Gwara regionu - Kujawy

Agnieszka Ewa Piotrowska

Instytut Języka Polskiego UW

 

 

 

 

O przynależności gwary kujawskiej do dialektu wielkopolskiego

decydują dwie podstawowe cechy: brak mazurzenia i międzywyrazowa fonetyka udźwięczniająca. Wiele innych cech gwary kujawskiej sprawia, że różni się ona od tego dialektu, a ma na przykład wspólne cechy językowe z Mazowszem, Ziemią Dobrzyńską czy Chełmińską.

Zenon Sobierajski, który badał specyfikę językową Kujaw pod koniec lat czterdziestych XX wieku, opublikował monografię pod znamiennym tytułem Gwary kujawskie, gdyż region ten nie jest jednolity pod względem gwarowym ani kulturowym – dzieli się go, m.in. na Kujawy Białe (Nadwiślański), Polne, Borowe, Leśne, Czarne i Bachorne.

W niniejszej charakterystyce gwara kujawska została potraktowana całościowo, a ewentualne różnice pomiędzy poszczególnymi częściami Kujaw zostały zasygnalizowane.

Poza Zenonem Sobierajskim (1950, 1952, 1963) gwarą kujawską, a właściwie pograniczem językowym wielkopolsko-mazowieckim, zajęła się Anna Strokowska (1978, 1983), stosunkowo niedawno ukazała się praca Adama Wróbla (2006) poświęcona różnym aspektom gwary Kujaw, jej istnieniu w folklorze, literaturze i szkole. Niestety, są to właściwie jedyne jej opracowania monograficzne. Dzięki piosenkom i przyśpiewkom zapisanym przez Oskara Kolberga, można rekonstruować stan gwary kujawskiej z połowy XIX wieku, następnie dysponujemy szczegółową charakterystyką Sobierajskiego i rozproszonymi w pracy Bo óny korzyniamy w ziemi sum głymboko… uwagami Wróbla o stanie współczesnym tej gwary.

 

 

Od północnego-wschodu granicą Kujaw jest Wisła. Zachodnia granica Kujaw biegnie od Kanału Noteckiego do Pakości i dalej wzdłuż Jeziora Pakoskiego do Wójcina, Ślesina i Osieka Wielkiego na północ od Koła. Granicę tę wytyczył Adam Tomaszewski na podstawie wymowy pochylonego oͧ (Mowa ludu wielkopolskiego, 19).

Południowo-wschodnią granicę Kujaw wytyczył Z. Sobierajski na linii Ślesin – Sompolno – Chodecz – Kowal – Dobrzyń (Sobierajski 1952: 37-38). Jest to północna granica szadzenia (wymowa typu šošna, ščyžorek), będącego efektem ścierania się wymowy mazurzącej i niemazurzącej (por. Leksykon, hasło  mazurzenie). Na południe od tej linii jest pas przejściowy (Kujawy Borowe, zwane na Kujawach Kongresówką – powiaty kolski i łęczycki oraz Mazurami – powiaty kutnowski i gostyniński) pomiędzy Wielkopolską a Mazowszem. Na Kujawach Borowych występuje nie tylko szadzenie, ale też cekanie, zazwyczaj ograniczone do niektórych wyrazów (np. cas, casym, zwycajny). Ta część Kujaw różni się też od pozostałego regionu brakiem frykatywnej wymowy ż (zob. Leksykon, frykatywne r^ż) oraz końcówką -ych w D. i Msc. lmn zaimków, przymiotników i liczebników, czyli typ tych starych ludzi (na całych Kujawach -ech, a więc tech starech ludzi) (por. Sobierajski 1952: 11-12) (zob. Leksykon,  odmiana zaimków, odmiana przymiotników, odmiana liczebników). 

Kujawy pod względem językowym dzielą się na dwie części: wschodnią i zachodnią ze względu na wymowę ł oraz wymianę -ił, -ył > -eł, jak w wyrazach nosieł [nosił], beł [był]. Podział Kujaw pod względem językowym na dwie części tłumaczy się młodszym osadnictwem na wschodzie, a także w pasie Bachorzy i na Kujawach Leśnych (Lange 2001: 11). Granica wymowy  łprzedniojęzykowo-zębowego biegnie wzdłuż granic administracyjnych powiatów aleksandrowskiego z jednej strony a toruńskiego, inowrocławskiego i konińskiego z drugiej.

Kujawy zachodnie (powiat inowrocławski, wschodnia część powiatu mogileńskiego oraz przylegający doń skrawek konińskiego) mają wargowe  u niezgłoskotwórcze (u Sobierajskiego u̯, w naszym opracowaniu oznaczane jako ł) zamiast zębowego ł, a także charakterystyczne dla dialektu wielkopolskiego przejście -ił, -ył > uł // -ył (por. Leksykon,  Przejście wygłosowego lub śródgłosowego -ił, -ył > -uł}, np. buł, kupiuł. W tej części Kujaw połączenie -eł > oł [-ou̯], przykładowo kiołbasa, chociaż rejestrowane też są realizacje zgodne z językiem ogólnym (kiełbasa).

Kujawy zachodnie nie są jednolite – przechodzą przez nie trzy izoglosy:

1. zachodnia granica zasięgu końcówki -ech (okolice graniczące z Wielkopolską mają typ tych starych ludzi),

2. zachodnia granica końcówki -ma w 1. os. lmn czasu teraźniejszego (np. robima),

3. zachodnia granica typu sioł, sioła, sioli. Na wschodzie graniczącym z Kujawami wschodnimi występuje typ tech starech ludzi i sioł, siała, sieli (por. Sobierajski 1952: III).

Na Kujawach wschodnich obok u niezgłoskotwórczego utrzymuje się przedniojęzykowo-zębowe ł, a połączenia -ił, -ył przeszły w -yͤł (-eł) bądź -uł, np. kupieł lub kupiuł; brak natomiast wymiany -eł > oł. W tej części Kujaw w D. i Msc. lmn zaimków, przymiotników i liczebników występuje powszechna na całym tym obszarze końcówka -ech i typ sioł, siała, sieli albo sioł, siała z ł przedniojęzykowo-zębowym.

