Kryteria podziału dialektów i gwar

W podziałach obszaru gwarowego na dialekty (zespoły dialektalne), a także w ich wewnętrznych podziałach na mniejsze kompleksy gwarowe stosuje się różne kryteria. Za najważniejsze zazwyczaj dialektolodzy uważali granice zjawisk fonetycznych, w mniejszym stopniu fleksyjnych, uznając, że cechy fonetyczno-gramatyczne jako systemowe (regularne i stabilne) funkcjonalnie są najpewniejszymi wyznacznikami odrębności dialektów. Rzadziej wykorzystywano słownikowe (leksykalne) kryteria podziałów, gdyż słownictwo gwarowe jako podsystem językowy najbardziej otwarty i w związku z tym najbardziej zmienny dość powszechnie uznawano za nieprzydatne lub mało czy raczej mniej przydatne jako kryterium podziałów językowych [por. Handke 1980, za: 1997, 277-278; Kowalska 1996, 177-178].

Taka opinia ustaliła się od czasów Kazimierza Nitscha – twórcy polskiej dialektologii. Za podstawowe kryteria zhierarchizowanej klasyfikacji dialektów polskich przyjął on cechy fonetyczne i fleksyjne, natomiast leksykę uznał za kryterium pomocnicze w stosunku do faktów fonetycznych i fleksyjnych [Nitsch 1918, za: 1955, 85], podobnie jak wielu późniejszych badaczy. Nowatorskie pod tym względem były prace Jerzego Tarnackiego, który podjął w okresie międzywojennym próbę przedstawienia podziałów dialektalnych Mazowsza opartą na nazwach z zakresu kultury materialnej [Tarnacki 1935] oraz podziałów Polesia, także na podstawie zjawisk leksykalnych [Tarnacki 1936]. Zauważając zmienność słownictwa gwarowego, uważał, że najlepiej byłoby podziały dialektalne „oprzeć na różnicach nie jakościowych, lecz ilościowych” [Tarnacki 1935, 9]. Kazimierz Nitsch w późniejszej, pochodzącej z 1918 roku, pracy Z geografii wyrazów polskich wyraźniej podkreślał znaczenie słownictwa w podziałach dialektalnych, stwierdzając: „Nie ulega więc wątpliwości, że geografia wyrazów także w Polsce nieobojętna jest dla kwestii wykreślenia granic dialektów. Zdaje się, że o ile idzie o dialekty dzisiejsze, odgrywać będzie tylko rolę pomocniczą, nie zasadniczą; czy nie rzuci światła na granice dawniejsze, dziś zatarte, to pokażą dopiero szczegółowsze badania” [Nitsch 1918, cyt. za: 1955, 85].

Ostatnio coraz częściej wielu badaczy podkreśla, że słownictwo jest ważnym kryterium, ale trudniejszym do wykorzystania w podziałach gwarowych. Kwiryna Handke w sposób następujący określa różnice między zjawiskami fonetyczno-gramatycznymi a słowotwórczo-leksykalnymi w wyznaczaniu granic między- i wewnątrzdialektalnych: „To, że zasięgi bardzo wielu faktów, zarówno systemowych, jak i niesystemowych, zatrzymują się w tych samych pasach, strefach – przemawia za uznaniem ich jednakowej roli w wyznaczaniu granic między gwarami. (...) Mimo tego, co powiedziano, nie da się całkowicie zaprzeczyć odmienności obu grup faktów językowych. Jednakże odmienność tę należy rozpatrywać na nieco innej płaszczyźnie. To znaczy nie sprowadzać rozważań do regularności jednych i przypadkowości drugich, ale większą rolę faktów systemowych upatrywać w ograniczonym charakterze systemu. (...) Natomiast mniejszą regularność faktów leksykalnych, a także często słowotwórczych należy z kolei pojmować nie jako ich mniejszą wartość przy wyznaczaniu granic między gwarami, bo ta wartość jest już dzisiaj (...) bezsporna, ale jako niemożność (...) uchwycenia wszystkich elementów obu zbiorów (leksykalnego i słowotwórczego), które ze swej natury są zbiorami otwartymi” [Handke 1980, cyt. za: 1997, 282]. Zauważa też, że „odmiennie patrzy się na przeciwstawność faktów leksykalnych i słowotwórczych oraz faktów systemowych w monograficznym opisie gwary, a inaczej w opracowaniu posługującym się metodą geografii lingwistycznej” [jw., 278].

