Mapa serwisu
Notice: Undefined index: l2 in /home/dialektologia/web/classes/maincontentclass.php on line 133

Notice: Undefined index: l3 in /home/dialektologia/web/classes/maincontentclass.php on line 133
 | Gwara regionu (wersja rozszerzona)


 

Gwara regionu - Żywiecczyzna

Halina Karaś
Instytut Języka Polskiego UW
 

Charakterystyka gwar Żywiecczyzny

Gwary Żywiecczyzny zalicza się na ogół do dialektu małopolskiego, a ściślej do gwar południowowomałopolskich [por. Małecki (1936) 2004, 97, 1938, Reichan 1980, Holly 1993]. Zgodnie z klasyfikacją Kazimierza Nitscha i Stanisława Urbańczyka znajdują się w w części górskiej i w pasie Pogórza w jego najbardziej na zachód wysuniętej części.

Obaj dialektolodzy nie wyróżniają jej jako odrębnego obszaru gwarowego na mapie, ale zaznaczają to w opisie (mapy nr 1-2). Zob. mapa nr 1. Żywiecczyzna na tle części górskiej i podgórskiej na mapie dialektalnej Kazimierza Nitscha wg II wydania Wyboru polskich tekstów gwarowych. Za: Nitsch 1960. Kazimierz Nitsch w spisie treści i w Wyborze polskich tekstów gwarowych w części A. zatytułowanej „Góry” w punkcie a) wymienia południową Żywiecczyznę, a części B. „Pogórze” w punkcie d. pod nagłówkiem „Północna Żywiecczyzna” przytacza teksty 3 wsi. Podobnie ujmuje przynależność gwarową Żywiecczyzny Stanisław Urbańczyk, który również widzi jej część południową ą w Małopolsce górskiej (na mapie określa ją jako „Podhale), a część północną na krańcu zachodnim Pasa Pogórza. Zob. Mapa nr 2. Żywiecczyzna na tle części górskiej i podgórskiej na mapie dialektalnej Stanisława Urbańczyka. Za Urbańczyk 1962.
Podobne ujęcie zaprezentowano w Atlasie językowym polskiego Podkarpacia Mieczysława Małeckiego i Kazimierza Nitscha [AJPP 1934]. 
W Atlasie gwar polskich w tomie I Małopolska Karola Dejny Żywiecczyzna nie została uwzględniona, natomiast punkty z Żywieckiego znalazły się w tomie III autorstwa Karola Dejny i Sławomira Gali poświęconym Śląskowi [AGP III, 2001]. Uwzględniono w nim takie miejscowości, jak Kocierz, gmina Gilowice (obecnie gmina Łękawica) z północnej części Żywiecczyzny i jeszcze dalej na wschód wysunięte Roztoki (gmina Stryszawa), spoza powiatu żywieckiego (zob. Mapa. Siatka punktów Atlasu gwar polskich, t. III. Za: AGP III, mapa nr 2). Obie wsie znajdują się poza opisywanym w przewodniku terenem Żywiecczyzny (południowym).
Eugeniusz Pawłowski natomiast, dokonując podziału dialektu małopolskiego, zalicza ją do grupy tzw. gwar podhalańskich (zob. mapa nr 3. Żywiecczyzna w obrębie dialektu małopolskiego na mapie E. Pawłowskiego. Za: Pawłowski 1966).
 
 
Ze względów terytorialnych i historycznych gwara żywiecka jest wewnętrznie zróżnicowana. Jak już wyżej podkreślono, gwara południowożywiecka należy do grupy gwar pasa górskiego, natomiast północnożywiecka do gwar Pogórza. W tej części Pogórza znajduje się jedna z trzech opisywanych przez Jerzego Reichana [1980] wysp wymowy jednonosówkowej obejmująca teren między Żywcem, Wadowicami i Suchą (zob. Mapa nr 4. Małopolskie gwary jednonosówkowe. Za: Reichan 1980 I, mapa nr 2].
 
Biorąc pod uwagę różne zjawiska fonetyczne (takie jak: wymowa nosówek, labializacja o, zakres przejścia -ch > -k, wymiana -ć > -j w bezokoliczniku), teren Żywiecczyzny możemy podzielić na część południowo-wschodnią, południowo-zachodnią i część północną [Holly 1993, 65].

Kształtowaniu się odrębności językowej i kulturowej Żywiecczyzny w ciągu wieków sprzyjały naturalne granice w postaci szczytów górskich, lasów i działów wodnych oddzielające ją od innych terenów. Od zachodu gwary Żywiecczyzny sąsiadują z gwarami Śląska Cieszyńskiego, a od wschodu z gwarą orawską

Gwara żywiecka przejęła wiele cech od sąsiadujących z nią gwar śląskich, gwary orawskiej, podhalańskiej, a ze względu na pograniczne położenie Żywiecczyzny i jej skomplikowane dzieje obserwuje się w niej także liczne zjawiska będące wynikiem wpływów obcych, przede wszystkim języka czeskiego, słowackiego, niemieckiego, ruskiego, węgierskiego.
Zaprezentowane w przewodniku teksty pochodzą z części południowej Żywiecczyzny, z dwóch wsi położonych nad granicą słowacką – Złatnej i Korbielowa. Pierwsza z wymienionych wsi reprezentuje gwarę południowo-wschodnią, natomiast druga mimo jej położenia zasadniczo jest zaliczana do grupy południowo-zachodniej, choć niektóre cechy realizuje inaczej niż gwary tej części Żywiecczyzny [Holly 1993, 65].
 
