Justyna Kobus, Błażej Osowski

 

 

 

 

Gwary Baranówka (B) i Łowęcina (Ł) należą do grupy gwar środkowej Wielkopolski podobnie jak gwara Lusówka (L), leżącego na skraju tego kompleksu dialektalnego. Na przykładzie mowy mieszkańców tych miejscowości przedstawione zostaną cechy gwar środkowowielkopolskich.

Wielkopolskę środkową jako subregion w ramach tzw. Wielkopolski właściwej wyróżnia się we wszystkich podziałach dialektu wielkopolskiego. W najbardziej upowszechnionym schematycznym podziale na dialekty i gwary polskie Stanisława Urbańczyka Wielkopolska środkowa zajmuje duży obszar nie tylko centrum Wielkopolski, ale sięga aż po Kalisz (zob. Mapa nr 1).

We wcześniejszej klasyfikacji Kazimierza Nitscha odpowiadają mu w zasadzie dwa subregiony, nazwane odpowiednio przez twórcę polskiej dialektologii „Centrum Wielkopolski” i „Kaliskie” (Zob. Mapa nr 2).

Nieco inaczej terytorium Wielkopolski środkowej widzi Zenon Sobierajski, który w Tekstach ze środkowej Wielkopolski (Sobierajski 1995: 7) zamieścił orientacyjną mapę regionu. Tu bowiem tereny wydzielane wcześniej jako Wielkopolska wschodnia połączone zostały z ziemiami określanymi przez K. Nitscha i M. Gruchmanową jako Kaliskie.

Z uwagi na pozostawanie przez dłuższy czas pod wpływem niemieckim w mowie mieszkańców tychże wsi można odnaleźć wiele germanizmów, np. hebel, gater, giskanka, glanc, gruber, kartofel, krajzega, fachowiec, furman, furtka, futer, futrować, pałza (rozziew artykulacyjny), reperować, rydel, szmyrgiel, szmelc, warsztat B i in., dryl, gable, haczka, hak, kana, kartoflisko, kierat, krymer, sztych Ł. Są tu także widoczne wpływy gwar sąsiednich, np. z południa, zachodu czy ze wschodu regionu.

         Występują tu typowe dla Wielkopolski fonetyczne cechy gwarowe, takie jak:

-      brak mazurzenia (czekej B, ryⁿcznie L, czerwony Ł) oraz udźwięczniająca fonetyka międzywyrazowa (zob. fonetyka międzywyrazowa zróżnicowana regionalnie), (nie wolno tag nawed robić B, podwieczoreg o czwarty L, kiedyź obowioⁿzkowo trzeba było Ł). Może jednak zdarzyć się przejście sz w ś, np. śklany, śron B;

-      samogłoski będące kontynuantami dawnych samogłosek długich lub znajdujące się w sąsiedztwie spółgłosek sonornych zbliżają się lub utożsamiają w wymowie z: a > o (bijok B, ciⁿżko = ciężka, musioł L, ), e > i/y (kwieciń, tyż, potym L, siekira Ł), o > ó (kónno L, bróna Ł). Podwyższenie wymowy dotyczy również rozłożonych samogłosek nosowych, np. pyⁿczki  B, goróⁿczko, piniⁿdzy L, gły^mboka Ł. Por. $samogłoski pochylone$;

-      rozłożona wymowa samogłosek nosowych w każdej pozycji (poza ę wygłosowym, które jest denalizowane – naprawde L), np. chodzóm B, ciⁿżko, wszy^ńdzie, wioⁿzały^j, goróⁿczko L, cio^ńć Ł;

-      pod wpływem joty wygłosowe -ej może być wymawiane jako -i­j/-yj bądź -i/-y (lepij B, do ósmyj, do siódmy L). Z kolei tautosylabiczne aj może być wymawiane jako ej (czymej B, dzisiej L);

-      przed o (szczególnie nagłosowym) może pojawić się element protetyczny – u niezgłoskotwórcze (zob.  labializacja), np. ^łod, w tyh ob^łorach L, ^łowies Ł;