Na Kujawach samogłoska nosowa ą jest wymawiana jako -um (-om), np. ponad tum Wisłum (zob. Leksykon,  Rozłożona wymowa samogłosek nosowych). W niektórych miejscowościach nadwiślańskich pod wpływem sąsiadujących gwar chełmińskiej i dobrzyńskiej miękkie k’ i g’ uległo stwardnieniu, np. w wyrazach cuker, ogeń. Wpływ tych gwary dotyczy na Kujawach Białych także wymowy -ą w wygłosie > -u, np. ponad tu Wisłu (doszło do podwyższenia artykulacji nosówki tylnej ą > ų, a następnie jej  denazalizacji > u), oraz międzywyrazowej fonetyki ubezdźwięczniającej, zauważonej przez Sobierajskiego np. w Lubaniu.

 

 

 

Charakterystyczne dawniej dla gwar Polski północnej przejście nagłosowego ra- w re- i ja- w je- było prawdopodobnie powszechne na Kujawach, obecnie występuje tylko w wyrazach redło i jego derywatach oraz w jerzmo > jirzmo. W śródgłosie Z. Sobierajski zanotował  przejście nagłosowego -ra- > -re- w: na grenicy, rerytas i grenatowe (sukno). Tylko w nielicznych wypadkach a przed tautosylabicznym N przechodzi w e, przykładowo: najkocheńszy, różeńcowe (nabożyństwo), teńcować i jego derywaty, lympka (wskutek podwyższenia artykulacji).

Samogłoska a przechodzi w e w wygłosie w pozycji przed j, czyli -aj > -ej w trybie rozkazującym (w 2. os. pl oraz 1. i 2. os. lmn), np. nie ruchej, śpiwej, dej, w formach zleksykalizowanych tutej, dzisiej, niekiedy w przedrostkach stopnia najwyższego, np. nejsterszy, nejpszut, przejście to zachowało się w jechać.  

Kontynuanty dawnej samogłoski długiej ā, później ścieśnionego aͦ, były realizowane w gwarze kujawskiej jako dźwięk pośredni między a i o, bliższy jednak o, np. prawdziwo (zob.  Samogłoski pochylone). Wahania w wymowie aͦ pochylonego u jednej osoby dostrzegł Z. Sobierajski już w latach czterdziestych ubiegłego wieku (por. 1952: 3), według A. Wróbla współcześnie taka wymowa na Kujawach się wycofuje, gdyż jest zbyt wyrazista.

Samogłoska a o normalnej i podwyższonej artykulacji uległa po tylnojęzykowych zaokrągleniu (zob. Leksykon,  Labializacja), stąd poświadczenia k^łażdy, pok^łoże, g^łorstka (Sobierajski 1953: 3).

Dawne a długie (zob. Leksykon,  Kontynuanty staropolskiego ā długiego) występujące przed spółgłoską etymologicznie dźwięczną w M. lp rodzaju męskiego wskutek wzdłużenia zastępczego przekształciło się w o. Do dzisiaj w gwarze kujawskiej potwierdzają to liczne przykłady: łobiot - łobiadu, raͦs – od razu, wskutek analogii obserwuje się to samo zjawisko przed spółgłoską etymologicznie bezdźwięczną, np. gnot – gnoty, szpaͦk – szpaͦki, jednak w tych wyrazach podwyższenie artykulacji aͦ jest charakterystyczne nie tylko dla formy mianownika.

Do podwyższenia artykulacyjnego a doszło w sylabie zamkniętej przed N, płynnymi l i ł (zob. Leksykon,  Zwężenie artykulacji samogłosek przed spółgłoskami półotwartymi), np. żaͦl, żaͦlu i w imiesłowie czynnym w rodzaju męskim: czytoł, znoł, śoł, ale także w połączeniach -āł, por. kanoł; w D. lmn: laͦt, joj, w zaimkach: jaͦ, nos, a nawet przed zwartymi. Samogłoska a przed spółgłoską nosową uległa podwyższeniu i jest realizowana jako dźwięk pośredni między o i u lub między a i o (aN > uͦN // aͦN), np. w wyrazie muͦm [mam], suͦm [sam].

W środku wyrazu, ale w sylabie zamkniętej, doszło do podwyższenia artykulacji a w całej odmianie. Dotyczy to przykładowo takich formacji jak cołki [cou̯ki], daͦwno, gaͦrnek, piszczaͦłka [piszczaͦu̯ka], syrwaͦtka  oraz liczebników głównych i porządkowych od 11 do 19: jedynaście // jedynosty, dwanosty, trzynoście itp. i analogicznie w kilkanoście (dawna grupa āN). Podwyższenie artykulacji a zaszło w gwarze kujawskiej w przedrostkach stopnia najwyższego przymiotników i przysłówków naͦj- // naͦ-, np. nojlepszy, nojgorszy, naw’yncy, a także w niektórych derywatach prefiksalnych od czasownika iść utworzonych za pomocą na-: znojść, naͦńduło [naͦńduu̯o] śe (por. Sobierajski 1952: 5).

A pochylone Sobierajski zanotował w wygłosie rzeczowników rodzaju żeńskiego, takich jak braćaͦ, budowlaͦ, drwalniaͦ, chlewniaͦ, patelniaͦ, rolaͦ, stajnio, studniaͦ, sukniaͦ, wolaͦ oraz w zapożyczeniach na -‘aͦ, -jaͦ, -ijaͦ, -yjaͦ, np. balijaͦ, cykorjaͦ, gimnazjaͦ, kierejaͦ, kolacyjaͦ, kuchniaͦ, mszaͦ, wiljaͦ, oraz w wyrazach wujaͦ, stryjaͦ.

Do podwyższenia artykulacji a doszło w D. pl rzeczowników o dawnym przedrostku -ьje, np. Brzyściaͦ, Brzyżaͦ, oraz wskutek analogii Poznaniaͦ, pirzaͦ, źelaͦ, zbożaͦ, zdrowiaͦ, weselaͦ, Sobierajski zanotował też pochylenie w D. rzeczowników na -nie, -cie.

Do podwyższenia artykulacji a doszło też w formacjach czasownikowych na -ić, -ać i ich złożeniach, a także w formantach słowotwórczych -ak, -aczek, -aczyk, -aszek, -arz, -acz, -as, -al, -ar w całym paradygmacie i w prefiksach nominalnych na-, za-, np. naͦbiaͦł, D. naͦbiału.

