Gwara Wielkopolski wschodniej, którą reprezentuje badana wieś Spławie, należy do dialektu wielkopolskiego, a precyzyjniej do jego południowo-wschodniej części. Jest to już pogranicze Kujaw. Zgodnie z dwiema podstawowymi cechami dialektu wielkopolskiego omawiana gwara to gwara
niemazurząca (wymowa typu: wiynkszy ) =większy z udźwięczniającą fonetyką międzywyrazową (np. szeź arów = sześć arów) (zob.
Fonetyka międzywyrazowa udźwięczniająca).
Wymowa samogłosek
Samogłoski pochylone e a o ulegają jeszcze ścieśnieniu i są wymawiane jako: i/ y ( siywnik zam. siewnik), o ( pora zam. para), ó ( jednygu zam. jednego).
-
Ścieśnieniu ulegają także samogłoski nosowe ą ę , których artykulacja poza tym jest rozsunięta zarówno w środku wyrazu ( głymboko zam. głęboko, ciynżko zam. ciężko, podłónczali zam. podłączali, mónż zam. mąż), jak i na końcu wyrazu ( sóm zam. są) (zob.
Asynchroniczna wymowa samogłosek nosowych;
Rozłożona wymowa samogłosek nosowych). Wygłosowe ę natomiast jest odnosowione i wymawiane jak e: sie paczrzało (zob.
Odnosowienie);
-
Barwę samogłosek mogą zmieniać także spółgłoski nosowe ( n m ń). Wtedy a o e brzmią jak samogłoski ścieśnione: o/ó ó i/ y, np. momy/ móm zam. mamy/mam, kónny zam. konny, siedym zam. siedem (zob.
Samogłoski przed spółgłoskami nosowymi);
-
Raczej rzadko występuje charakterystyczne dla reszty Wielkopolski dyftongiczne y ( yj) (zob.
Dyftongiczna wymowa samogłosek), a więc jest to stan zgodny z literackim: dobry , mamy (w reszcie Wielkopolski: dobryj, momyj)
-
O często jest labializowane: łowies zam. owies (zob.
Labializacja).
Wymowa spółgłosek
-
Często w obrębie
grup spółgłoskowych pojawiają się upodobnienia pod względem miejsca artykulacji: młoczszo zam. młodsza, i uproszczenia grup spółgłoskowych: czeba zam. trzeba lub czszeba, pado zam. powiada
Uproszczenia grup spółgłoskowych);
-
Regularnie upraszczana jest grupa - ższ- w formach stopnia wyższego przymiotników: wyszy zam. wyższy;
-
ł interwokaliczne (między dwoma samogłoskami) może być wymawiane słabiej lub nawet pomijane w wymowie (zwłaszcza w formach czasu przeszłego): osiwiaa zam. osiwiała;
-
Połączenie - chrz- często realizowane jest jako - krz-: krzan zam. chrzan, krześniak zam. chrześniak. Natomiast połączenie - pch- często realizowane jest jako - pk-: pkać zam. pchać (zob.
Grupy spółgłoskowe z ch);
-
Połączenie - kt- często realizowane jest jako - cht-: chtóry zam. który (zob.
Grupa spółgłoskowa kt).
W morfologii zauważyć można następujące zjawiska w omawianej gwarze, takie jak:
-
-
-
-
-
-
– ej w miejsce ogpol. – aj w formach rozkaźnika, np. dej zam. daj, sprzóntej zam. sprzątaj; zmiany te zresztą zachodzą nie tylko w formach rozkaźników, lecz i w innych wyrazach z cząstką -aj, np. tutej zam. tutaj (zob.
Przejście wygłosowego -aj > -ej);
-
zakończenie przysłówków -ej często wymawiana jest jak -y: barzy, gorzy zam. barzej (ogpol. bardziej), gorzej;
-
nieściągnięte formy czasowników typu stojali, postojało = stali, postało.
Wybrane odrębności z zakresu słownictwa i konstrukcji wyrazowych gwary Spławia w stosunku do polszczyzny ogólnej:
-
Centryfuga – przyrząd służący do odłuszczania mleka, ogólnowielkopolski;
-
Dziadzia – określenie dziadka (ojca matki lub ojca);
-
Ręczno – ręcznie;
-
Krymer – przyrząd służący do spulchniania ziemi, używany dawniej na wsi;
-
Krymrować – spulchniać ziemię przy pomocy krymera;
-
Manyż – urządzenie pozwalające wykorzystać siłę koni do napędzania maszyn rolniczych, używane dawniej;
-
(bluza) na krótki rękaw – z krótkim rękawem, też ubrać się na krótki rękaw – ubrać się w rzeczy z krótkim rękawem;
-
jachać – jechać;
-
na miałko – płytko;
-
po prawo – po prawej stronie;
-
szpiki/śpiki – skronie;
-
tutej – tutaj;
-
weź zrób/przestań itd. – w funkcji rozkaźników, zam. zrób/przestań itd.
|