Fonetyka
 
Fonetyka międzywyrazowa i mazurzenie
Gwary Żywiecczyzny zachowują dwie podstawowe cechy dialektu małopolskiego, czyli cechuje je:
1.      fonetyka międzywyrazowa udźwięczniająca, np. wujeg Jonek, nidz nie widzioł, na łopag robiuł, jag ona = wujek Janek, nic nie widział, na opak robił, jak ona; obok tego typowe są udźwięcznienia wewnątrzwyrazowe w pozycji między dwiema samogłoskami, np. Wielganoc, wielganocne = Wielkanoc, wielkanocne, powszechnie też na całej Żywiecczyźnie wyraz fasola w postaci fazulo (K),
2.      mazurzenie, dość dobrze zachowane w mowie wszystkich informatorek, np. miesiącka, cornym, połozył, zoden wiecór, wesła, powinsowali = miesiączka, czarnym, położył, żaden wieczór, weszła, powinszowali. Zjawisko bliskie mazurzeniu to wymawianie spółgłosek dziąsłowych cz, dż, sz, ż jako środkowojęzykowych ć, dź, ś, ź, czyli tzw. siakanie, głównie w wyrazach obcego pochodzenia, ale nie wyłącznie, np. ziebrok, zielaźne, zioberka, pośli,  śtucnego, śtachety, straśnie, śklonki ze śkła = żebrak, żelazne, żeberka, poszli, sztucznego, sztachety, strasznie, szklanki ze szkła. Powszechne są również formy z przejściem grupy czt>śt, zwłaszcza w liczebniku 4: śtyry = cztery, czń > śń w wyrazie jajeśnica = jajecznica. Miękko wymawiane są też spółgłoski s, z, c, np. ś|karpetki, naśkrobało, łośkrobali, se źjod = = skarpetki, naskrobało, oskrobali, (sobie) zjadł.
 
Samogłoski pochylone
Wspólny z południową Małopolską jest także rozwój samogłosek pochylonych. W gwarze żywieckiej samogłoski ścieśnione zazwyczaj podwyższają swoją artykulację i utożsamiają się z odpowiednimi samogłoskami wyższymi.
Samogłoska a ścieśnione na całym terenie brzmi jak ogólnopolskie o: kowołek, g|orkami, spolone, święto prowda, cwortek, kołoca = kawałek, garnkami, spalone, święta prawda, czwartek, kołacza.
Przed spółgłoską nosową natomiast pochylone a (tj. jako kontynuant dawnej grupy āN) może być realizowana jako podwyższone o (ou) oraz jako nieco obniżone u (uo), ou realizowana jest przede wszystkim w części północnej i południowej Żywiecczyzny, uo w części południowo-wschodniej [Holly 1993]. W naszym opracowaniu nie zaznaczamy tych trudno uchwytnych (minimalnych różnić brzmienia), zaznaczając ten dźwięk pośredni jako ou, np. m|aślounka, noum,  woum, moumy = maślanka, nam, wam, mamy.
Samogłoska ścieśniona o jest kontynuowane przez dźwięk bliski u, ale niecałkowicie z nim tożsamy: guora, skuora, droubka, kounia, = góra, skóra, dróbka (tj. podroby), konia. Brak labializacji tego o ścieśnionego jest charakterystyczny dla całego terenu.
Samogłoska e pochylone w omawianych gwarach podwyższa jeszcze (czyli ściesnia) swoją artykulację i utożsamia się w wymowie z głoską y: śniyga na rzyce śniyg dopiyro, śpiywali, biyda = śniegu, na rzece, śnieg, dopiero, śpiewali, bieda, podobnie ogólnopolskiej grupie -er- (pochodzącej zarówno z rozwoju sonantu miękkiego r’, jak i z grupy TerT) odpowiada w gwarach żywieckich grupa -yr-, a więc y jako kontynuant e, np. siyroty, scyrze, ś|ciyrnisko  = sieroty, szczerze, ściernisko.
W części północnej prawdopodobnie jako rezultat wpływu sąsiednich gwar śląskich -e  wygłosowe realizowane jest jako -i w rzeczownikach, typu śniodani, np.  oraz w mianowniku i bierniku lp. przymiotników w rodzaju nijakim w połączeniu z rzeczownikami np. taki dziecko (zob. niżej Fleksja).
 