-      bardzo rzadko występują pozostałości po dawnej (typowej dla Wielkopolski) dyftongicznej wymowy samogłosek, np. było^e , chodziły^jL;

-      dla rozbicia trudnych do wymówienia grup spółgłoskowych może zostać wprowadzone e również tam, gdzie w odmienia ogólnej polszczyzny występuje tzw. e ruchome (myndele = mendle L);

-      grupa -eł- może być wymawiana jako -oł- (widołki L);

-      niektóre formy wyrazowe zachowały jeszcze nieprzegłoszone e, np. mietła B;

-      przyimki w, z występuja w postaci we, ze, jeśli nagłos nastepującego po nich wyrazów rozpoczyna się tożsamą spółgłoską, np. we wojne B, ze zimi Ł.

-      w formach czasu przeszłego występuje zmiana -ił/-ył > -uł (zrobiułB, buł = był L, przychodzuły Ł);

-      występują uproszczenia artykulacyjne (tero = teraz, jes, wszysko, czowieg L). Szczególnie często zdarzają się opuszczenia u niezgłoskotwórczego w sąsiedztwie u (pótory L) lub w pozycji międzysamogłoskowej (byo^e L) oraz upodobnienie pod względem sposobu artykulacji grup spółgłoskowych trz>czsz>cz, strz>szczsz>szcz>cz, np. oszcze = ostrze B, czeba = trzeba Ł (zob. grupy spółgłoskowe). Dotyczy to także dźwięcznych odpowiedników wymienionych grup;

-      słabe artykulacyjnie ch może być wzmacniane i realizowane jako k, skła = schła Ł;

-      geminaty (spółgłoski podwojone) mogą być wymawiane pojedynczo, np. leki = lekki, mieⁿki B.

W gwarach środkowowielkopolskich występują ponadto pewne odmienności fleksyjne. Zdarzają się różnice rodzaju (w stosunku do języka ogólnopolskiego), np. chomąto – chomoⁿt, łyko – łyka,majeranek – majeranka B, cep – cepa, majeranek– marjónka, śmigło – śmigła, śrut – śruta Łoraz odchylenia od przyjętego sposobu odmiany niektórych rzeczowników, np. częsta końcówka -ów w D. l.mn. rodz. niemęskoosob., np. mrówek – mrówków, liści – liściów B; M. l.mn., np. chomąta – chomoⁿty B; N l.mn. np. końmi – koniami (ale: dwiema końmi) Ł.

Czas przeszły poza formami syntetycznymi może mieć także formy analityczne, tj. złożone z odpowiedniego zaimka osobowego oraz formy czasu przeszłego 3. os., np. my musieli = musieliśmy L. Występują nieściągnięte formy czasowników: stojały = stały, przestojedź = przestać L.

Formacje słowotwórcze tworzone są za pomocą sufiksów (najczęstsze): -acz/-aczka (np. obławiacz, opylacz, polewaczka B, opryskiwacz, oracz, ubieraczka Ł), -ak/-ok (np.  bijok, cielak, presak B, sadzyniak Ł), -anny (występujący w miejscu ogólnopolskiego -any: parcianny Ł, blaszanny Ł) -arka (np. czyszczarka, żniwiarka, kartoflarka B, grabiarka, kosiarka, trawiarka Ł), -arnia (np. czyszczarnia, śviniarnia B, młocarnia, sieczkarnia Ł), -arz (np. kosiarz, żniwiarz B, mietlarz, skotorz Ł), -aty/-yty (np. hry^mpaty, karbowaty, szczeblaty B, chrobowaty, gły^mbiaty, moⁿczyty Ł), -ec (np. fachowiec, grzebielec, przebieraniec B), -ek (np. ganeczek, kamyszek, obrzynek B, balotek, pieniek, powrozek, stołeczek Ł), -ik/-yk (np. szczeblik, kamyk, kośnik, orczyk B, werblik Ł), -ica (np. bojewica, gnojowica, tawotnica B, bojewica / bojowica, murzynica, odkładnica Ł), -icha (np. gonicha Ł), -isko/-ysko (np. grabisko, oprawisko, pszeniczysko B, toporzysko, ściernisko, kartoflisko, klepisko, kosisko, pyrczysko, stożysko, torfowisko Ł), -nik (np. chwastownik, gniotownik, obsypnik B, karmnik,  mieszalnik, wiejnik, parnik, szalownik, śrutownik Ł), -ówka (np. stychtówka, cepówka, gnojówka B, cukrówka, kolcówka, kucówka, parówka Ł), -ówa (parówa, pyrzówa Ł).