Nie wymieniono wszystkich pozycji, w których w latach czterdziestych XX wieku Z. Sobierajski dostrzegł pochylenie dawnej samogłoski ā (więcej zob. Sobierajski 1952: 7-8).

 

Samogłoska e, która podległa  przegłosowi lechickiemu przed spółgłoskami przedniojęzykowo-zębowymi twardymi w języku ogólnym, dając o z poprzedzającą miękkością (‘e > ‘o), w gwarze kujawskiej podległa licznym wyrównaniom analogicznym. Wyrównanie form po przegłosie lechickim do form nieprzegłoszonych z tego samego paradygmatu jest charakterysytczne również dla dialektu wielkopolskiego i gwary dobrzyńskiej, zwłaszcza po spółgłosce wargowej oraz w czasownikach, w których w większości form koniugacyjnych występowało ‘e. Zamiast ‘o mamy na Kujawach e w całym paradygmacie czasowników, także w 1. os. pl i 3. os. lmn czasu teraźniejszego: niese, niesuͦm, biere, bieruͦm, wypiere, pogniete, plete, wieze, wiezuͦm, w rzeczownikach: mietła, wiesna, biedro, wieczernica, pierun i piełun (Sobierajski 1952: 8).

Wśród starszych ludzi częste są formy bez przegłosu etymologicznego *ě > ‘a, zwłaszcza w wyrazie wieda, powiedać i pochodnych. Sobierajski i Strokowska tłumaczą tę sytuację jako efekt wyrównań analogicznych, mających na celu unikanie oboczności w paradygmacie, lub wpływ gwary mazowieckiej. Do pomieszania obu efektów przegłosu lechickiego doszło w D. wyrazu pierśćuͦnki// pierśćanka (pierściankami lub zdawianami na Kujawach nazywa się zaręczyny).

Do wyrównań w zakresie e ruchomego w paradygmacie doszło w wyrazach: bes – besu, mech – mechu, lyn (lin) – lynu, palic – palica (zob. Leksykon, alternacje głoskowe). Odstępstwa od ogólnopolskich realizacji mamy też na Kujawach w wiater, bestry (‘pstry’) i szewiecki (‘szewski’). E ruchome pojawia się w przedrostkach w czasownikach weszet (‘wszedł’), zeżar (‘zżarł’) oraz przy przyimku w, np. we wozie, we folwarku, we Wielgom Sobote. Z. Sobierajski w niektórych wsiach zanotował jeszcze w latach czterdziestych XX wieku ślady dawnego -‘ewi po spółgłosce miękkiej, np. krawcewi, fornalewi, poza tym wszędzie występowała już końcówka -owi (zob. Leksykon,  Oboczność  ew // ow).

Na Kujawach, tak samo jak w języku ogólnopolskim w XIX wieku, zaszedł tzw. fałszywy przegłos, gdy wygłosowe -eł (wywodzące się z dawnego połączenia *-ьlъ) przeszło w -oł (*-ьlъ > -eł > -oł), zjawisko to jest ograniczone do wyrazów kozieł, osieł i kocieł. Charakterystyczna dla Wielkopolski wymiana -eł > -oł zaszła na Kujawach zachodnich w ograniczonym zakresie (np. krzysołko, zupołnie, kubołek), na wschodzie regionu w ogóle nie występuje.

Samogłoska e w pozycji przed N (zob. Leksykon,  Samogłoski przed spółgłoskami nosowymi), a po spółgłosce twardej lub stwardniałej przechodzi w gwarze kujawskiej w y (TeN > TyN) – dotyczy to zarówno śródgłosu, jak i wygłosu (np. jedyn, pieczyń, razym ‘razem’, (tym) żurym, do mielynia, ^łojczynasz, źrynica). Zjawisko to jest na Kujawach powszechne, odstępstwa od tej zasady zdarzają się tylko przy niektórych końcówkach fleksyjnych (Sobierajski 1952: 10). Samogłoska e w pozycji przed N, ale po j lub spółgłoskach miękkich przechodzi w gwarze kujawskiej w i lub y (ĆeN > ĆiN // ĆyN) zarówno w śródgłosie, jak i w wygłosie, np. cimno, codzinnie, paninka, wińcowe, grudziń, siń, z jajym (sic!), ^u̯osim. Wahania między i a y są możliwe nawet u tej samej osoby, por. wim // ja nie wym, chociaż przeważają liczebnie te z iN. Taka sama sytuacja zachodzi po przeczeniu nie + N > ni // ny (np. ni muͦm, ni możym, ny mota ‘ nie mata’). Samogłoska e przed spółgłoską nosową również przechodzi w i (eN > iN), co widać w wyrazach dziń [dzień], kamiń [kamień], tyn [ten].

Dawna długa samogłoska e, która później uległa ścieśnieniu é (Zob. Leksykon,  Samogłoska pochylona e^i/y), w gwarze kujawskiej ma postać i po spółgłosce miękkiej lub y po twardej (schematycznie: Cé > C’i, Cé > Cy), por. Por. … Na tej lipce, na tej zielony… (Krzyżaniak 2001: 275), przykładowo: wisz [wiesz], tysz [też], rozumisz [rozumiesz], tygo dobrygo [tego dobrego], kobita, dziwka, lepi [lepiej], gorzy [gorzej], ale nie jest to reguła, gdyż zdarzają się realizacje wyb’yroł, b’ydota obok bida, wybirać. Przytoczone przykłady ukazują, że ta zmiana zaszła w 2. osobie lp, w D. lp przymiotników, zaimków i w liczebnikach, a także w stopniu wyższym przysłówków. Większą frekwecję, jak w wypadku dawnego e krótkiego, wykazują połączenia z iN, tylko w dwóch punktach w powiecie mogileńskim i w jednym w kolskim Z. Sobierajski odnotował przewagę  yN.

Samogłoska o w gwarze kujawskiej często ulega  labializacji zwykle pojawia się przed nią zredukowane u niezgłoskotwórcze – dotyczy to zwłaszcza nagłosu i nieco rzadziej śródgłosu, np.^łoczy, ^łogiń, ^łociec, w^łorek, r^łobi. Sporadycznie Sobierajski spotykał w latach czterdziestych XX wieku na Kujawach wielkopolską realizację dyftongiczną łœ – z dźwiękiem pośrednim między o a e. Najczęściej labializacja zachodzi w gwarze kujawskiej po spółgłoskach tylnojęzykowych k, g, x, po płynnej r, wargowych p, b, v oraz nosowych m, n, czyli w węższym zakresie niż w sąsiedniej Wielkopolsce.