Samogłoski nosowe
Gwary Żywiecczyzny są bardzo zróżnicowana pod względem realizacji samogłosek nosowych. Krystyna Holly [1993, 34], badając w roku 1980 gwary Żywiecczyzny, wyróżniła w nich 3 typy wymowy nosówek: a) wymowę jednonosówkową, b) wymowę mieszaną nosówek, ale z tendencją do przejścia w jednonosówkowość, c) wymowę dwunosówkowa. W wielu kategoriach gramatycznych występuje również brak nosowości.
Obie badane wsie reprezentują pod względem realizacji samogłosek nosowych różny typ gwary, tj. Korbielów – typ a), czyli wymowę jednonosówkową, Złatna – typ c), czyli wymowę dwunosówkową. Widać jednak duże rozchwianie w mowie obu informatorek w zakresie wymowy nosówek – większe w idiolekcie informatorki z Korbielowa.
Opisywana przez Krystynę Holly wymowa jednonosówkowa w tej części Żywiecczyzny, gdzie znajduje się Korbielów i rodzinna miejscowość informatorki Koszarawa [1993, 34-40], w naszych nagraniach jest rozchwiana. Z jednej strony sporo jest przykładów rozróżniania ę i ą, wymawianych zgodnie z normą ogólnopolską lub w sposób mniej lub bardziej ścieśniony, np. świyntygo mieynto łobrzyndy świyncenio, najwieyncej, wstążka, w kontak, łokrągłe, wycioungo = świętego, miętę, obrzędy, święcenia, najwięcej, wstążka, w kątach, okragłe, wyciąga;z drugiej zaś widać, że nastąpiło zlanie się obu nosówek w jedną o wartości ustnej o, która uległa denazalizacji. Krystyna Holly taką odnosowioną realizację jednej nosówki jako o notowała tylko obocznie, a jako podstawową rejestrowała silną nosowość synchroniczną niezależnie od rodzaju następującej spółgłoski, a więc także przed zwartymi [1993, 35-36], która u naszej informatorki z Korbielowa nie została potwierdzona.
Zanik nosowości w śródgłosie występuje niezależnie od następującej spółgłoski, a zatem zachodzi:
a) przed spółgłoskami zwartymi:
ę → ę )( ą → o: sie przodzie, jak sie uprzodzie, wiokso, najwioksy, ruokom,siogali,dobowe, świotyk, na świota , łod świota, miotka, cieloco, p|amiotoum, sodzioły = się przędzie, jak się uprzędzie, większa, największy, ręką, sięgali, dębowe, świętych, na święta, miętka, cielęca, pamiętam, sędzioły, tj. gonty;
ą → o: w kocie, zajoce, dziewczocko = w kącie, zające, dziewczątko;
ę → e lub y: świeta, piykniejso, piyknie = święta, pamiętam, piękniejsza, pięknie;
b) przed spółgłoskami szczelinowymi:
ę → ę )( ą → o: mioso, gosi = mięso, gęsi.
W wygłosie na ogół mamy do czynienia - z wyjątkiem pewnych pozycji - z zanikiem nosowości, por.:
a) samogłoska tylna -ą:
-ą → -o, prawie zawsze występuje w wygłosie 3 os. lmn. czas ter. czasowników: wygłolo, wymyjo, rozbiyrajo, strzygo = wygolą, rozbierają, strzygą; wyjątek stanowi forma są wymawiana jako som; oraz w bierniku i narzędniku lp. przymiotników, zaimków przymiotnych i liczebników porządkowych, np. na Matko Bosko Zielno, tako płotajcówko, jag na siodmo = na Matkę Boską Zielną, taką potańcówkę, jak na siódmą;
b) Samogłoska przednia -ę:
-ę → ę )( ą → -o: w B. lp. rzecz. ż.: (przyjdzie) świnio bij, (trzea miej) włodo, mo nitko grubo, przez zimo, na Wielko Niedzielo, smatko, na holo,kapusto jedli, mieynto, płod strzecho, jak babo brzuk błolał =  (przyjdzie) świnię bić, (trzeba mieć) wodę, ma nitkę grubą, przez zimę, na Wielką Niedzielę, szmatkę, na halę, kapustę jedli, miętę, pod strzechę, oraz w pewnych wyrazach w wygłosie: trocho = trochę;
-ę → e (częściej), np. kiełbase, te śmietane, muse, płokrywke = kiełbasę, śmietanę, muszę, pokrywkę.
Rozłożona wymowa samogłosek nosowych w wygłosie dotyczy samogłoski tylnej ą, występującej w narzędniku lp. rzeczowników żeńskich (też męskich na -a równym formalnie rzeczownikom żeńskim) i określeń przymiotnikowo-zaimkowych: takom specjalnom sydłom lampom naftowom, z makieom, ze syrom, z p|łoesypkom, z marmuladom = taką specjalną szydłą (tj. szydłem), lampą naftową, z makiem, ze serem, z posypką, z marmoladą.
Grupa eN wymawiana jest – przynajmniej w dużej części przykładów – w sposób zgodny ze stanem ogólnopolskim, czyli jako eN lub ze ścieśnieniem jako yN, np. kłorzynia, płotym, cemyntów = korzenia, potem, cementu; niekonsekwentnie pojawia się wybitnie gwarowa realizacja eN jako oN w różnych pozycjach kategoriach gramatycznych, a więc:
- w rzeczownikach odczasownikowych na -enie, np. dło golonio, do cedzonio = do golenia, do cedzenia,
- w końcówce narzędnika lp. rzeczowników męskich, np. gniojom, makieom = gnojem, makiem;
- w 1. os. lp. czasu teraźniejszego, np. powiom = powiem;
- w 1. os. lmn. czasu teraźniejszego, np. słolomy i dajomy = solimy i dajemy (przy czym słolomy pochodzi z postaci słolemy – powstałej na skutek wyrównania tematu do 1.os. lp.);
- w formach różnych wyrazów, np. jesionne, ten lon, do sioni, ziomnioki, jedon, razom, płotom = jesienne.
Sporadycznie pojawia się natomiast gwarowa (znana z innych terenów jednonosówkowych) wymowa grupy aN jako oN, por. ze śliwkomi, hakomi = ze śliwkami, hakami.
Wymowa dwunosówkowa charakteryzuje południową Żywieczczyznę, w tym uwzględnioną w przewodniku gwarę Złatnej. Obie samogłoski nosowe w mowie informatorek ze Złatnej są rozróżniane, jak w języku ogólnym, niekiedy tylko różnią się ścieśnieniem. Nosówka przednia ę jest zatem wymawiana albo jak ogólnopolskie ę, albo w sposób ścieśniony jako nosowe y lub grupa yn, np. prędzy, mięso, mięki, po|cynstowali świynciło, sprynżyny, ryncna, r|ynkawice, dziesiyńć = prędzej, mięso, miękki, poczęstowali, święciło, sprężyny, ręczna, rękawice, dziesięć. W wygłosie -ę jest realizowane najczęściej jako e bez rezonansu nosowego, wyjątkowo (tylko raz) pojawia się wymowa wygłosowego ę jako a, por. musza = muszę.
W niektórych formach ę w śródgłosie traci nosowość, m.in. prawie zawsze w formach czasu przyszłego czasownika być, np. bedom = będą, w przymiotniku piękny, por. piykny,  oraz w wyrazie jęczmień, np. jećmiyj, j|ecmienia = jęczmień, jęczmienia.
W formach czasu przeszłego czasowników, typu wziąć, zacząć powszechna jest wymowa nosowego n na miejscu ogp. l, ł, np. wzieni, wzion, sie zaceni, wzieno sie = wzięli, wziął, zaczęli, wzięło się, która – jak głosi jedna z hipotez – powstała w wyniku przesunięcia rezonansu nosowego z samogłoski na spółgłoskę l, ł [Holly 1993, 36].  
 Samogłoska nosowa tylna -ą jest realizowana w śródgłosie, tak jak w polszczyźnie ogólnej, tj. jako ą przed spółgłoskami szczelinowymi, np. uwiązali grzązel, krązali lub w sposób rozłożony przed innymi spółgłoskami, np. pomiendzy = pomiędzy, często także ze ścieśnieniem, np. chómount = chomąto. W wygłosie natomiast tylna nosówka ą realizowana jest we wszystkich formach i kategoriach gramatycznych jako –om, a więc przede wszystkim:
- w 3. os. lmn. czasu teraźniejszego, np. jedzom, atakujom, niscom, zbierajom przijdom, płomierzom = jedzą, atakują, niszczą, zbierają, przyjdą, pomierzą;
- w narzędniku lp. rzeczowników żeńskich i ich określających ich przymiotników oraz zaimków przymiotnych, np. takom silnom skourom, łociec z mamom zyjom, z markwiom = taką silną skórą, z mamą, z marchwią.
Sporadycznie pojawia się na miejscu ą samogłoska u jako wynik wpływów słowackich, np. stupo (po ziemi nogami) = stąpa.
Grupa eN wymawiana jest ze ścieśnieniem (eN > yN), np. tyn, jedyn = ten, jeden, ale bywa wyjątkowo w niektórych wyrazach realizowana jako oN, np. ziomnioki, ziomniacysko = ziemniaki, ziemniaczysko.

