Kultura ludowa

Obrzędowość doroczna

Wigilia

Wigilia Bożego Narodzenia zwana Wilią lub Wiliją podobnie jak w wielu innych regionach Polski była dniem wróżb i przepowiedni. Sądzono np., że jak ktoś w tym dniu się zachowuje w dzień wigilijny, tak będzie się zachowywał cały rok. Uroczyście przygotowywano wieczerzę wigilijną, którą zaczynano wraz z pojawieniem się pierwszej gwiazdy – wieczerniczki. Przy stole zawsze zostawano miejsce wolne dla „podróżnego”. W trakcie wieczerzy wszyscy uważali, by ich cień padał na ścianę, gdyż panowało przekonanie, że jeśli ktoś nie widział swojego cienia, to umrze w ciągu następnego roku.

Tradycyjnie wieczerza powinna się składać z 7, 9 lub 12 potraw i to z wszystkiego po trchu, żeby się wszystko w przyszłym roku darzyło. Zestaw potraw wigilijnych nieco się różnił w poszczególnych wsiach. Wszędzie jednak typowym daniem był żur z owsianej mąki z suszonymi grzybami i ziemniakami, kapusta z grochem lub z grzybami, często kluski z makiem oraz kompot z suszonych owoców.

Strojenie choinki to zwyczaj późny, przejęty z miasta (i niepolski). Wcześniej zawieszano jedynie u sufitu (powały) gałązkę jedliny – podłaźniczkę lub wierzchołek jodełki zawieszony szczytem w dół. Przystrajano ją wycinankami z opłatka i kolorowymi papierkami.

Na początku wieczerzy łamano się opłatkiem, opłatek kolorowy zanoszono też zwierzętom do stajni. Resztki wigilijnych potraw składano do jednego naczynia i w dniu św. Szczepana dawano bydłu do zjedzenia.

Po wieczerzy wigilijnej panny wróżyły, czy wyjdą w tym roku za mąż. Popularne było liczenie kołków w płocie (jeśli do pary, to wyjdzie szybko za maż) lub nadsłuchiwanie, skąd pies zaszczeka, to stamtąd przyjdzie kawaler.

Boże Narodzenie

W drugi dzień świąt Bożego Narodzenia na św. Szczepana kawalerowie odwiedzali rano chaty swoich dziewcząt na tzw. śmiecie. Gdy izba była zamieciona, to wtedy narzeczony stawiał wódkę i gościł wszystkich, ale gdy zastał śmieci, wówczas panna musiała się wykupywać i stawiać napitek. Uznawano to ogólnie za złą wróżbę dla przyszłej żony i matki, a nieraz taka sytuacja stawała się powodem rozejścia się narzeczonych.

W Nowy Rok wcześnie rano chodzili po wsiach chłopcy – scodroki z życzeniami, a po nich droby – kawalerowie pookręcani powrósłami w wysokich czapkach słomianych na głowach i też składali życzenia.

W okresie Bożego Narodzenia do Matki Boskiej Gromnicznej chodziły też po wsiach dzieci z gwiazdą, śpiewając kolędy, oraz grupy poprzebieranych osób z turoniem, kobyłką lub tzw. Herody. O tych zwyczajach bożonarodzeniowych opowiada Józefa Rąpała z Olszyn:

Informacja: jeśli nie możesz odsłuchać nagrania, skorzystaj ze wsparcia znajdującego się na stronie Adobe)

A jak przysło tak juz po wie… po po świyntach, po B^łożym Narodzeniu to, to by^uły turonie, koby^ułki i Herody, to my ch^łodziuły na Herody, na koby^ułki, tańcowało sie, to sie hulało, hulało sie no i śpiywało sie, wesoło by^uło. A koby^ułka to była tako: chłop mioł ^łopołke, dziurawo, wloz do ty ^łopołki, by^uło kapom ^łod… z łóżka nadkryto ta ^łopołka, a chłop siedzioł dopiyro tam na łuji dopiyro. Kój by^uł taki zrobióny taki głowa k^ło… z k^łónia no i to tak wyglądało jak k^łój. To by^uła koby^ułka. No ji jeździuł na^łokoło w dómu i… P^łoganioł te dziewcynta jak by^uły dzie. Stoły w kącie, to ich wyścig^łowoł. Nie, tak śli, jak ktosi ich zaprosiuł, no to cza by^uło, wiym, cosi zjeś dać, g^łorzołki dać jim wypić no to dopiyro sie uciesyli, bo jak sie ta koby^ułka skońcy^uła, to wyjechoł na ty koby^ułce, na p^łole, dopiyro sie wrócili i by^uło jakiesi granie, jakosi harmonia by^uła i i do tego bymbyn i i sie hulało. A na Nowy Rok to droby chłodziuły, aj stwuuuuł. Nieroz to tak przysło drobów, ^łowinie^yntych w słóme, ze nawet wcale nie p^łoznoł. Zrobiuł se dziure, tu, dzie mioł buzie, zeby mioł co se wypić, dobrze wloć. A tak to nie p^łoznoł droba, kto to jes. B^ło to by^uło tak jak wiunga słómy, zawiniynto. Tak w całości ^łobtulony by^uł tak, a jak nie to takie mniyjse chłopy, takie dzie… sk^łuty to śli, no to ^łoni mieli copki takie zrobióne ze słómy, takie z wark^łocami, takie splecióne. To takie copki to jo umie plyś nawet, bom, nierozem, jeszcze jak Staszek by^uł mały, tom mu zrobiła tako copka i p^łosed po drobsku. No. Wylyźcie na po^ułke, zdymcie mi gómółke, m^łoja pani g^łospodyni aj stwuuuuł. Wylyźcie na faske, zdymcie mi kiełbaske, m^łoja pani g^łospodyni aj stwuuuuł. Byli my tu u Mikruta, Mikrut siado na k^łoguta, a Mikrutka go łaje ty głuptasie, ty. Przyśpiywki tyz by^uły, ale to cłowiek se nie pamiynto juz tak teg^ło wszyskieg^ło co to by^uło. B^ło jak sie by^uło młodym to sie ch^łodziło i to sie wszysko widziało i słysało i kazdy wiedzioł wszysk^ło.

Wielki Czwartek

Ciekawym zwyczajem rozpowszechnionym na Pogórzu w XIX wieku jest tzw. „palenie Judasza” w Wielki Czwartek. Wieczorem robiono ze słomy i szmat kukłę przedstawiającą Judasza, którą spalano po dokonaniu nad nim sądu. Zwyczaj ten zachował się do dziś w wielu wsiach w nieco innej formie – palenia ognisk w ten dzień wieczorem, przy czym pali się wówczas wszystkie śmieci z gospodarstwa po porządkach wielkanocnych.