      Nierzadkie są tu zdrobnienia, a nawet spieszczenia, np. mydełko, chusteczka, chwaścik, główka, firanka, łańcuszek, łepek, osierdko, osłonka, ziarko B, balotek, bryłka, kamyszek, kanka, kiełeczek, pieniek, powrozek, stołeczek, stożek Ł.

       W łowęcińskiej mowie znajdziemy także przykłady nieodmieniania pierwszego członu (liczebnika) przymiotników złożonych, np. cztyryskibowy pług, pińćskibowy pług, czteryze^mbowe widły.          

       Charakterystyczne dla Wielkopolski jest używanie nie? w funkcji fatycznej (takie stogi stojały wysokie dosadź … nie? L).

      Mowa mieszkańców omawianych wsi odznacza się zasobem leksykalnym składającym się ze słownictwa typowo lokalnego (względnie ogólnowielkopolskiego), a niekiedy o szerszym zasięgu gwarowym, znanym w innych regionach Polski, por. przykłady:

1)      z Łowęcina, np.

bazia – ‘kwiatostan trzciny’,

dymaka – ‘miech’,

groch –‘fasola’,

gwiazdor – ‘postać św. Mikołaja przynoszącego prezenty pod choinkę’,

gzik – ‘ser biały przyprawiony, ze szczypiorkiem, cebulą oraz śmietaną lub mlekiem’,

lauszanka – ‘rodzaj zimowej czapki’,

maluczki ­– ekspresywnie ‘bardzo mały’,

mielej – ‘płycej’

mudzić – ‘tracić czas’,

opołka – ‘rodzaj płytkiego koszyka ze słomy lub wikliny, bez rączki, w którym umieszczano uformowane ciasto chlebowe do wyrośnięcia przed włożeniem do pieca’,

wiśny – ‘wilgotny’,

zupa szablowa – zupa z fasolki szparagowej

latowy ‘letni’,

klofta – ‘kłoda’, przenośnie także o osobie grubej, ociężałej,

korbol – ‘dynia’

kószka – ‘rodzaj koszyka,

miałko – ‘płytko’,

murzonka / murzynica / murzynek – ‘sporysz’,

2)      z Baranówka, np.

cynadra – pl ‘płuca świni po ugotowaniu’

ćknoⁿć – ‘płynąć, spływać powoli, małymi strugami, kroplami, sączyć się’

ćpać – ‘wrzucać, rzucać’

drabka – ‘drabina, drabinka’

dyszułka – ‘dwa dyszle połączone, używane przy wozie jednokonnym’

dżazga – ‘mały, odłupany kawałek drewna używany zwykle na podpałkę’

fachowiec – ‘specjalista w jakiejś dziedzinie’

furtka – ‘jednoskrzydłowe drzwi, zwykle w ogrodzeniu; bramka’zob. uliczka

gajor – ‘samiec gęsi, gąsior’

giskanka – ‘konewka’

gwiazdor – ‘człowiek przebrany za św. Mikołaja, który przynosi prezenty w Wigilię Bożego Narodzenia’

haszcze – ‘gęste skupiska roślin, najczęściej krzewów’

hry^mpaty – ‘szorstki, nie oheblowany’

jutrznieć – ‘starzeć się, stawać się nieświeżym’

kalonka – ‘szczyt kopca lub górna pozioma krawędź dachu stanowiąca przecięcie połaci dachowych’