Inne najważniejsze cechy fonetyczne gwary żywieckiej wymieniam niżej.
 
Akcent
Akcent inicjalny charakterystyczny dla całej południowej Żywiecczyzny, występuje również w gwarze obu uwzględnionych w przewodniku wsi, np. z|abili, k|awołecki, w ch|ałupie, h|akuje z|drowicka życzyemy p|razuchy, p|ucierka k|apuśnica, n|awarzyj także w zestrojach akcentowych, np. b|ez głowy, n|a mleko, n|a wierchu, który – zgodnie z badaniami Krystyny Holly [1993, 62] – na pozostałym obszarze ustępuje akcentowi paroksytonicznemu (zob. mapa nr 5. Akcent w gwarach Żywiecczyzny na przykładach: ciekawy, do domu. Za: Holly 1993: 117).

 
Przejście wygłosowego ć > j w bezokoliczniku
Bardzo charakterystyczne dla gwary żywieckiej jest zastępowanie wygłosowego ć w bezokolicznikach jotą, np. żeby się ubraj, zacyli my sie budowaj, trzea wstaj, musieli płochowaj, kto miał skubaj, musiały łubijaj, łumioł robij, plowiedziej, wiedziej, słuzyj, posznurowaj, kłupij = żeby się ubrać, zaczęli my się budować; trzeba wstać, musieli pochować, kto miał skubać, musiały ubijać, umiał robić, powiedzieć, wiedzieć, służyć, posznurować, kupić. Ponieważ tę cechę można było zaobserwować nie tylko w bezokoliczniku (np. maj = mać, czyli matka), Mieczysław Małecki [1936, za: 2004, 98] skłonny był uważać ją nie tyle za cechę morfologiczną, co fonetyczną. W naszych nagraniach jota zamiast -ć oprócz bezokolicznika pojawia się w spójniku choć wymawianym jako choj, por. choj ta miotki = choć ta miętki (zob. mapa nr 6. Wymowa -ć w wygłosie bezokolicznika na przykładzie czasowników pilnować, ryć. Za: Holly 1993: 109).
Wykaz miejscowości uwzględnionych na mapach nr 5-6 i 8 (niżej).
  1. Czaniec, gm. Porabka
  2. Kobiernice, gm. Porabka
  3. Porąbka, gm. Porabka
  4. Międzybrodzie Bialskie, gm. Porąbka
  5. Czernichów, gm. Czernichów
  6. Bierna, gm. Łodygowice
  7. Łodygowice, gm. Łodygowice
  8. Żywiec
  9. Słotwina, gm. Lipowa
  10. Lipowa, gm. Lipowa
  11. Leśna, gm. Lipowa
  12. Sienna, gm. Lipowa
  13. Ostre, gm. Lipowa
  14. Radziechowy, gm. Radziechowy
  15. Cięcina, gm. Węgierska Górka
  16. Brzuśnik, gm. Wieprz
  17. Węgierska Górka, gm. Węgierska Górka
  18. Żabnica, gm. Węgierska Górka
  19. Milówka, gm. Milówka
  20. Kamesznica, gm. Milówka
  21. Laliki, gm. Milówka
  22. Zwardoń, gm. Milówka
  23. Rycerka Górna, gm. Rajcza
  24. Rajcza, gm. Rajcza
  25. Ujsoły, gm. Ujsoły
  26. Soblówka, gm. Ujsoły
  27. Glinka, gm. Ujsoły
  28. Złatna, gm. Ujsoły
  29. Kocierz, gm. Czernichów
  30. Gilowice, gm. Gilowice
  31. Ślemień, gm. Gilowice
  32. Las, gm. Gilowice
  33. Pewel Wielka, gm. Jeleśnia
  34. Pewel Mała, gm. Świnna
  35. Jeleśnia, gm. Jeleśnia
  36. Krzyżowa, gm. Jeleśnia
  37. Koszarawa, gm. Koszarawa
  38. Przyborów, gm. Koszarawa
  39. Sopotnia Mała, gm. Jeleśnia
  40. Korbielów, gm. Koszarawa
 
Wymiana -ch > -k
Bardzo dobrze zachowała się w gwarach Żywiecczyzny typowa cecha małopolska z zakresu konsonantyzmu, tj. przejście wygłosowego -ch > -k. Wymiana ch > k ma występuje tu nie tylko w wygłosie w końcówkach fleksyjnych (deklinacyjnych i koniugacyjnych), lecz także w wygłosie wyrazów niepochodnych (w rdzeniach). Wymiana -ch na -k obejmuje zatem formy deklinacyjne liczby mnogiej, które kończą się na -ch, tj.
Wymianę -ch na -k obserwujemy również w formach koniugacyjnych ze względu na występowanie tu archaicznych końcówek pochodzących z dawnego   
 
 
aorystu. 
Wymiana wygłosowego -ch > -k (i śródgłosowego) charakteryzuje także niektóre wyrazy rdzenne, np. grok, grog i bób mek, makom = groch, groch (i bób), mech, mchem, ale też niekiedy to -ch bardzo osłabione, np. prazu(ch)y, i zanika, np. brzu (brzuch), wier (konia), = brzuch, wierzch (konia).
Zmiana ch > k występuje również w grupach spółgłoskowych we wszystkich pozycjach. Dotyczy to zwłaszcza grup:
            a)      chrz- > krz, np. krzon, krzciny ł|okrzcony, krzestni = chrzan, chrzciny, ochrzczony,
b)      chc // chć, np. kcioł, kciały, kce, kcieli, kcielibyście, k|ciałabym = chciał, chciały, chce, chcieli, chcielibyście, chciałabym,
c)      chw > kw, np. kwile, markwiom = chwile, marchwią,
d)     sch > sk, np. ł|obesknione = obeschnięte,
e)      cht > kt, np. bukty = buchty, tj. placki.
Zachowanie dawnej postaci (archaicznej) obserwujemy w czasowniku chwycić i pochodnych, bez wtórnego chw-, jak w języku ogólnym, np. chyciło, chyci (K) = chwyciło.
 