Omawiana samogłoska w grupie -oN- ulega zwężeniu i przechodzi w uͦN lub uN (oN- > uͦN // uN), por. zaguͦn, zmyśluͦne, kuń, czerwune, nie daje jednak dyftongu, jak dzieje się w Wielkopolsce. Do zwężenia o dochodzi też w wygłosie przed nagłosową N- z kolejnego wyrazu (duͦ nieguͦ) – por. Leksykon  Zwężenie artykulacji samogłosek przed spółgłoskami półotwartymi.

Kontynuanty staropolskieego o długiego, które później uległo ścieśnieniu, dały w gwarze kujawskiej uͦ lub też zrównały się, tak samo jak w języku ogólnopolskim, z głoską u. Zakres o pochylonego jest na Kujawach szerszy niż w języku ogólnopolskim, gdyż doszło do podwyższenia artykulacji w połączeniach ze spółgłoską nosową oN > uN, np. ^u̯uͦn, kuͦń i w innych wyrazach (przykłady zob. Sobierajski 1952: 17).

W Wielkopolsce i na Kujawach doszło do zwężenia wygłosowego -o w D. lp rm i rn w odmianie zaimkowej przymiotników (-ego > -ygu, -igu), w D. zaimka go i niego, tego (guͦ), wszystkiego (wszystkieguͦ), w przysłówkach dopiru // dopieru // dop’yruͦ. W połowie XIX wieku zaświadczono proces odwrotny: obniżenie artykulacyjne u przed spółgłoską nosową (uN > oN), jak w wyrazach gronta [grunta], nomer [numer], rachonek [rachunek], tronek [trunek].

SAMOGŁOSKA U

Na Kujawach wymowa samogłoski u nie różni się od ogólnopolskiej poza połączeniem uN, gdzie obserwujemy rozszerzenie artykulacyjne do oN (uN > oN), ilustrują to przykłady – pochodzące od starszych osób – bont, gront, gatonek, nomer, rachonek, rozom, tronek. Przyczyny odwrotu tego zjawiska Sobierajski upatruje w odwrotnej ogólnopolskiej tendencji do podwyższania artykulacji oN do uN.

 

Samogłoska i, y przed zębowym l bądź ł obniża swoją artykulację do yͤ albo nawet do e, np. siyͤła, kobeła, potrafeli. Zjawisko to nie występuje konsekwentnie i nie wszędzie tam, gdzie zachowało się łzębowe, Sobierajski dostrzegł je przede wszystkim na Kujawach wschodnich, w czasie zaborów znajdujących się w Kongresówce, oraz szczątkowo na Kujawach zachodnich, na zachód od Inowrocławia.

Pod wpływem dialektu wielkopolskiego samogłoski i, y stojące przed tautosylabicznym niezgłoskotwórczym ł przechodzą w u (ił // ył > uł, np. był > buł, szuł [szył], biuł [bił], nosiuł [nosił], płaciułem [płaciłem] na obszarze Kujaw właściwych (zob. Leksykon,  Przejście wygłosowego lub śródgłosowego -ił, -ył > -uł (-y^uł). Zjawisko to jest zaświadczone przede wszystkim w imiesłowie czynnym czasu przeszłego czasowników IV koniugacji, np. nosiuł, spuściuł, zrobiuł, prosiuł, pobiuł. Ilustruje je też powiedzenie: Nie paminto wół, jak cielińciem buł notowane w takiej postaci zarówno w Wielkopolsce, jak i na Mazowszu, gdyż obniżenie artykulacyjne dotyczy również dawnego y przed ł // ł w formach czasownika być (w czasie przeszłym, trybie przypuszczającym). Jednak nawet u tego samego rozmówcy można usłyszeć bułem obok bełem i byłem (np. w Sędzinie, Nieszawie).

 

 

Samogłoska ę uległa zawężeniu i ma postać i, y nosowego [į, y̜]; mogła też ulec rozłożeniu na im, ym jak w wyrazach tympy [tępy], tyndy i owyndy [tędy i owędy], gymba [gęba], pinta [pięta], gynsi za wodum [gęsi za wodą]. Po spółgłosce twardej bądź stwardniałej występuje nosowe y̜ [yN], natomiast po palatalnej może występować albo – częściej – y̜ nosowe [yN] albo į nosowe [iN] w zależności od następującej. Jest to wspólna cecha gwary kujawskiej i dialektu wielkopolskiego.

Jednak jeszcze w latach czterdziestych XX wieku starsi użytkownicy gwary kujawskiej (na Kujawach właściwych) mieli szeroką i niską wymowę nosówki ę oraz e przed spółgłoskami nosowymi, np. ganś, dziań, bochanek chleba, duchanka (duchenka, czyli biały czepiec zakładany zmarłemu do trumny), co łączy Kujawy z gwarą dobrzyńską, chełmińską i Mazowszem bliższym. Teraz takiej wymowy nosówki przedniej na Kujawach się nie spotyka, co świadczy o tym, że pod względem realizacji nosówek gwara kujawska oddaliła się od dialektów północnopolskich (cecha ta łączyła Kujawy z Krajną, Borami Tucholskimi, Kaszubami, Kociewiem oraz Ziemią Chełmińską i Dobrzyńską). O dawnej wymowie świadczą sporadycznie spotykane do dziś formy hiperpoprawne typu najkocheńszy, teńcować.

Nosówka przednia -ę w wygłosie na Kujawach – tak samo jak w języku ogólnym – traci nosowość i zlewa się z e. Nosowość znika zwykle w  formach 1. os. lp czasu teraźniejszego (biere, robie), w B. lp rzeczowników zakończonych w M. na -a (głowe, nauke, religie), w rzeczownikach rodzaju nijakiego zakończonych na -ę (^jime, sime ‘siemię’, ramie, ciele), w B. zaimka wskazującego tę oraz innych żeńskich zaimków, przymiotników i liczebników (na swoje ręke, na każde rane), a także w B. zaimków osobowych i zwrotnego (me, cie, sie).