W innej pracy badaczka, ustosunkowując się do poglądu, że leksyka stanowi ogólnie mniej pewny wyznacznik granic dialektów i gwar, podkreśla jej znaczenie następująco: „Słownictwo gwarowe ujawnia jednak ważne kulturowo relacje (związki lub paralele) między gwarami zarówno tymi, które sąsiadują ze sobą, jak tymi, które są bardziej lub mniej od siebie oddalone” [Handke 2001, 209].

Anna Kowalska, która w podziałach Mazowsza w dużym stopniu zastosowała kryterium słownikowe, zauważa: „Znaczenie faktów leksykalnych w geografii lingwistycznej wiąże się ściśle z faktami etnograficznymi. (...) Zjawisko leksykalizacji zjawisk fonetycznych doprowadza do stopniowego zacierania się tak istotnych dawniej granic między systemowymi faktami fonetycznymi a leksyką. Większe szanse przetrwania mają te zjawiska, które utrzymały się w słownictwie, podbudowanym faktami etnograficznymi” [Kowalska 1991, 92-93]. Badaczka, uznając fakty leksykalne za dostateczne kryterium w wyznaczaniu granic językowych, stwierdza, iż nie podważa to znaczenia zjawisk fonetycznych i gramatycznych w tej funkcji, gdyż: „Istotny jest bowiem wzajemny stosunek zasięgów geograficznych pęków izofon i izomorf oraz izoleks i izosem” [Kowalska 1996, 181]. Taką potrzebę integrowania faktów z różnych dziedzin nauki o języku w badaniach nad podziałami gwarowymi wielu dialektologów przedstawia jako ważny postulat metodologiczny [por. np. Zaręba 1983, 181].

Inną postawę – typowo systemową – prezentuje Karol Dejna, który do cech gwarotwórczych nie zalicza zjawisk leksykalnych i w związku z tym uznaje, że „zaznaczane na mapach izoleksami zasięgi zróżnicowań w zakresie zasobu słownictwa nie mogą wyodrębniać gwar i wytyczać ich granic na równi z zasięgami czy skupieniami izoglos, które wytyczają językowe właściwości systemu gwary w zakresie fonologii i działów gramatyki (fleksji, morfologii, słowotwórstwa i składni) [Dejna 1998, 16]. Jego zdaniem, słownictwo ludowe wyróżnia nie gwary, lecz okręgi etnograficzno-kulturowe, których granice mogą, ale nie muszą być zbieżne z zasięgami cech gwarowych. Takie traktowanie leksyki wynika z jego definicji gwary, według której istotę gwary stanowi odrębność systemu fonologiczno-gramatycznego, a nie słownikowego.

Podstawowe kryteria podziału na dialekty (duże zespoły dialektalne), czyli kryteria wyznaczania granic międzydialektalnych – począwszy od czasów Kazimierza Nitscha – to dwie wyraziste cechy fonetyczne – {D mazurzenie L} i {D fonetyka międzywyrazowa zróżnicowana regionalnie L} [por.  m.in. Nitsch 1910, 1915, przedruk: 1958; Urbańczyk 1962, Dejna 1973]:

a)      mazurzenie – a więc wymowa spółgłosek dziąsłowych sz, ż, cz, dż jako s, z, c, dz (copka, kosyk, zaba) dzieli Polskę od południowego zachodu po północny wschód (zob. Mapa w: Leksykon terminów i pojęć dialektologicznych – hasło: {L Mazurzenie}).

b)      {D fonetyka międzywyrazowa udźwięczniająca i nieudźwięczniająca} - $Izofona$ tej cechy biegnie przeciwnie w stosunku do izofony mazurzenia, tj. z południowego wschodu ku północnemu zachodowi Polski (zob. Mapa w: Leksykon terminów i pojęć dialektologicznych – hasło: {L Fonetyka międzywyrazowa zróżnicowana regionalnie}).

Kazimierz Nitsch tak uzasadniał przyjęcie kryterium fonetycznego: „(...) chcę dać rzecz jednolitą, opartą na jednej zasadzie, a taka może się opierać tylko na dziale najważniejszym, bo najściślejszym – na zjawiskach głosowych, nie ulegających takim wędrówkom jak wyrazy, ani nie szerzących się analogicznie, jak formy” [Nitsch 1910, 3]. 

Uwzględnienie obu izofon – mazurzenia i fonetyki międzywyrazowej zróżnicowanej regionalnie i dialektalnie pozwala wyróżnić:

- gwary mazurzące i udźwięczniające

- gwary mazurzące i nieudźwięczniające

- gwary niemazurzące i udźwięczniające

- gwary niemazurzące i nieudźwięczniające.