Spółgłoski protetyczne
Podobnie jak inne gwary południowej Małopolski gwary żywieckie cechuje obecność spółgłosek protetycznych, czyli przede wszystkim ł, w niewielkim stopniu j i h. Labializacja prawie zawsze występuje w nagłosie samogłoski o-, np. łoślepnie, łodezwała, łośkrobali, łociec = oślepnie, odezwała się, oskrobali, ojciec, częsta jest także w śródgłosie, np. chłodzom, płopaczom = chodzą, popatrzą. Labializacja dotyczy też samogłoski u, najczęściej w nagłosie, nieco rzadziej w śródgłosie, np. łumyjom, , młusiały łuciekaj = umyją, musiały uciekać. Jednocześnie ł etymologiczne bywa pomijane w grupach spółgłoskowych, podobnie jak w całej południowej Małopolsce, np. p|łosuchojcie (Z), z K: wypuko sie, pótnianej, chop = posłuchajcie, wypłuka się (ogp. wypłucze się), płótnianej (ogp. płóciennej), chłop.
Przed nagłosowym i- występuje niezgłoskotwórcze j, czyli tzw. prejotacja, np. jigłami = igłami. Sporadycznie pojawia się przydech, np. huzda = uzda.
 
Wymiana -ń > -j
Charakterystyczną cechą dla całego terenu Żywiecczyzny – podobnie jak dla wielu obszarów gwarowych Małopolski – jest utrata przez głoskę ń kończącą sylabę zwarcia przed spółgłoskami szczelinowymi i zwarto-szczelinowymi w pozycji śródgłosowej oraz w wygłosie, dlatego zamiast -ń słychać -j: ciejsy, ł|ajcuski, jećmiyj tajcowały, kamiej, korzyj, co drugi dziej, taki jest koj, sioj, do sioni (K), tydziej (K), tłurój, świjskiej (K) = cieńszy, łańcuszki, jęczmień, tańcowały, kamień, korzeń, co drugi dzień, taki jest koń, sień, tydzień, turoń, świńskiej. Wymiana na -j w wygłosie obejmuje też inne spółgłoski (n, z) w obu wsiach. Ma ona charakter zleksykalizowany, tzn. występuje tylko w określonych wyrazach, np. piełuj, zaraj, teraj, na sprzedoj = piołun, zaraz, teraz, na sprzedaż.
 
Grupa rzi
Warto też odnotować utrzymanie się jeszcze dawnego i w grupie rzi po dawnym r frykatywnym, które na ogół już nie zachowało elementu wibracyjnego i zrównało się w wymowie z sz // ż, np. trzi (byki), w|arziwa, przigotowanego, grzibki, wytrzimało, p|oprzipinali, przijechałam, prziniesła = trzy (byki), warzywa, przygotowanego, grzybki, wytrzymało, poprzypinali, przyjechałam, przyniosła; przy czym niekiedy to rz przeszło w ś, np. psiesły, psinieśli, nie psiseł, = przeszły, przynieśli. O takiej wymowie, typu psiez, wspominał już w okresie międzywojennym Mieczysław Małecki [1936, za: 2004, 98], uznając ją za charakterystyczną dla gwary niektórych wsi lub tylko niektórych idiolektów. Nie sięga tu natomiast archaizm podhalański, tj. gwara południowo-żywiecka i orawska przeciwstawiają się gwarze podhalańskiej wymową, typu zyto, cysty zamiast podhalańskiej: zito, cisty) [por. też Nitsch 1960, 24, Holly 1993].
 
Brak przegłosu
Obserwuje sie także upowszechnienie się tematów z e (nieprzegłoszonych) zamiast tematów z ‘o (tzw. brak przegłosu), np. od|wiedła, przyniesła, prziwiedła, brzeza, jedła = odwiodła, przyniosła, przywiodła, brzoza, jodła.
 
Zmiany barwy samogłosek przed spółgłoskami półotwartymi
Zmiany barwy samogłoski w sąsiedztwie r to charakterystyczna cecha języka informatorki z Korbielowa. Dotyczą one głównie samogłoski o, która w takiej pozycji ma wymowę uprzednioną i zbliża się do e, np. regi, j|awłery, roebij = rogi, jawory, robić; sporadycznie taka wymowa uprzedniona labializowanego o występuje w innej pozycji, np. z p|łoesypkom = z posypką. Grupa -re-zamiast ogp. -ra- występuje w czasowniku przekrewał (K) = przekrawał.
Przejście wygłosowego -ił > -uł, np. robiuł = robił, poświadczone zostało rzadko.
 
Zmiany w grupach spółgłoskowych i inne zjawiska fonetyczne
Bardzo silne są uproszczenia grup spółgłoskowych, zgodne z panującą w dialekcie małopolskim tendencją do uproszczeń. Dotyczą one zarówno wygłosu, jak i śródgłosu, w szczególności zanikają geminaty, czyli spółgłoski podwojone, zwłaszcza cc (< czc), nn, np. w|iosece, na misece, w m|aśnice, p|anice, ine = wioseczce, na miseczce, w masielniczce, paniczce (zdrobnienie od pani), inne. Regularnie też zanika ostatnia spółgłoska wyrazu, który kończy się na grupę spółgłoskową, np. doś, wyjś = dość, wyjść.
Skrócona postać niektórych wyrazów, w tej postaci występujących w wielu gwarach małopolskich, wiąże się z akcentem inicjalnym, np. chałpa // chołpa = chałupa, pockojcie = poczekajcie, lub spowodowana została analogią do krótszej postaci tematu, np. tydnie = tygodnie (por. dzień – dnie, tydzień – tydnie).
Prawdopodobnie wynikiem wpływów słowackich są następujące zjawiska fonetyczne:
a)      wyjątkowe pojawianie się spółgłoski r zamiast ogólnopolskiego rz, np. wier (konia), n|a wierchu = wierzch,
b)      uproszczenia grupy dl > l, ale tylko w 3. os. lp. czasu przeszłego czasownika iść i pochodnych od niego czasowników prefiksalnych, np. wyseł, szeł, psiseł, przyseł, poseł = wyszedł, szedł, przyszedł, poszedł.