Do odnosowienia dochodzi w imiesłowie przeszłym czynnym koniugacji II w lp i lmn, np. wetknuł, zdrzymnuł; rzadziej z formantem -yli: chwytnyli, ustanyli. Na zachodnich Kujawach notuje się formy puknył, cisnył, przystanył, charakterystyczne dla Wielkopolski. W lmn występują formy werbalne bez przyrostka -ną-, np. zamkli, zaciųͦgli, sie cofli, ržli itp. Do denazalizacji dochodzi w całej odmianie w formach czasu przyszłego od być: byde, bydziesz.

Na Kujawach występuje kilka wyrazów z wtórną nosowością (por. Leksykon,  wtórna nosowość), są to przede wszystkim mięszkanie, mięszkaniec, mięszać, a także jęzioro, jak w pieśni Z tamtyj strony jęziora/ stoji lipka zielóna (Krzyżaniak 2001: 275), jest ona charakterystyczna również dla kilku zapożyczeń (aŋgryst, mentryka, (ten) tuͦmpuͦl ‘topola’).

Samogłoska nosowa ą brzmi często jak nosowe uͦ [ųͦ], u [ų], może też dojść do rozłożenia artykulacyjnego  nosówki tylnej ą na uͦN lub uN, co ilustrują wyrazy: jųć sie [jąć], mųͦż [mąż], piunty [piąty], bumbel [bąbel], zumb [ząb], kunt [kąt].

Przed zwartymi i w wygłosie zwykle nosówki ulegają rozłożeniu, na Kujawach (po linię Wisły od zachodu) wygłosowe -ą zachowuje nosowość, ulega zwężeniu i rozłożeniu, np. jadum dzieci drogum. Jest to cecha utrzymująca się do dziś.

 

Na Kujawach do dzisiaj utrzymuje się silna  labializacja w nagłosie i słabsza w śródgłosie, np. okno jest wymawiane jak ^łokno, od obiadu jak ^łod ^łobiadu, ojciec jak ^łojciec. Cecha ta wyróżnia też dialekt wielkopolski. Do dziś zdarzają się formy hiperpoprawne, w których unika się nagłosowego ł-, stąd okieć [łokieć], chop [chłop] czy gowa [głowa].

Rzadsza w gwarach kujawskich jest labializacja u-, jednakże występują takie formy jak: ^łucho, ^łubierać, zdarza się j jako proteza dla u-, np. jucho, juzdeczka. Tak jak w wielu gwarach Polski występuje  prejotacja a- i e-, poświadczana np. w imionach Jagnieszka, Jadam, Jewa, rzeczownikach pospolitych ^jambuna i ^jambaras, czy w spójniku lub przysłówku jaż [aż]. Sporadycznie pojawia się przed samogłoską w nagłosie h, np. hale, halagant, hatłasowe (zob. Leksykon,  przydech).

Samogłoskę i w nagłosie poprzedza zwykle j, nieraz silnie artykułowana (^jigła, ^jinne, ^jinwyntarz), dotyczy to też spójnika i.

 

 

Po każdej spółgłosce bezdźwięcznej w gwarze kujawskiej w może tracić dźwięczność lub ją utrzymywać – chwiejność ta dotyczy nie tylko różnych części regionu, lecz także tej samej wsi i tego samego człowieka. Świadczy to o przejściowym charakterze gwary kujawskiej między dialektem wielkopolskim, w którym nie ma asymilacji w do poprzedzającej spółgłoski, a dialektami północnopolskimi.

W grupach nagłosowych śv’-, ćv’- drugi składnik tracił dawniej na Kujawach miękkość i dźwięczność (zob. Leksykon,  depalatalizacja). Zenon Sobierajski zauważył, że tylko osoby starsze mówiły śfat [świat], śfatło [światło], śfeca [świeca], śfynia [świnia], śfadek [świadek], niedźweć [niedźwiedź], ćfartka [ćwiartka] i też nie we wszystkich wyrazach cecha ta była widoczna. Stwardnienie grup nagłosowych śv’-, ćv’- w latach czterdziestych XX wieku występowało jeszcze na rdzennym obszarze Kujaw i na Kujawach Białych (Sobierajski 1952: 32-33).

Kujawy dzielą się na część wschodnią i zachodnią ze względu na wymowę ł. Granica wymowy  ł przedniojęzykowo-zębowego biegnie wzdłuż granic administracyjnych powiatów aleksandrowskiego z jednej strony, a toruńskiego, inowrocławskiego i konińskiego z drugiej. Kujawy zachodnie (powiat inowrocławski, wschodnia część powiatu mogileńskiego oraz przylegający doń skrawek konińskiego) mają niezgłoskotwórcze u wargowe, na Kujawach wschodnich obok u niezgłoskotwórczego utrzymuje się ł. Z. Sobierajski spotkał jeszcze na Kujawach zachodnich staruszków, którzy realizowali ł przedniojęzykowo-zębowe, co świadczy o powszechności kiedyś tej wymowy na Kujawach i stosunkowo niedawnych zmianach. Rzadko dochodziło w gwarze do zaniku nagłosowego lub śródgłosowego ł, por. ’opata, ’ańcuszek, putno ‘płótno’, gupi ‘głupi’, chop ‘chłop’.

Spółgłoska l przed spółgłoskami szeregu tylnego ma zawsze w gwarze kujawskiej twardą artykulację, jeśli jednak występuje ona przed samogłoską szeregu przedniego, może być zmiękczona (zwłaszcza przed i). Prawdopodobnie pod wpływem dialektu mazowieckiego i gwary dobrzyńskiej w niektórych miejscowościach w latach czterdziestych XX wieku Z. Sobierajski spotykał rozpowszechnioną wymowę twardego l także przed i, np. w wyrazie glyna, Lypno, lypa. Taką wymowę l spotkała też A. Strokowska w Bądkowie (powiat aleksandrowski) i Pikutkowie (włocławski), natomiast w Topólce i w Rakutowie natknęła się na ślady dawnego miękkiego l’ przed samogłoską e, np. pol’e, lieśny.

Formy czasu przeszłego od czasowników mleć, pleć w gwarze kujawskiej są zgodne z dialektem wielkopolskim i polskim językiem literackim: on mełł, ona mełła, on pełł, ona pełła. Tak samo prasłowiański sonant przedni l (*ḷ’ > eł) rozwinął się w wyrazach wełna czy pełny.