karmonada – ‘kotlet schabowy i mięso używane na taki kotlet’

kejter – ‘pies’

kóniarek – ‘znawca, amator, hodowca koni’

lauszanka – ‘rodzaj zimowej czapki’

majeranka – rodz. ż. ‘Majorana hortensis, majeranek’

mdły – ‘wątły, słaby, tu o roślinie’

niekształt – ‘niezgrabny, nieforemny, bezkształtny ziemniak’

obczasać – ‘oskrobać z kory, okorować’

opołka – ‘rodzaj płytkiego koszyka ze słomy lub wikliny, bez rączki, w którym umieszczano uformowane ciasto chlebowe do wyrośnięcia przed włożeniem do pieca’

ozor – ‘język, zwłaszcza język zwierzęcia’

pies – ‘deska z wycięciem dopasowanym do pięty, stosowana do zdejmowania butów, zwłaszcza z cholewami’

pocukrzyć – ‘dodać cukru do czegoś, posłodzić’

rychło – ‘wcześnie, rano’

rydel – ‘daszek czapki’

skiba – 1. ‘wąski pas gleby odcinany i odkładany przez lemiesz i odkładnicę pługa’ 2. ‘środkowe kawałki pokrojonego chleba’

smolny – ‘zawierający smołę, nasycony smołą; smolisty, tu o korzeniu, drzazgach’

szabel – pl ‘fasolka szparagowa’

szemrować – ‘podkradać’

szmelc – ‘złom, odpadki metalowe’

śmiga – ‘element budowy snopowiązałki, motowidło’

toboł – ‘rozszerzona górna część przełyku u ptaków ziarnojadów, np. kur – do rozmiękczania i częściowego trawienia pokarmu’

tytka – ‘torebka z papieru przeznaczona do pakowania niedużej ilości produktów, zwłaszcza sypkich’

uliczka zob. furtka

uszy – pl ‘czerwone wyrostki wiszące pod dziobem kur i kogutów’

weko – 1. ‘słoik służący do robienia przetworów, zamykany za pomocą gumy, szklanego wieka i sprężyny bądź klamry metalowej’; 2. ‘przetwory zrobione w słoikach typu wek’

wietrznik – ‘wywietrznik’

winić – ‘fermentować, gnić’

wiśny – ‘wilgotny’

zaprawa – ‘zakonserwowane przetwory z owoców, warzyw, mięsa’

żanna – ‘o mące: żytnia, z żyta’

     

***

Obecnie język mieszkańców Baranówka, Lusówka i Łowęcina ulega coraz silniejszemu wpływowi języka ogólnopolskiego. W sposób zdecydowany wpływa na tę sytuację dostępność mediów (Internet, telefonia komórkowa) oraz ułatwiony dostęp (praktycznie w każdym gospodarstwie obecnie jest samochód) do blisko położonych miast gminnych i powiatowego Poznania, jak też znaczny napływ ludności miejskiej (nowi mieszkańcy wsi). Dbałość o tradycyjną mowę typowa jest dla pokoleń najstarszych, u których świadomość odrębności stylistycznej i genetycznej języka jest znaczna (częściej zwracają uwagę na zapożyczenia niż ich potomkowie); osoby młode starają się podporządkować mniej lub bardziej opanowanej polszczyźnie ogólnej i jej normom.

 

 

Gruchmanowa Monika, 1967, Gwary Wielkopolski, [w:] AJKW, s. 351-391, przedruk w: tejże, Językoznawcze wędrówki nie tylko po Poznaniu. Studia o języku Poznania, Wielkopolski i Polonii, Poznań 2006, s. 67-131.

Kazimierz Nitsch, 1960, Wybór polskich tekstów gwarowych, wydanie II, Warszawa.

Zenon Sobierajski, 1995, Teksty gwarowe ze środkowej Wielkopolski, Poznań.

Stanisław Urbańczyk, 1962, Zarys dialektologii polskiej, Warszawa.