 

Fleksja
We fleksji, tj. w odmianie wyrazów, za charakterystyczne cechy gwary żywieckiej, znane także poza Żywiecczyzną na innych terenach Małopolski południowej, należy uznać:
a)      dopełniacz liczby pojedynczej rzeczowników męskich z końcówką -a, np. kupa gnoja = gnoju;
b)      dopełniacz liczby pojedynczej rzeczowników żeńskich miękkotematowych na -a z archaiczną, zachowaną na wielu obszarach Polski południowej końcówką -e, np. d|o ziemie, do tej p|iwnice, dło miednice (K) = do ziemi, do tej piwnicy, do miednicy;
c)      dopełniacz liczby mnogiej rzeczowników z upowszechnianą niezależnie od rodzaju gramatycznego końcówką -ów, np. bruzdów, skrzynecków, izbów = bruzd, skrzyneczek;
d)     miejscownik liczby pojedynczej rzeczowników męskich równy formie celownika, jak w innych gwarach góralskich, m.in. w gwarze podhalańskiej, spiskiej, np. płowiem o kłoniowi = powiem o koniu. 
e)      formy 1. os. liczby pojedynczej czasu teraźniejszego i przyszłego prostego z końcówką pochodzenia słowackiego -em [por. Nitsch 1958, 50, Holly 1993, 39], np. jezdzem, jadem, pisem, siadnem, patrzem, pódem, łoślepnem, widzem = jeżdżę, jadę, piszę, siądę, patrzę, pójdę, oślepnę, widzę, łączące Żywiecczyznę z innymi gwarami pasa górskiego, przede wszystkim z Orawą, Podhalem, Spiszem;
f)       formy 1. os. liczby mnogiej czasu teraźniejszego i przyszłego prostego z wyrównaniami analogicznymi w tematach fleksyjnych do 1. s. lp. , np. idemy jezdzemy, płosadzemy, chłodzemy, n|ie idemy, mogemy, z Korbielowa: przondemy strzygemy = idziemy, jeździmy, posadzimy, chodzimy, nie idziemy, możemy;
g)      aoryst, tj. formy 1. os. liczby pojedynczej czasu przeszłego z -ch pochodzącym z dawnego aorystu (a to wygłosowe -ch przeszło w -k), np. Łożeniłak się, przeżyłak, chciałabyk = ożeniłam się, przeżyłam, chciałabym;
h)      formy 1. os. liczby mnogiej czasu przeszłego, np. napiekłymy dałymy b|awilimy sie = napiekłyśmy, dałyśmy, bawiliśmy się, powstałe prawdopodobnie w rezultacie zaniku słabego aorystycznego ch przed m, typowe dla Małopolski południowej,
i)        inny typ odmiany niektórych czasowników, np. czymie = trzyma.

Z gwarami śląskimi w morfologii łączą gwary Żywiecczyzny m.in. następujące zjawiska:

  1. formy mianownika i biernika liczby pojedynczej rzeczowników nijakich miękkotematowych zakończone na -i (gdzie -i < e ścieśnione < *-ьje), np. na potępieni, na śniadani, całe zyci, = na śniadanie, całe życie,
  2. końcówka -i mianownika i biernika l.p. rodzaju nijakiego przymiotników (łączący się z rzeczownikami rodzaju nijakiego), np. taki cieniutki drewno, taki sukno, jaki drewno = takie cieniutkie drewno, takie sukno, jakie drewno,
  3. końcówka -i w mianowniku i bierniku lmn. przymiotników w rodzaju niemęskoosobowym (w połączeniu z rzeczownikami niemęskoosobowymi), np. łogródecki m|alutki, taki dasecki, taki płafty, taki gwózdki, ty dziki świnie, piece piekarski, długi sanyce, kurzy jajka, wszystki drzywka = ogródeczki malutkie, takie deseczki, takie płachty, takie gwoździki, piece piekarskie, długie sanie; przykłady tylko ze Złatnej, brak z Korbielowa;
  4. dopełniacz liczby pojedynczej rodzaju męskiego i nijakiego miękkotematowych przymiotników i zaimków przymiotnych z -i- jako kontynuantem e ścieśnionego (typ na -igo), np. z takigo z jakigo = z takiego, z jakiego;
  5. rzadko śląski typ rzeczowników rodzaju nijakiego miękkotematowych na -o, poświadczony jednostkowo z obu wsi, por. bierco ‘orczyk’ (Z), zielo  (K) = ziele [por. szerzej o nich i ich zasięgu Zaręba 1969, za: 1988, 420-428].

Nie została natomiast  poświadczona w naszych nagraniach taka cecha wymieniana w literaturze, jak forma liczebnika dwie dla rodzaju nijakiego (typ dwie okna).