Dawne miękkie r, które w języku ogólnym dało rz (r’ > rz), a potem zlało się z ż, w gwarze kujawskiej zachowało swoje archaiczne brzmienie – w wymowie niektórych starszych Kujawiaków (ale też nie w każdej pozycji) Sobierajski słyszał jeszcze  frykatywne r^ż, z czego wynika, że element wibracyjny się utrzymywał, a spirant był zredukowany, np. gr^żmot, na dr^żewach, pier^żyna. Powszechnie na Kujawach utrzymuje się opisana powyżej wymowa jedynie w wyrazie r^żniwa i pochodnych. Na zachód od Inowrocławia wymowa ta zanika na korzyść rz utożsamionego z ż, czyli typ żniwa.

Często na Kujawach zdarzało się słyszeć w latach czterdziestych XX wieku r zamiast ogólnopolskiego rz, np. zrucić (lub zdrucić ze wstawnym d), przekrta ‘przechrzta’, wskresiła ‘wskrzesiła’, grechotkami ‘grzechotkami’. Nie ma w omawianej gwarze tendencji do wymawiania połączenia r + ż jako ż (dzirżok, dzirżył, dzirżawa, skarżył, rżysko), rzadko spotyka się wymowę żnuńć.

Jedną z najbardziej swoistych cech gwary kujawskiej jest dyspalatalizacja miękkiego m’ do dzisiaj występująca na całym obszarze Kujaw. Zjawisko to ilustrują formy N. lmn rzeczowników, przymiotników i zaimków mające końcówkę -amy // -‘amy; -imy // -ymy: rękamy, nogamy, wozamy, całymy rodzinamy, za namy, C. zaimka osobowego mi (mi > my), np. dej myoraz B. zaimka osobowego mię (mię > me), por. me ocyganiła, me boli (por. Leksykon,  Uproszczenie grup spółgłoskowych powstałych w wyniku asynchronicznej wymowy spółgłosek wargowych miękkich.

Na Kujawach utrzymuje się dawna wymowa anjoł z twardym n. W pasie Polski środkowej od Mazowsza poczynając, przez Kujawy, Ziemię Dobrzyńską, po Wielkopolskę spotyka się w niektórych wyrazach zastępowanie j przez ń, na Kujawach dotyczy to form niedwabna chusta [jedwabna] oraz derywatów prefiksalnych czasownika iść w formach czasu przyszłego: dońdę, zańdę, przyńdę, przeńdź, znańdziesz itp. 

Mimo że w gwarze kujawskiej nie występuje mazurzenie, szereg głosek sz, ż, cz nie jest stabilny na całym tym obszarze. Utrzymuje się tendencja do przechodzenia sz > ś, np. w wyrazach ślachta, śli, ślak, śkło, durślak, i ż > ź, jak w źryć. Prawdopodobnie dzięki temu na Kujawach utrzymały się  archaizmy fonetyczne kiesień i zielazo, które w języku ogólnopolskim „poprawiono”. Spółgłoska ś zamiast ogólnopolskiego s utrzymuje się w wyrazach śrybro // śrybło, śpikrz ‘spichrz’, śpiczata ‘spiczasta’, śto ‘sto’, śipać ‘sypać’, pisimnie ‘pisemnie’ (por. Sobierajski 1952: 41). Zdarza się też przejście nagłosowego s- > sz-, np. szkarpety, wszpak ‘wspak’, sztelmach, szkowruͦnki, analogczny proces w zakresie dźwięcznych (z > ż) Sobierajski dostrzegł jedynie w wyrazie Żosia. Wahania między c i cz występowały raczej rzadko i ograniczały się do wyrazów Ceśka // Cześka, felcer // felczer.

O szadzeniu na południowych i południowo-wschodnich Kujawach (na południe od lini Sompolno – Brdów – Chodecz – Kowal) była już mowa na początku – zjawisko to jest wynikiem ścierania się niemazurzącej wymowy kujawskiej z mazurzącym Mazowszem. Cekanie stanowi podtyp szadzenia i również występuje na tym obszarze, jego jednak ograniczone do kilku tylko wyrazów: cas, zwycajny i ich derywatów.

Silną tendencję do asymilacji pod względem miękkości wykazuje na Kujawach połączenie sz + l, które przechodzi w ś + l (szl > śl) zarówno w nagłosie, jak również w śródgłosie (chociaż tu mniej przykładów): śli, ślachta, ślaczki, durślak, pośli. Częstym zjawiskiem jest asymilacja dż w pozycji przed w’ (dż + w’ > dźw’), potwierdza to wyraz dźwi o dużej frekwencji oraz jego derywaty.  

Miękkie  spółgłoski tylnojęzykowe k’, g’ są artykułowane tak, jak w języku ogólnopolskim, ale w miejscowościach nadwiślańskich pod wpływem gwar chełmińskiej i dobrzyńskiej twardnieją przed e, i (k’e // k’i > ke // ky, g’e // g’i > ge // gy) co ilustrują wyrazy ^łoger, ogeń, długe, z mlykem, cukernia. Jest to wymowa rażąca, więc pojawiają się  formy hiperpoprawne, np. wziąć za rękie, chować gięsi. Cecha ta występuje także na Mazowszu. Twarde k, g, ch występowały w latach czterdziestych XX wieku w czasownikach wielokrotnych: przesłuchywały, oszukywały, opiekywała sie (zamiast ogólnopolskiego opiekowała się).

Spółgłoska k – tak, jak w wielu polskich gwarach – w sąsiedztwie zwartej (przed zwartą i po niej) wykazuje tendencję do dysymilacji pod względem stopnia otwarcia i przechodzi w ch, np. chto, chtoͧry, nicht, dochtoͧr, trachtoͧr, dychtando, wetchniesz, napotchała. Na Kujawach zachowała się dawna wymowa krzciny. Porces odwrotny, czyli zmiana ch > k ma mniejszą frekwencję i ogranicza się do wyrazów krzuͦn ‘chrzan’, spikrz ‘spichrz’ i liktorz ‘lichtarz’ oraz ich derywatów.