Wymowę mazurzącą i udźwięczniającą ma Małopolska (z wyjątkiem Pogranicza wschodniego starszego i młodszego oraz Pogranicza Mazowsza) i większość Śląska. Do gwar mazurzących i nieudźwięczniających należą gwary Mazowsza. Niemazurzące i udźwięczniające są gwary Wielkopolski, natomiast wymowę niemazurzącą i nieudźwięczniającą (prawdopodobnie wtórnie na skutek ekspansji cech mazowieckich) ma część gwar zaliczanych do szeroko rozumianego zespołu dialektalnego wielkopolskiego, takich jak: gwary krajniackie, borowiackie czy kociewskie.

Ostatecznie więc powszechnie wyróżnia się cztery duże dialekty (zespoły dialektalne):

1)      dialekt małopolski (mazurzenie + fonetyka międzywyrazowa udźwięczniająca)

2)      dialekt mazowiecki (mazurzenie + fonetyka międzywyrazowa nieudźwięczniająca)

3)      dialekt wielkopolski (brak mazurzenia + fonetyka międzywyrazowa udźwięczniająca)

4)      dialekt śląski (większość Śląska mazurzy, nie zna mazurzenia tylko Śląsk południowy, na którym występuje {D jabłonkowanie L} + fonetyka międzywyrazowa udźwięczniająca). 

Jako pomocnicze kryteria w klasyfikacji dialektów polskich stosuje się inne cechy fonetyczne i fleksyjne. Wykorzystuje się je zwłaszcza w ustalaniu wewnętrznych podziałów wymienionych dużych zespołów dialektalnych (dialektów ludowych). Przykładowo – w określaniu granic wewnątrz dialektu małopolskiego stosowano jako kryteria m.in. następujące fakty fonetyczne i fleksyjne: wymowę nosówek i $przejście wygłosowego ‑ch → ‑k$ (lub jego brak), końcówki 1. os. lmn. czasu teraźniejszego ‑wa lub ‑my, dla części wschodniej – mazurzenie i á pochylone [Urbańczyk 1962].

 

 

 

Literatura:

Dejna Karol, 1998, Gwara i jej stosunek do innych odmian języka ogólnonarodowego, [w:] Teoretyczne, badawcze i dydaktyczne założenia dialektologii, pod red. S. Gali, Łódź, s. 13-22.

Handke Kwiryna, 1980, Regularność i nieregularność faktów fonetycznych w związku z wyznaczaniem granic gwarowych, „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego” 37 (przedruk[w:] Rozważania i analizy językoznawcze, Warszawa 1997, s. 277-283.

Handke Kwiryna, 2001, Terytorialne odmiany polszczyzny, [w:] Współczesny język polski, red. Jerzy Bartmiński, Lublin 2001, s. 201-219.

Kowalska Anna, 1991, Podziały językowe Mazowsza na tle podziałów pozajęzykowych, Warszawa 1991.

Kowalska Anna, 1996, Rola słownictwa w wyznaczaniu granic językowych (na przykładzie gwar), [w:] Symbolae Slavisticae dedykowane Pani Profesor Hannie Popowskiej-Taborskiej, pod red. E. Rzetelskiej-Feleszko, Warszawa 1996, s. 177-183.

Nitsch Kazimierz, 1910, Próba ugrupowania gwar polskich (z mapą), Kraków.

Nitsch Kazimierz, 1918, Z geografii wyrazów polskich, (przedruk w: Nitsch Kazimierz, 1955, Wybór pism polonistycznych, t. 2, Studia wyrazowe, Wrocław, s. 20-85.

Pelcowa Halina, 1996, Układy izoleks a granice dialektów i języków, [w:] „Studia dialektologiczne” I, pod red. Bogusława Dunaja i Jerzego Reichana, Kraków.s.63-72.

Tarnacki Józef, 1935, Próba podziału dialektycznego Mazowsza na podstawie nazw z zakresu kultury materialnej, „Sprawozdania z Posiedzeń Komisji Językowej Towarzystwa Naukowego Warszawskiego”, Warszawa 1935.

Tarnacki Józef, 1936, Podział językowy Polesia na podstawie faktów leksykalnych, „Prace Komisji Naukowych Badań Ziem Wschodnich”, t. V, Warszawa 1936, s. 3-11.

Tarnacki Józef, 1939, Studia porównawcze nad geografią wyrazów (Polesie – Mazowsze), Warszawa.

Zaręba Alfred, Izoleksy jako kryterium ugrupowania dialektów, [w:] Pisma polonistyczne i slawistyczne, Warszawa 1983, s. 137-157.