 
Uwagi o słowotwórstwie
W słowotwórstwie wśród charakterystycznych zjawisk gwary żywieckiej – choć też mających na ogół nieco szerszy, nieograniczony do Żywiecczyzny zasięg – wymienić należy:
- liczne charakterystyczne zdrobnienia, np. ch|lebicka, s|kibecke, do płotocka, s|tudziynecki, krowicki, cielyncko, kłonicek, b|ysicka, z|drowicka życzyemy, p|anicko, g|onecek, warciutko, kaździutko = chlebka, skibeczki, potoczka, studzieneczki, krówki, cielątko, koniczek, byczka, zdrówka, pani, ganeczek, wartko (tj. szybko, szybciutko), każda;
- rzadkie zgrubienia, np. (weź) jałowcysko do potocyska, łokropecny (K) = weź jałówkę do potoka, okropny;
- zaimki nieokreślone z przyrostkiem -ik, -si, odpowiadające ogólnopolskim formom zaimkowym na -ś, np. cosik, kasik, skądsik, jakiesi = coś, gdzieś, skądś, jakieś;
- gwarowe formacje przymiotnikowe z sufiksem -aty, np. dziurkate (K) robate, kwiociate = dziurkowane, robaczywe, kwiaciaste,
- przyrostek -t- w imiesłowach przymiotnikowych biernych (zamiast ogp. -n-), np. w|ywiote, nalote (włody), łoblaty (K) = wywiane, nalane, oblany,
- wtórne czasowniki iteratywne na -ować, np. ch|odzowoł, ł|ogrodzowali, |owarzowali, z|dropowali, j|ezdzowało, uważować (K), gadouwali (K), łoćcigowało (K) = chadzał, ogradzali, warzyli, zdrapywali, jeździli, uważali, gadali, odścigiwało, tj. odganiało, rzadziej z innymi przyrostkami, np. piekali = piekli.
 
Uwagi o słownictwie
Słownictwo gwar żywieckich jest w większości wspólne dla wszystkich gwar pasa górskiego (jeśli chodzi o południową Żywiecczyznę) i wiążą się z terminologią pasterską. Dużą część słownictwa pasterskiego tworzą wyrazy pochodzenia obcego (ze względu na historię regionu, w tym dzieje osadnictwa, i jego położenie geograficzne), zwłaszcza rumuńskiego: baca, córek ‘przegroda w stajni na cielęta, jagnięta’, birka, sumar ‘osioł’, grapa ‘strome miejsce’, klog ‘podpuszczka do zakwaszania mleka’, p|ucierka ‘rodzaj naczynia’ (z niem.); węgierskiego: gazda, siuchoj (parobek), słowackiego, np. hola ‘hala’, kohut ‘kogut’, młaka ‘podmokła łąka’. Ze względu na pograniczne położenie Żywiecczyzny ze Śląskiem sporo jest leksyki uznawanej za typowo śląską, a nie małopolską, np. putek ‘ojciec chrzestny’, brzym ‘modrzew’(K), sędzioły (Z) // sodzioły (K) ‘gonty’, mastol ‘stajnia’. Wyrazy charakterystyczne tylko dla Żywiecczyzny: siep ‘wyspa lub pastwisko’, kopyto ‘grube skarpetki’, więcyl ‘więcej’ [Małecki 1936, za: 2004, 98-99]. Większość słownictwa natomiast jest wspólna innymi gwarami Małopolski południowej, np. putnie ‘wiadra drewniane’, suła sie ‘sypała się, chaśnik  p|łowiernik, Pórz , p|razuchy, k|apuśnica ‘rodzaj kapuśniaku, gotowanego na mięsie wieprzowym, świeżym i wędzonym, na wędzonej gęsinie lub – najczęściej – na świńskim ryju’.
Wiele wyrazów zachowało się też w gwarze żywieckiej w archaicznej postaci fonetycznej bądź morfologicznej, np. połednie = południe i wyraz pochodny połednina ‘o posiłku w południe’, c|akało = czekało, pierzcionkami = pierścionkami, zwonki = dzwonki, łociec = ojciec, smylić = zmylić, tj. pomylić (z przedrostkiem s w dawnej postaci nieudźwięcznionej).
 
 

Zróżnicowanie gwar Żywiecczyzny zauważano już od dawna, któremu sprzyjały takie czynniki, jak: ukształtowanie tego terenu oraz kontakty z innymi gwarami, nie tylko polskimi, ale też słowackimi, oraz z innymi językami.. W 1936 roku Mieczysław Małecki stwierdzał, że można na Żywiecczyźnie wyróżnić kilka typów gwarowych, i dzielił gwary żywieckie na dwie grupy: ślemieńską i właściwą gwarę żywiecką [za: 2004, 97, 99].
Krystyna Holly, badaczka fonetyki gwar Żywiecczyzny, z kolei ze względów fonetycznych podzieliła badany teren na trzy części: południowo-wschodnią, południowo-zachodnią i północną (zob. mapa nr 7).
 