Na Kujawach występuje udźwięczniająca fonetyka międzywyrazowa, co ilustrują następujące przykłady: jag͜ uržnum, jag͜ iyndyk, tag͜ my, jag͜ me to boli, tag͜ rano, chlib͜ razowy. Udźwięcznienie zachodzi także w śródgłosie, por. połączenia zaimków jak, tak z ruchomą końcówką czasownika 1. os. lp: jagem, tagem oraz z samym już czasownikiem paz͜ym (‘pasłem’), nie ućyg͜ym (‘nie uciekłem’). W połączeniach z przyimkami i w formacjach przedrostkowych obowiązują te same reguły, np. z͜ dumu,  ^łod͜ woza, roz͜mamrane. Na Kujawach Nadwiślańskich niekiedy możliwa jest międzywyrazowa fonetyka ubezdźwięczniająca (zob. fonetyka międzywyrazowa zróżnicowana regionalnie). 

Do  dysymilacji dochodzi w gwarze kujawskiej przy sąsiedztwie dwóch spółgłosek tylnojęzykowych, zwłaszcza, jeśli występuje podwojenie spółgłoski, np. w wyrazie lekko – letko, miękko - miy̜ntko. Jeżeli sąsiadują ze sobą spółgłoski d i l bądź ł, dochodzi do dysymilacji do g (d + l // ł > g + l // ł), jak w przykładzie mgłe (‘mdłe’).

Na Kujawach, tak jak w całym pasie dialektów północnopolskich, nie doszło do ściągnięcia w formach czasowników bać się, stać; mamy w związku z tym: bojać sie, on bojał się, stojać, on stojał. Gwary północne tracą często sufiks  -ować, dotyczy to zwłaszcza czasownika kupować (> kupać, ja

 

 

 

kupam) i formacji wielokrotnych od -jąć występujących tylko z przedrostkami zajmować, najmować itp. ( > zajmać, najmać, wyjmać). Wspólne dla Kujaw i Mazowsza było przedłużenie rezonansu nosowego i przesunięcie go na głoskę ł w formach wzion, wzieni [wziął, wzięli].

W gwarze kujawskiej dochodzi do licznych uproszczeń w grupach spółgłoskowych (zob. Leksykon,  Grupy spółgłoskowe w dialektach). W nagłosie zanika d-, np. lo niegu [dla niego], i g-, por. dzie idziesz [gdzie]; w śródgłosie -l-, spotyka się więc abo [albo], zanika także -w-, jak w wyrazach obarzanki [obwarzanki] czy góźdź [gwóźdź]. Spółgłoska ł zanika w wygłosie w imiesłowie przeszłym czynnym w rodzaju męskim: wszed, niós, wlaz, -t w jes [jest], -m w wygłosie zapożyczonych rzeczowników katechiz [katechizm] i reumatyz [reumatyzm], -ć ginie w grupie -ść (nieś ‘nieść’, doś ‘dość’). Spotyka się też formy ze spółgłoskami wstawnymi: -d-, -n-, -k- i -ź-, jak w Hendryk, Hyndryk, mentryka oraz całki, całka, spoździeje, nie spoździała sie. Ta cecha gwarowa również nie ogranicza się do Kujaw (zob. Leksykon,  Spółgłoski wstawne).

 

 

W zakresie słowotwórstwa rzeczowników na Kujawach rozpowszechnił się mazowiecki formant słowotwórczy -ak charakterystyczny w tej gwarze nie tylko dla nazw istot młodych i niedorosłych; tworzy też inne typy rzeczowników, np. baraniaki, skórzaki – o spodniach, piejak ‘kogut’, śinniok ‘siennik’), a nawet przymiotniki. Za pomocą tego formantu słowotwórczego na Kujawach tworzyło się skróty nazwisk i przezwiska. Od nazwisk powstają też formy gwarowe za pomocą formantów -aczek, -aczka (Sobierajski 1952: 59).

Większą frekwencję niż w polszczyźnie ogólnej i szerszy zakres zastosowania przejawia też formant -as (np. dziaͦbas ‘dziabka’, cukierasy ‘cukierki’, biegas ‘o człowieku lubiącym podróże’), -ista (skrzypista ‘skrzypek’, wiernista ‘o człowieku: zaufany, wierny’) i -anie, -enie, -cie, tworzące częściej niż w języku ogólnym nazwy odczasownikowe, które mają też większą frekwencję w gwarze kujawskiej (od głowy bolynia, poskarżynie, zadowoln’ynie). Formacje augmentatywne tworzy się na Kujawach przy użyciu formantów: -isko, -icha // -ycho oraz przez ucięcie.

Duża liczba formantów słowotwórczych i ich inna frekwencja niż w języku ogólnym przywodzą na myśl stan staro- i średniopolski (zob. Leksykon, Archaizmy słowotwórcze), kiedy w języku panowała większa dowolność.

Przymiotniki wyrażające posiadanie czegoś, podobieństwo czy skłonność ku czemuś tworzone są w gwarze kujawskiej za pomocą sufiksu -’aty (gliniata droga, graniata krowa, pasiata, torfiata zimia), inaczej niż w języku ogólnym, gdzie zazwyczaj funkcję tę pełni -’asty lub -ity. Ogólne znaczenie przymiotnikowe znacznie częściej niż w języku literackim niesie formant -ny (np. dowodny, szczerny), przymiotniki materiałowe tworzy formant słowotwórczy -’anny (krzemianny, pszanne, płucianny, drzewianny). Warto też odnotwać, iż w gwarze kujawskiej prefiks prze- pełni tę funkcję, jaką w języku ogólnopolskim -awy – informuje o podobieństwie lub skłonności (przydługa, przymała).

W gwarze kujawskiej zwraca uwagę istnienie licznych archaizmów werbalnych, które w języku ogólnym występują wyłącznie z przedrostkami, należą do tej grupy ostać, ^łobaczyć, ^u̯ostawić, naleźć, przedać, brak prefiksu widać też w wyrażeniu przyimkowym bez płaty (‘zapłaty’).

Większą frekwencję niż w języku ogólnym ma tu prefiks wy-, np. wymysłowy zamiast pomysłowy, wyfundować zamiast ufundować. W gwarze kujawskiej, tak samo jak w innych gwarach, powszechnym zjawiskiem jest inna prefiksacja niż w języku ogólnym, np. zmeldować (z- zamiast za-), zamar (za- zamiast z-) i in.

 

 

W gwarze kujawskiej, tak jak w wielu innych gwarach, niektóre rzeczownki mają inny rodzaj gramatyczny niż w języku ogólnym, warto przywołać tu kilka przykładów: rodzaju żeńskiego jest astra [aster], biedra [biodro], smaka [smak], szczegóła [szczegół], gimnazja [gimnazjum] i radia [radio], rodzaju męskiego natomiast bram [brama], płyt [płyta], powiek [powieka], topuͦl // tuͦmpuͦl [topola].

