ludowej, Wrocław 1960.
Stanisław Ciszewski, Przyczynek do słownika gwary wielkopolskiej, „Prace Filologiczne”, t. VIII 1916 s. 94-100.
Oskar Kolberg, Rzecz o mowie ludu wielkopolskiego, „Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej” 1877, t. I, s. 17-36.
Witold Pracki, Gwara ślesińska, „Lud” 1908, t. 14, s. 90-127, słownik: 106-127.