Wśród cech różnicujących te mikroregiony wymieniła:
- zróżnicowaną realizacją nosówek,
- różny stopień labializacji samogłoski o,
- różny zakres przejścia -ch w -k,
- przejściem -ć w bezokoliczniku w -j [Holly 1993, 65].
Część północna obejmuje okolice samego Żywca i teren położony na północ od niego. W naszym przewodniku brak nagrań z tego obszaru. Na postać gwar północnożywieckich wpłynęły przede wszystkim sąsiadujące z nimi gwary południowośląskie. Jest to również obszar wymowy beznosówkowej (jedna z trzech wysp takie wymowy w południowej Małopolsce. Część południowo-zachodnia (Złatna) i południowo-wschodnia (Korbielów) w odróżnieniu od północnej przynależą do gwar góralskich i różnią się od niej poza wymienionymi cechami fonetycznymi przede wszystkim wybitnie góralskim słownictwem. Krystyna Holly, badaczka fonetyki gwar Żywiecczyzny w podsumowaniu stwierdza (1993: 66):
„Charakterystyczne dla omawianego terenu jest także to, że zachowało się tu dość dobrze wiele form archaicznych, zarówno fonetycznych, jak i leksykalnych, głównie w jego południowej części. Zaskakuje niewielki wpływ sąsiednich gwar (śląskich i słowackich), cowiąże się pewnei ze specyficznym położeniem omawianego regionu (kotlina otoczona górami).
Wewnętrzne zróżnicowanie gwary żywieckiej tłumaczyć można ukształtowaniem terenu i związaną z tym niewielką migracją ludności. Większość wsi w południowej części to miejscowości położone na zboczach gór i izolowane od reszty terenu, co utrudniało kontakty z innymi grupami, a jednocześnie sprzyjało utrwalaniu rodzimych cech językowych.”
Poza stratyfikacją terytorialną warto zwrócić uwagę też na duże zróżnicowanie pokoleniowe, a także na oddziaływanie języka ogólnego, które powoduje rozchwianie wymowy i powstanie wielu form obocznych. Wiele zjawisk wyżej omówionych charakteryzuje też już tylko język najstarszych mieszkańców Żywiecczyzny, choć gwara utrzymuje się stosunkowo dobrze. Porównanie danych z opracowań gwary żywieckiej autorstwa Mieczysława Małeckiego sprzed ponad 80 lat i Krystyny Holly sprzed prawie 30 lat (badania prowadziła w 1980 roku) z danymi uzyskanymi obecnie wskazują na dobre utrzymywanie się prawie wszystkich podstawowych fonetycznych cech gwarowych.
Podobnie dość dobrze utrzymuje się typowe słownictwo gwarowe. Porównanie leksyki odnotowanej w słowniku Leona Rzeszowskiego w końcu XIX wieku ze stanem na początku lat 60. XX wieku przeprowadzone przez Annę Niezabitowską wykazało stosunkowo dobre zachowanie się wielu wyrazów gwarowych, zanikło tylko 12% (Niezabitowska 1963: 363). Interesujące byłoby skonfrontowanie tych danych ze współczesnie opracowanymi słownikami gwarowymi Żywiecczyzny: Słownikiem gwary górali zywieckich Jana Karola Nowaka i Małym słownikiem gwary góralskiej z Rycerki Górnej Władysława Bułki. Już ich pobieżna nawet lektura wskazuje na utrzymywanie się wielu słów gwarowych, np. banować ‘żałować, smucić się’ (Nowak: 1. żałować, tęsknić, 2. wydawać żałosne okrzyki; Bułka: ‘żałować, ubolewać’), chaśnik ‘chłopiec’ (Nowak: mały chłopiec, młodzieniec, pasterz; Bułka: ‘pastuszek’), drzewi ‘dawniej’ (Nowak: drzewij ‘drzewiej, dawno, dawno temu; Bułka: drzewij  ‘dawniej, przed laty’). Zob. więcej: Słowniki gwarowe. Żywiecczyzna.
 
 
 
 
Cytowana literatura:
AJPP - Małecki Mieczysław, Nitsch Kazimierz, Atlas językowy polskiego Podkarpacia, cz. 1-2, Kraków 1934. (cz. 1, 500 map; cz. 2, Wstęp, objaśnienia, wykazy wyrazów).
Dejna Karol, 1998, Atlas gwar polskich. T. I. Małopolska, Warszawa.
Dejna Karol, Sławomir Gala, Atlas gwar polskich, t. 3. Śląsk, Warszawa 2001.
EJP - Encyklopedia wiedzy o języku polskim, red. S. Urbańczyk, Ossolineum, Wrocław 1978
Holly Krystyna, 1993, Fonetyka w gwarze Żywiecczyzny, Kraków.
Karaś Mieczysław, 1966, Wygłosowe e w gwarach południowo-zachodniej Małopolski, „Rozprawy Komisji Językowej” VI, 1966, s. 172-175.
Małecki Mieczysław, 1936, Właściwości gwary Żywiecczyzny, „Ziemia” XXVI, 1936, s. 34-37, przedruk [w:] Dialekty polskie i słowiańskie, Kraków 2004, s. 97-100.
Małecki Mieczysław, Język polski na południe od Karpat, Kraków 1938, przedruk [w:] Dialekty polskie i słowiańskie, Kraków 2004, s. 49-90.
Niezabitowska Anna, 1963, Zmiany w słownictwie żywieckim na przestrzeni ostatnich 70 lat, „Zeszyty Naukowe UJ”IX. Prace Językoznawcze, zesz. 5, s. 355-363.
Nitsch Kazimierz, Dialekty języka polskiego, Wrocław-Warszawa-Kraków 1957
Nitsch Kazimierz, Wybór polskich tekstów gwarowych, wyd. II, Warszawa 1960.
Paryl Władysław, O zanikaniu mazurzenia w mowie osiedleńców z Żywieckiego w Sidzinie w powiecie grodkowskim, „Studia Śląskie” 1974, Seria Nowa 26, s. 241-250.
Paryl Władysław, Wymowa a pochylonego u osiedleńców z Żywiecczyzny w Sidzinie w powiecie grodkowskim (z problematyki integracji językowej na Ziemiach Zachodnich), „Rozprawy Komisji Językowej Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego” 1976, 10, s. 91-118.
Pawłowski Eugeniusz, 1966, Podział gwar małopolskich na tle wzajemnych wpływów gwarowych oraz nowych tendencji językowych, „Rozprawy Komisji Językowej Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego” VI, 1966, s. 191-202.
Pawłowski Eugeniusz, 1975, Tendencje rozwojowe systemu fonologicznego w gwarach południowej Małopolski, [w:] Słownictwo gwarowe a kultura, pod red. Mieczysława Karasia, Wrocław, s. 29-47.
Reichan Jerzy, 1980, Małopolskie gwary jednonosówkowe, cz. I - II, Wrocław ....
Urbańczyk Stanisław, 1962, Zarys dialektologii polskiej, Warszawa.
Wajda Ludwika, 1971, Górale i Lachy na terenie Limanowszczyzny /pogranicze dialektologii i etnografii/, „Językoznawca” nr 23-24, Lublin, s. 52).
Wajda Ludwika, 1976, Pogranicze gwarowe góralsko-lachowskie, [w:] „Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie” 58, Prace Językoznawcze 3, Kraków, s. 290).
Zaręba Alfred, 1969, Rzeczowniki typu ojo, serco w gwarach śląskich, „Język Polski” IXL, 76-80, [przedruk w:] Szkice z dialektologii śląskiej, Katowice 1988, s. 420-428.

 

Wersja podstawowa 

  
 
 
 

 

 
ISBN: 978-83-62844-10-4 © by Authors. Zrealizowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego (Program Operacyjny: „Dziedzictwo kulturowe / Kultura ludowa”). Wykonanie: ITKS