W rzeczownikach rodzaju męskiego w gwarze kujawskiej szerszy zakres niż w języku ogólnym ma końcówka -a w D. lp., w C. zazwyczaj jest -owi. Biernik jest równy M. lub D., na wzmiankę zasługują zwroty na śwynty Szczepuͦn, na śwynty Józef, przez Duch Śwynty, które zachowały dawny B. lp. W funkcji W. dla rzeczowników rodzaju męskiego występuje czasami M. (Mosz, synek!), natomiast formy W. od imion Jasiu, Kaziu itp. służą jako M.

Z. Sobierajski zanotował, że M. lmn tych rzeczowników ma zazwyczaj końcówkę charakterystyczną dla rzeczowników rzeczowych -y (świadki, bandyty jak buty) lub -e (ks’yndze, myśliwe, my̜że)nieliczne były przykłady z -owie lub -i. D. lmn tworzy się za pomocą końcówki -ów zarówno od tematów twardych, jak i miękkich we wszystkich rodzajach (gospodarzów, kole drzwiów, człowieków, korolów [korali], bumbów [bomb], bryczków [bryczek], córków [córek], jabków [jabłek], jajków [jajek], do kulanków [do kolanek]). Końcówka -i // -y w D. lmn występuje w ograniczonym zakresie, tylko przy tematach zakończonych spółgłoską miękką lub stwardniałą.

W  B. pl rzeczowników rodzaju żeńskiego występują w gwarze Kujaw dwie końcówki: -ę, które w skutek odnosowienia jest realizowane jako -e (dla dawnych rzeczowników kończących się na -a krótkie), i -ą, po podwyższeniu artykulacyjnym i rozłożeniu nosówki w wygłosie -um (dla rzeczowników kończących się dawniej na -a długie, które uległo ścieśnieniu). Tę ostatnią mają także zapożyczenia na -ija, -yja, -ja, np. procesjum, łodprowioł mszum śwyntum, na religium. Z wyrazów rodzimych można przywołać gospodynium czy stajnium.

 

Prawdopodobnie pod wpływem tendencji do ekonomiczności w D. i Msc. lmn przymiotników i zaimków została ugólniona końcówka -ech, np. tech młodech, tech starech (zob. Leksykon,  Odmiana przymiotników). 

Dla Kujaw, tak samo jak dla gwar zachodniej Polski i niektórych obszarów sąsiadujących z Kujawami (por. Wróbel 2006: 66), jest charakterystyczna dłuższa forma zaimków z wtórnym nagłosowym je-, np. jeji matka, nie jejich sprawa.Zwykle taka dłuższa forma zaimka występuje w funkcji dzierżawczej (zob. Leksykon,  Odmiana zaimków).

 

W części Kujaw liczebnik dwa został uogólniony na wszystkie rodzaje, spotyka się więc konstrukcje dwa krowy, dwa kozy, dwa Marysie chwaliły się, jak dwa krople wody (zob. Leksykon,  Odmiana liczebników). 

 

Podstawową różnicą we odmianie czasownika w gwarze kujawskiej w stosunku do języka ogólnego i innych gwar jest występowanie trzech różnych końcówek w 1. osobie czasu teraźniejszego i przyszłego (zob. Leksykon,  Formy 1. osoby lmn czasu teraźniejszego, Formy 1. osoby lmn czasu przeszłego): -ma (chodźma, robima, śpiewama), -m oraz -my. Dla 2. osoby pl jest już charakterystyczna tylko końcówka -ta (np. możeta, robita), ogólnopolskie -cie jest używane w stosunku do osób starszych (jako  pluralis maiestaticus) i wyraża szacunek, np. Tatuś, jezdeście chore?

W 1. osobie trybu rozkazującego powszechna jest końcówka -ma, np. zróbma, wypijma, weźma; w 2. -ta, np. gotujta, zanieśta, ogólnopolskie -cie jest używane w stosunku do osób starszych, zwłaszcza rodziców i dziadków. Na Kujawach m.in. funkcję rozkaźnika pełni bodaj, bodej, chociaż słowo toma tam wielorakie znaczenia (por. Wróbel 2006: 70).

Końcówki czasowników występujące w gwarze kujawskiej w czasie przeszłym również różnią się od stanu ogólnopolskiego: dla 1. osoby lmn ponownie mamy trzy końcówki: -m (widoczne w imiesłowie składającym się na formę czasu przeszłego) (przywieźlim, wleźlim), cząstka żym niezależnie od imiesłowu czasu przeszłego (np. to żym prali tymy kijankamy, my żym się sami musieli śmiać) i żeśmy (żeśmy stali). W 2. osobie występuje ruchoma końcówka -śta: czyśta nie wiedzieli, wyśta zrobili. W grzecznościowych formach skierowanych do starszych pojawia się końcówka -ście, np. gdzieście byli?

W gwarze kujawskiej dochodziło do mieszania funkcji przyimków bez i przez, podobnie jak w bardzo wielu polskich gwarach, np. bez całe lato, widać bez dach i szedł przez czapki.

 

Charakterystyczne dla gwary kujawskiej jest wtrącanie wykrzyknika wej, np. A to wej!, Takie wej gospodarstwa!

 

Występuje także dawna forma zaimkowa -ci // -ć przyłączana do różnych wyrazów, w których pełni funkcję wzmacniającą, por. chociażci, toć kruszynke (Sobierajski 1952: 110).

 

 

Roderyk Lange, 2001, Aleksander Pawlak, Barbara Krzyżaniak, Folklor Kujaw, Poznań .

Zenon Sobierajski, 1950, Elementy gwarowe w utworach Kasprowicza, „Prace Komisji Filologicznej Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk”, t. XIII, .

Zenon Sobierajski, 1952, Gwary kujawskie, Poznań ,

Zenon Sobierajski, 1963, Jak mówią Kujawiacy?, „Literatura Ludowa”, r. VII, nr 2-3: Kujawy, s. 14-17.

Anna Strokowska, 1978, Pogranicze językowe wielkopolsko-mazowieckie, Łódź .

Anna Strokowska, 1983,Pogranicze językowe wielkopolsko-mazowieckie, „Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej”, t. 21,  ss. 117-127.